DAWNE LASY PRYWATNE. Leszek Sławomir Pręcikowski

Wielkość: px

Rozpocząć pokaz od strony:

Download "DAWNE LASY PRYWATNE. Leszek Sławomir Pręcikowski"

Judyta Ciesielska
7 lat temu
Przeglądów:

1 Leszek Sławomir Pręcikowski DAWNE LASY PRYWATNE Poświęcę teraz nieco miejsca dawnym lasom prywatnym w Polsce, jako że temat ten dziś jest niemal całkiem zapomniany... U Słowian pierwotnie cała ziemia a więc i lasy była traktowana jako dobro wspólne wspólnoty plemiennej, z której swobodnie korzystali jej członkowie. W czasach późniejszych w wyniku rozwoju stosunków gospodarczych i zawłaszczenia dóbr przez możnych oraz ewoluowania owej wspólnoty w kierunku społeczności o charakterze feudalnym pojawiła się indywidualna własność dóbr. Lasy traktowano jednak nadal w znacznej mierze jako dobro wspólne. W Polsce za panowania Piastów, którym udało się pokonać panów plemiennych i zawłaszczyć plemienne opola, całe państwo, także dobra ziemskie i lasy, poczęto traktować jako własność monarszą. Władca miał prawo rozporządzania wszelkimi dobrami z prawem pociągania swych poddanych do danin, posług, służby wojskowej itd.; cały kraj stał się jedną wielką królewszczyzną (domeną rodu panującego). Sytuacja taka nie trwała jednak długo. Jako pierwszy wyłom w tych stosunkach uczynił Kościół, który wymusił na władcy nietykalność swych dóbr i uzyskał liczne przywileje i zwolnienia podatkowe. Tak powstała potężna kategoria dóbr duchownych (w tym lasów duchownych i zakonnych), zwolnionych z podatków i służby wojskowej co wydatnie osłabiło zdolność obronną ówczesnego państwa polskiego. Piastowie jako władcy rozrzutni lekką ręką pozbyli się swej domeny, rozdając królewszczyzny tzw. dobrze zasłużonym, m.in. za służbę wojskową. Szlachta polska obdarzona została ponadto licznymi przywilejami, które ograniczały jej powinności wobec kraju z nadanych ziem i oddały chłopa w niewolę panu. Poczęła się tworzyć dziedziczna własność ziemska (w tym leśna) tzw. dobra dominialne, które niebawem znacznie przerosły dobra należące do władcy. Zgoła odmienne stosunki własnościowe w chwili zawarcia unii polskolitewskiej (1385) panowały na Litwie. Jagiellonowie zdołali zachować jeszcze znaczny zasób dóbr ziemskich, z czego istotny odsetek stanowiły rozległe puszcze królewskie, potężne zwłaszcza na obszarze Białej, Czarnej i Czerwonej Rusi. Puszcze owe podporządkowano wówczas gospodarce łowieckiej, która była główną obok pozysku drewna dawną formą przemysłu leśnego. Proces zmniejszania się własności należącej do króla postępował jednak nadal, przyczyną były kolejne nadania, jak i zawłaszczanie królewszczyzn przez magnaterię. W drugiej połowie XVIII wieku już blisko 80% własności ziemskiej Rzeczpospolitej stanowiły różnego rodzaju dobra niepubliczne (w tym prywatne). W Królestwie Polskim (Kongresówce) lasy niepubliczne (prywatne) stanowiły przytłaczającą większość spośród form własności. Stosunki własnościowe na przestrzeni lat kształtowały się tam następująco: Lata Liczba ludności O B S Z A R Kraju lasów rządowych lasów nierządowych lasów ogółem Pow. leśna przypadająca na 1 mieszk. tys. Ha ha ha ha ha % Lesistość

2 , ok ,931 28, ,46 b.d. b.d. b.d. b.d ,48 b.d b.d. b.d. b.d , , , b.d b.d , ,08 b.d. b.d. b.d. b.d. Ciekawym przykładem owych stosunków było ówczesne województwo kaliskie. Dziś jest to cała południowa część województwa łódzkiego wraz z przyległościami. Około 1826 roku, na tym terenie stosunki własnościowe w lasach wyglądały tak: Województwo Powierzch nia leśna ogólna Własności prywatnej Korporacji Lasy duchowne: Jest w posiadaniu: Gminne Ogółem lasy korporacji Rządu Lasów: Ogółem lasy rządowe % wł. rząd Lesistość supry mow ane pojez uicki e ogółem koro nnyc h narod owyc h Kaliskie , ,1 0, , , ,6 5,6 14, ,7 23,1% 28,8% Królestw o Polskie , ,6 9,3 2, , , ,8 23, 0 141, ,5 25,3% 28,3 % a) wartości liczbowe oznaczone kolorem czerwonym podano w milach 2, gdzie 1 mila 2 = 9,841 morgi polskiej, a 1 morga polska = 0,55976 ha Przedstawiony powyżej obraz struktury lasów województwa kaliskiego nie był elementem trwałym. Ulegał zmianom na niekorzyść lasów rządowych, wskutek podjętych przez rząd Królestwa wielkich wyprzedaży dóbr i lasów mających podreperować państwową kiesę i umożliwić nowe inwestycje (m. in. rozbudowa Zagłębia Staropolskiego oraz centrum przemysłu włókienniczego Królestwa w Łodzi i okolicy). Pierwsze takie dość radykalne zmiany struktur administracyjnych w lasach na omawianym terenie miały miejsce już w roku Proces ten pogłębiły później darowizny (majoraty) najmiłościwiej panującego, przydzielane w ramach represji popowstaniowych różnym carskim urzędnikom i oficerom. Odrodzona IIga Rzeczypospolita wkraczała w niepodległość z ha lasu, co przy wielkości terytorium państwa ha dawało lesistość 23,0%, tj. 0,33 ha lasu na 1 mieszkańca. Rozmieszczenie lasów było wybitnie nierównomierne, największa ich część (46% tj. ok ha lasów państwowych i 41% czyli ok ha lasów prywatnych) znajdowała się na Kresach Wschodnich (tj. w województwach: wileńskim,

