PRZYRODA PARKU NARODOWEGO GÓR STOŁOWYCH

Transkrypt

1 PRZYRODA PARKU NARODOWEGO GÓR STOŁOWYCH Wyd. PNGS, Kudowa-Zdrój

2 PRZYRODA PARKU NARODOWEGO GÓR STOŁOWYCH Praca zbiorowa pod redakcją Andrzeja Witkowskiego, Beaty M. Pokryszko, Wojciecha Ciężkowskiego Recenzenci: Prof. dr hab. Michał Mierzejewski Prof. dr hab. Antoni Ogorzałek Tłumaczenie na język angielski: Beata M. Pokryszko Pomoc techniczna: Zbigniew Gołąb Tomasz Maltz Jan Kotusz Wydawnictwo dofinansowano ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej we Wrocławiu Wydawca: Park Narodowy Gór Stołowych ul. Słoneczna Kudowa-Zdrój tel./fax. 074/ pngs@interia.pl http: // Copyright by Park Narodowy Gór Stołowych, Kudowa-Zdrój 2008 ISBN ISBN Skład: Mirosław Kurek Druk: Oficyna Drukarska Jacek Chmielewski ul. Sokołowska 12A, Warszawa tel./fax

3 SPIS TREŚCI PRZEDMOWA HISTORIA POWSTANIA PARKU NARODOWEGO GÓR STOŁOWYCH ZBIGNIEW GOŁĄB PARK NARODOWY GÓR STOŁOWYCH W OKRESIE PIĘTNASTU LAT ISTNIENIA STEFAN CACOŃ & ZBIGNIEW GOŁĄB PRZYRODA NIEOŻYWIONA BUDOWA GEOLOGICZNA JURAND WOJEWODA GEOMORFOLOGIA MARIA Z. PULINOWA RZEŹBA I ROZWÓJ GEOMORFOLOGICZNY PIOTR MIGOŃ GLEBY CEZARY KABAŁA, TADEUSZ CHODAK & LESZEK SZERSZEŃ WODY WOJCIECH CIĘŻKOWSKI & BARBARA KIEŁCZAWA KLIMAT ALFRED DUBICKI & BRONISŁAW GŁOWICKI WSPÓŁCZESNE RUCHY MASOWE SZCZELIŃCA WIELKIEGO STEFAN CACOŃ, BLAHOSLAV KOŠTÁK & KRZYSZTOF MĄKOLSKI SZATA ROŚLINNA HISTORIA ROŚLINNOŚCI W ŚWIETLE BADAŃ PALINOLOGICZNYCH SUDETÓW ANNA BARANOWSKA KĄCKA ŚLUZOWCE EUGENIUSZ PANEK & WANDA STOJANOWSKA POROSTY MONIKA DIMOS ZYCH MCHY WITOLD BERDOWSKI PAPROTNIKI EWA SZCZĘŚNIAK & KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ FLORA NACZYNIOWA KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ, MICHAŁ SMOCZYK & ZBIGNIEW GOŁĄB ZBIOROWISKA ROŚLINNE KRYSTYNA PENDER RZADKIE GATUNKI ROŚLIN NACZYNIOWYCH, MCHÓW I GRZYBÓW ZBIGNIEW GOŁĄB & GRZEGORZ WÓJCIK ŚWIAT ZWIERZĄT MIĘCZAKI BEATA M. POKRYSZKO, TOMASZ K. MALTZ & ANDRZEJ WIKTOR OWADY JAROSŁAW KANIA, ADAM MALKIEWICZ, ROMUALD J. POMORSKI, ADRIAN SMOLIS & DARIUSZ TARNAWSKI RYBY ANDRZEJ WITKOWSKI & JAN KOTUSZ PŁAZY MARIA OGIELSKA, KRZYSZTOF BALDY, PIOTR KIERZKOWSKI & ROBERT MAŚLAK GADY ROBERT MAŚLAK, MARIA OGIELSKA & PIOTR KIERZKOWSKI PTAKI ANDRZEJ DYRCZ & ROMUALD MIKUSEK SSAKI JOLANTA BARTMAŃSKA & ROMULAD MIKUSEK

4 SPIS TREŚCI EKOSYSTEMY OSTAŃCÓW PIASKOWCOWYCH ANTONI OGORZAŁEK ZASOBY, PRZEMIANY, ZAGROŻENIA I OCHRONA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO LASY STANISŁAW MIŚCICKI ZAGROŻENIA EKOSYSTEMÓW LEŚNYCH POWODOWANE PRZEZ OWADY WYSTĘPUJĄCE NA ŚWIERKU JACEK MICHALSKI ZAGROŻENIA I PRZEKSZTAŁCENIA PRZYRODY NIEOŻYWIONEJ, SZATY ROŚLINNEJ, ŚWIATA ZWIERZĘCEGO I KRAJOBRAZU ZBIGNIEW GOŁĄB KONCEPCJA OCHRONY OBSZARY OCHRONY ŚCISŁEJ TOMASZ MAZUR TURYSTYKA, SPORT, REKREACJA TOMASZ MAZUR HISTORIA HISTORIA REGIONU I POZNANIA GÓR STOŁOWYCH KATARZYNA D. ZAGOŻDŻON & WOJCIECH CIĘŻKOWSKI UZDROWISKA WOJCIECH CIĘŻKOWSKI, BARBARA KIEŁCZAWA, ELŻBIETA LIBER & BARBARA TEYSSEYRE SKOROWIDZ NAZW ŁACIŃSKICH I POLSKICH (RODZAJOWYCH I GATUNKOWYCH) ROŚLIN I ZWIERZĄT ANDRZEJ WITKOWSKI, BEATA M. POKRYSZKO SKOROWIDZ LOKALNYCH NAZW GEOGRAFICZNYCH ANDRZEJ WITKOWSKI, BEATA M. POKRYSZKO AUTORZY ROZDZIAŁÓW

5 PRZEDMOWA Park Narodowy Gór Stołowych został utworzony głównie ze względu na ochronę unikatowych zasobów przyrody nieożywionej. Góry Stołowe są bowiem jedynym w Polsce przykładem gór płytowych. Posiadają nie tylko niespotykane walory krajobrazowe, ale są również cenne i interesujące z racji bogactwa swojej flory i fauny. Mija 15 lat od utworzenia ( ) Parku Narodowego Gór Stołowych (PNGS) na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów (Dz. U. Nr 88, poz. 407 z r.). Pomimo, że na obszarze Gór Stołowych badania naukowe prowadzono przez okres ok. 150 lat, to jak dotąd nie posiadaliśmy syntetycznego opracowania poświęconego całej przyrodzie tego obszaru. Popularne opracowanie autorstwa pracowników PNGS ( Park Narodowy Gór Stołowych - Oficyna Wyd. MULTICO, 2001) przedstawia w zarysie turystom i krajoznawcom odwiedzającym ten region tylko najbardziej interesujące obiekty przyrodnicze. Już na początku istnienia Parku podjęto próbę prezentacji jego walorów na Sympozjum Naukowym Środowisko Przyrodnicze Parku Narodowego Gór Stołowych, a kolejną z okazji 10-lecia. W specjalnych wydaniach Szczelińca (1996, 2003) zaprezentowano przyrodę i poczynania na rzecz Parku i jego ochrony. Stąd też Rada Naukowa wraz z Dyrekcją PNGS podjęła decyzję o uczczeniu 15tej rocznicy powstania Parku wydaniem obszernej monografii Przyroda Parku Narodowego Gór Stołowych. Monografię przygotował zespół autorów reprezentujący głównie wrocławski ośrodek naukowy Uniwersytet Wrocławski, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu i Politechnikę Wrocławską - od wielu lat związanych swoją problematyką badawczą z Górami Stołowymi. Redakcję monografii powierzono Andrzejowi Witkowskiemu, Beacie M. Pokryszko (Uniwersytet Wrocławski) i Wojciechowi Ciężkowskiemu (Politechnika Wrocławska), którzy na swoje barki wzięli ciężar skompletowania zespołu autorów i przygotowania redakcyjnego artykułów. Publikacja została przygotowana z myślą o wszystkich, którzy pragną pogłębić swoją wiedzę o przyrodzie Gór Stołowych oraz o problemach jej zagrożeń i ochrony. W szczególności kierowana jest do młodzieży szkolnej klas przyrodniczych, nauczycieli, turystów i przewodników. Wiele użytecznej wiedzy powinni tu znaleźć także strażnicy ochrony przyrody, studenci kierunków przyrodniczych i początkujący pracownicy naukowi. W tym miejscu chcielibyśmy podziękować wszystkim Autorom za trud włożony w powstanie wspólnego dzieła. Czujemy się też w miłym obowiązku podziękować również Dyrekcji Parku w osobach Jerzego Benedyktowicza i Zbigniewa Gołąba, bez których osobistego zaangażowania i pomocy wydanie monografii nie byłoby możliwe. Wyrazy wdzięczności kierujemy też do wszystkich osób, które w jakikolwiek sposób przyczyniły się do powstania tego opracowania. Autorzy i redakcja wyrażają szczególnie swoje podziękowania Wojewódzkiemu Funduszowi Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej we Wrocławiu za finansowe wsparcie wydania książki. Żywimy głęboką nadzieję, że Przyroda Parku Narodowego Gór Stołowych spełni pokładane w niej oczekiwania i przyczyni się lepszego jej poznania w trakcie wycieczek i spacerów po stołowogórskich szlakach. 5