3 nowogródzkim, poleskim, wołyńskim, a także częściowo w białostockim Puszcza Augustowska, Grodzieńska i Białowieska). Należy pamiętać, że w 20leciu międzywojennym prywatna własność leśna miała zdecydowaną przewagę nad lasami własności państwa. Był to stosunek rzędu: 61,3% własności niepaństwowej do 38,7% lasów we władaniu państwa (dane z 1937 roku). Podział lasów na kategorie własności, wg spisu z 1921 r., ilustruje poniższe zestawienie: Lasy państwowe Lasy inne Ogółem Województwo większej własności (powyżej 50 ha ogólnego obszaru) prywatne samorządowe, kościelne i in. publiczne mniejszej własności (poniżej 50 ha ogólnego obszaru) powierzchnia % powierzchnia % powierzchnia % powierzchnia % powierzchnia ha ha ha ha ha

4 Warszawskie Lubelskie Kieleckie Łódzkie Białostockie Nowogródzkie Poleskie Wołyńskie Wileńskie Lwowskie Stanisławowskie Tarnopolskie Krakowskie Poznańskie Pomorskie Śląskie Polska Mundur leśny okresu II Rzeczypospolitej to nie tylko mundur leśnika Lasów Państwowych, ale również liczne wzory mundurowe obowiązujące w lasach prywatnych, które stanowiły przecież przytłaczającą większość areału leśnego ówczesnej Polski i zatrudniały pokaźną liczbę pracowników (w tym wielu fachowców, zatrudnionych w służbach administracyjnych, którym przysługiwał mundur). Leśnicy lasów prywatnych stanowili dobrze zorganizowaną grupę zawodową, zrzeszoną w Sekcji Leśników Prywatnych Związku Leśników Polskich.

5 Należy pamiętać, że obecna struktura lasów, gdzie przytłaczająca większość własności to Lasy Państwowe, a mundur leśnika prywatnego jest już jedynie mglistym wspomnieniem jest zaszłością po okresie pierwszych lat władzy ludowej. Mocą dekretów Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (dekret o reformie rolnej i dekrety pokrewne) zostały przyjęte na własność państwa lasy własności prywatnej. Najpierw wchodzące w skład podlegających reformie nieruchomościach ziemskich, jeśli obszar łączny tych lasów przekraczał 100 ha powierzchni ogólnej, lub 50 ha użytków rolnych (dolna norma 50 ha nie obowiązywała w województwach: poznańskim, pomorskim i śląskim); potem także lasy i grunty leśne o powierzchni ponad 25 ha; wreszcie w oparciu o dekret o wywłaszczeniu majątków zajętych na cele publiczne w okresie wojny (z dn. 7 kwietnia 1948 roku), oraz ustawę o przejęciu na własność państwa niektórych lasów i innych gruntów samorządowych (z dn. 18 listopada 1948 roku) i ustawę o przejęciu przez państwo dóbr martwej ręki (z dn. 20 marca 1950 roku) ukształtowana została zupełnie nowa struktura własności leśnej w Polsce, w której dominującą rolę odgrywają lasy będące własnością Skarbu Państwa. Lasy Państwowe muszą pamiętać o tym, że np. obecna Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Radomiu gdyby nie dekrety PKWN z lat 40. i władz PRL z wczesnych lat 50. XX stulecia praktycznie nie istniałaby, gdyż prawie 90% lasów na tym terenie, były to lasy prywatne (zobacz zestawienia poniżej, wg A. Połujańskiego):

6 Aleksander Połujański nestor polskiego leśnictwa, wymienił następujące lasy prywatne, leżące dziś w granicach RDLP w Radomiu:

7 Wymienione powyżej lasy prywatne, co do zasad gospodarowania w nich, pozostawały pod nadzorem państwowym. Była to sytuacja podobna do dzisiejszej, gdzie nad lasami prywatnymi nadzór merytoryczny sprawują leśniczowie ds. lasów prywatnych. Obok tychże lasów, istniała jednak potężna powierzchniowo kategoria lasów prywatnych nieurządzonych, które nie miały żadnego nadzoru ze strony państwa i rządzone były "swobodną ręką" przez ich właścicieli... Oto niektóre z nich:

10 Lasy Państwowe jako spadkobierca owych prywatnych własności winny szanować historię i dorobek ówczesnych właścicieli tych lasów i pokoleń leśników tam zatrudnionych, a także dbać o właściwy przekaz historyczny o ich dziejach!

Podobne dokumenty

Rozwój demokracji szlacheckiej. Nic o nas bez nas Konstytucja Nihil novi 1505 r.

Rozwój demokracji szlacheckiej Nic o nas bez nas Konstytucja Nihil novi 1505 r. 1. Pozycja prawna szlachty Najpierw byli wojowie, potem rycerstwo, na końcu szlachta Szlachta silna z powodu otrzymywanych