6 PRZYRODA NIEOŻYWIONA

7 PRZYRODA NIEOŻYWIONA BUDOWA GEOLOGICZNA OBSZARU PNGS Jurand Wojewoda OBSZAR PNGS NA TLE GEOLOGII REGIONALNEJ SUDETÓW Zgodnie z regionalnym podziałem Sudetów na jednostki fizycznogeograficzne (m.in. WALCZAK 1968, KONDRACKI 1994) obszar Parku Narodowego Gór Stołowych (PNGS) w całości znajduje się w Sudetach Środkowych. W regionalnym podziale geologicznym, dla którego podstawę stanowią kryteria strukturalne (granice jednostek geologicznych) i wiekowe (wiek skał oraz historia ich deformacji) obszar PNGS znajduje się w Sudetach Zachodnich na pograniczu 3 regionalnych jednostek geologicznych synklinorium śródsudeckiego, basenu Nachodu (WOJEWO- DA 2007) i tzw. kopuły orlicko-śnieżnickiej (ŻELAŹ- NIEWICZ 2006). Obszar PNGS obejmuje fragmenty sześciu regionalnych jednostek strukturalno-geologicznych - niecki Batorowa, zapadliska Kudowy, rowu Lewina, masywu Kudowy i masywu Orlicy (Rys. 1). Na obszarze PNGS granice między w/w jednostkami wyznaczają uskoki lub strefy uskokowe: strefa uskokowa Žďarky-Jakubowice (ŽJ), która stanowi przedłużenie jednej z największych sudeckich stref uskokowych Pořiči-Hronov (PH) w kierunku wschodnim, uskok brzeżny Kudowy (BK) oraz uskok Duszniki-Gorzanów (DG). LITOLOGIA I WIEK SKAŁ Skały występujące na obszarze PNGS można podzielić na 5 pięter strukturalno-wiekowych: podłoże metamorficzne, intruzję granitową Kudowy-Olešnic, osady karbonu, permu oraz kredy (Rys. 2). Piętra rozdzielone są powierzchniami niezgodności, które stanowią zapis długookresowych luk stratygraficznych (hiatusów) w historii formowania się górotworu. Podłoże metamorficzne Najstarsze piętro budują skały metamorficzne, wśród których przeważają ilościowo amfibolity, łupki łyszczykowe i amfibolowe zaliczane do tzw. formacji strońskiej. Skały te zostały rozpoznane jako łupki krystaliczne (niem. Glimmerschiefer) i po raz pierwszy opisane przez LEOPOLDA VON BUCHA w jego monografii z 1802 r. opisującej geologię Dolnego Śląska. Pierwsze opisy petrograficzne oraz zasięgi wychodni różnych odmian skalnych były tematem opracowań m.in. PETRASCHECKA (1904, 1910, 1922, 1933) oraz ŻELAŹNIEWICZA (1977a, b). Ten ostatni autor ustalił również następstwo deformacji tych utworów. Według ŻELAŹNIEWICZA skały były deformowane w sześciu etapach, z czego dwa pierwsze dotyczyły wyjściowych serii osadowych. Datowania fyllitów metodą Rb/Sr (494±19 Ma) oraz łupków łyszczykowych i amfibolitów (588±25 Ma) (BACHLIŃSKI 2002) lokują wiekowo te utwory w długim okresie od kambru po późny ordowik. Intruzja granitowa Kudowy-Olešnic Intruzja była szczegółowo opisywana już od początku XX w. (PETRASCHECK 1910), a jej szczegółowe rozpoznanie strukturalne zawdzięczamy pracom ŻELAŹNIEWICZA (1977a, b). Granit z Kudowy jest zwykle skałą zwięzłą, nierównoziarnistą, średnioziarnistą, o barwie czerwonobrunatnej i wykazującą istotne zmiany pierwotnej budowy. Składa się z kwarcu, plagioklazu, skalenia potasowego i biotytu. Skała jest wyraźnie skataklazowana, co przejawia się reorganizacją pierwotnej więźby i spękaniem ziaren skaleni i kwarcu, jak również obecnością w nich szczelin wypełnionych drobnoziarnistymi agregatami skaleniowokwarcowymi, często zabarwionymi związkami żelaza. Skupienia tlenków i wodorotlenków żelaza, zajmujących interstycjalne pozycje, są powszechnym składnikiem zmienionych granitów. Najstarsze opublikowane oznaczenia radiometryczne wieku granitu Kudowy są następujące: Ma metodą Rb/Sr na biotycie (BORUCKI 1966) oraz Ma metodą K/Ar również na 24

8 BUDOWA GEOLOGICZNA OBSZARU PNGS JURAND WOJEWODA biotycie (PRZEWŁOCKI i in. 1962). W Czechach wykonane zostały datowania gabrodiorytu i granodiorytu z Nového Hrádka uważanych za odpowiedniki granitu kudowskiego (DOMEČKA & OPLETAL 1974): Ma, Ma i Ma (granodioryt) metodą K/Ar na amfibolu i biotycie. Wyniki tych datowań, jak również data 331±11 Ma uzyskana metodą Rb/Sr (BACHLIŃSKI 2002), wskazują na dolnokarboński wiek granitu i na najbardziej prawdopodobny czas intruzji w wizenie. Specyficzną odmianę skalną stanowią zwietrzeliny i pokrywy zwietrzelinowe (saprolity) rozwinięte na granitach (AUGUST & WOJEWODA 2005). Utwory te odsłaniają się na obszarze między Dańczowem a Czermną, gdzie tworzą wyspowe płaty na powierzchni lub pod osadami permu i kredy. W spągu saprolitu zwykle występuje granit o charakterystycznej wiśniowo-brunatnej barwie, który pomimo silnego spękania jest raczej słabo zmieniony chemicznie. Niezmienione są skalenie potasowe, jak również biotyt nie posiada oznak przeobrażeń chemicznych. Analizy XRD i termiczne wykazują obecność kaolinitu oraz hydrobiotytu wykształconego z biotytu. Wyższe części saprofitu wykształcone są najczęściej jako typowa ziarnista pokrywa wietrzeniowa (grus; MIGOŃ & LID- MAR-BERGSTRÖM 2001). Dominują w niej agregaty i mikroagregaty kwarcowo-k-skaleniowe, często otoczone skupieniami drobnoblaszkowego minerału pobiotytowego. W agregatach nie występuje plagioklaz. Z dużym prawdopodobieństwem można uznać, że zwietrzeliny powstawały w klimacie umiarkowanym i niezbyt wilgotnym, w krajobrazie o ubogiej roślinności. Takie warunki mogły panować w późnym karbonie, a konkretnie w okresie przed ok. 313 Ma (westfal B i C, patrz dyskusja w pracy AUGUSTA & WOJEWODY 2005), co jednak nie wyklucza możliwości późniejszego reaktywowania procesów wietrzeniowych, np. w triasie, jurze, wczesnej kredzie, czy nawet w trzeciorzędzie (MIGOŃ & LIDMAR-BERGSTRÖM 2001, 2002). Karbon Osady karbonu to różnoziarniste osady okruchowe zawierające wkładki węgla. Są to najstarsze, niezmetamorfizowane i udokumentowane paleontologicznie osady, które leżą bezpośrednio na granitoidach Kudowy lub na skałach osłony metamorficznej i tworzą wąski pas wychodni między Pstrążną na zachodzie i Czarną Kopą na wschodzie. Stanowią one wschodnie przedłużenie kopuły Žďarky-Pstrążna (WOJE- WODA 2007b). Po raz pierwszy utwory te zostały zaznaczone jako karbon na mapie przeglądowej Sudetów (1: ), którą w 1818 r. wykonał RAUMER (1818, 1819). FLEGEL (1904) wychodnie karbonu opisał jako karboński blok Hronova- Pstrążnej (niem. Karbonscholle von Hronov- Straußenei). Na mapie FLEGELA i in. (1904) po raz pierwszy w odniesieniu do utworów karbonu okolic Kudowy pojawia się nazwa ottweiler (niem. Ottweiler Stufe). Na początku XX w. osady zostały zaliczone do warstw żaclerskich westfalu (Schatzlarer Schichten sensu PETRASCHECK 1922, 1923, oraz BERG 1925) lub žacléřské vrstvy sensu NĔMEJC (1933) oraz HYNIE (1949). GIERWIELA- NIEC (1965), opierając się na podobieństwie litologicznym osadów występujących w Polsce w okolicach Pstrążnej oraz na północ od Jakubowic i Darnkowa, zakwalifikował je również do westfalu. Nowsze prace precyzują wiek powyższych utworów osadowych (m.in. NĔMEJC 1953, 1958, TÁSLER i in. 1979) (Rys. 3). W przeglądowej pracy TÁSLER i in. (1979) wydzielają w westfalu žacléřské vrstvy w okolicy Ždárka- Pstrążnej oraz petrovické vrstvy na północ od Hronova i zaliczają je odpowiednio do westfalu B oraz C. Również na syntetycznym profilu litototektonicznym polskiej części niecki śródsudeckiej (NEMEC i in. 1982) równoważne utwory zostały zaliczone do najwyższej części formacji z Žacleřa - westfalu B (do westfalu C zaliczają oni wyżej leżące osady formacji z Glinika, a westfalu D autorzy ci w ogóle nie wydzielają na proponowanym profilu) (Rys. 4). W pracach poświęconych rekonstrukcjom paleogeograficznym niecki śródsudeckiej (m. in. BOSSOWSKI & IHNATOWICZ 1994a, b) utwory te zostały zaliczone do stropowej części formacji z Žacleřa (westfal B-C) (Rys. 4). Przyjmując powyższe przesłanki za prawdziwe można z dużym prawdopodobieństwem uznać okres od 308 do 313 Ma za przedział czasowy, w którym powstały najstarsze niezme- 25

9 PRZYRODA NIEOŻYWIONA tamorfizowane osady leżące na skałach metamorficznej osłony granitu lub bezpośrednio na granicie Kudowy. Perm Osady permu, które występują w obrębie zapadliska Kudowy i rowu Lewina, oraz w synklinorium śródsudeckim są zaliczane do górnej części czerwonego spągowca - skasonu (PE- TRASCHECK 1933, DZIEDZIC 1957, GIERWIELANIEC 1965, MASTALERZ i in. 1993). Ich cechy teksturalne i strukturalne, jak również obecność wyraźnych poziomów wzbogaconych w węglan wapnia (kalicze), pozwalają te osady skorelować z najwyższym ogniwem dolnego permu rozpoznanym w okolicach Radkowa, tzn. ze zlepieńcem z Wambierzyc (ŚLIWIŃSKI 1984, ALEK- SANDROWSKI i in. 1986). O wieku tych osadów można jedynie powiedzieć, że nie są młodsze niż ok. 268 Ma. Miąższość osadów permu na obszarze PNGS nie przekracza 100 m. W osadach brak zapisu z okresów górnego permu, triasu, jury i dolnej kredy. Kreda Utwory kredy to w przewadze drobnoziarniste, wapniste osady mułowcowe i średnioziarniste do gruboziarnistych, a nawet zlepieńcowatych, piaskowce kwarcowo-skaleniowe, kwarcowe (arenity kwarcowe) i glaukonitowe występujące na obszarze synklinorium śródsudeckiego i w zapadlisku Kudowy. Trzeba podkreślić, że utwory kredy nie współtworzą struktury synklinorium śródsudeckiego, lecz zalegają niezgodnie, na różnowiekowych utworach, które tę strukturę tworzą. Charakterystycznymi osadami dla zapadliska Kudowy są występujące w spągu kredy zlepieńce i piaskowce wapniste z Kudowy, zlepieńce muszlowe oraz piaskowce krzemionkowo-wapniste z Jakubowic zaliczone przez MICHAELA (1893) do środkowego cenomanu. Mają one jednak niewielki zasięg i najprawdopodobniej obocznie przechodzą w piaskowce glaukonitowe z Actinocamax plenus (górny cenoman), a ku górze w piaskowce i mułowce z Inoceramus labiatus (dolny turon). Charakterystycznym osadem kredy na obszarze synklinorium są drobnoziarniste osady krzemionkowe i spongiolity (dolny turon). Główną masę osadów kredy, zarówno w synklinorium śródsudeckim, jak i na obszarze zapadliska Kudowy, stanowią mułowce wapniste środkowego turonu (Inoceramus lamarcki). Przedstawienie historii badań utworów kredowych oraz dyskusja dotycząca wieku i korelacji utworów kredowych na obszarze synklinorium śródsudeckiego znajdują się w pracy JERZYKIEWICZA (1968). Propozycję korelacji litosomów piaskowcowych w skali regionalnej przedstawił WOJEWODA (1997). Litologia utworów kredy, jak również ich rozprzestrzenienie, zostały rozpoznane już w XIX w. (RAUMER 1918, 1819, ZOBEL & CAR- NALL 1831, GEINITZ 1843, 1848, GOEPPERT 1848, BEYRICH 1849a, b, BEYRICH i in. 1867, MICHAEL 1893). Obowiązujący do dzisiaj (z niewielkimi korektami, Rys. 5) schemat litostratygraficzny kredy śródsudeckiej, oparty na inoceramach, został również wypracowany na przełomie XIX i XX w. (MICHAEL 1893, FLEGEL 1904a, b, FLE- GEL i in. 1904) (Rys. 5). Można z dużym prawdopodobieństwem przyjąć, że osady kredy występujące w obrębie PNGS nie są starsze niż ok. 98 Ma. Z uwagi na diachronizm litosomów piaskowcowych najbardziej uzasadnione wydaje się obecnie stosowanie w utworach kredowych wydzieleń litostratygraficznych, zwłaszcza na obszarze synklinorium śródsudeckiego (Rys. 5). JEDNOSTKI GEOLOGICZNE Zapadlisko Kudowy Zapadlisko Kudowy jest częścią większej jednostki regionalnej basenu Nachodu (WOJEWO- DA 2007c). Jest to romboidalna w zarysie struktura, zbudowana z utworów kredy, której ramy wyznaczają współcześnie granice śródgórskiego obniżenia, dla którego w literaturze polskiej przyjęła się zwyczajowa nazwa obniżenie Kudowy (KLIMASZEWSKI 1948). Obszar PNGS obejmuje mały fragment zapadliska Kudowy (Góra Kościelny Las na północ od Jeleniowa) (Rys. 6). Pierwsze wzmianki o utworach osadowych okolic Kudowy i Nachodu znajdują się w pracy 26

10 BUDOWA GEOLOGICZNA OBSZARU PNGS JURAND WOJEWODA RAUMERA (1819). Nazwa zapadlisko Kudowy (niem. Kreidescholle von Cudova) w odniesieniu do osadów kredowych, pojawia się przy okazji publikacji objaśnień mapy Dolnego Śląska (arkusz Reinerz) (ROTH 1867, za BEYRICH i in. 1867,), opartych dla tego arkusza głównie na wynikach prac BEYRICHA (1849, 1854). Pierwszą monografię poświęconą wyłącznie zapadlisku Kudowy napisał MICHAEL (1893). PETRASCHECK (1904) zaproponował inną nazwę dla zapadliska Kudowy rów plenerski (niem. Plänergraben von Cudova), nazwa ta jednak nie przyjęła się. Dzisiejszą nazwę zapadliska Kudowy ostatecznie utrwaliły prace kartograficzne i strukturalne RODEGO (1934) i GIERWIELAŃCA (1965). Zapadlisko Kudowy wypełniają utwory permu i kredy. O ile miąższość permu nie przekracza na obszarze zapadliska Kudowy 200 m, o tyle kreda osiąga tutaj lokalnie, w okolicach Czermnej, miąższość ok. 500 m. Utwory permu występują lokalnie, w strefach rowów tektonicznych, natomiast kreda tworzy synklinę o skrzydłach nachylonych ku osi zapadliska zorientowanej NWW-ESE. Przy uskokach ramowych zapadliska, gdzie nachylenie utworów kredy dochodzi do 70 (Rys. 7), są one silnie spękane i tworzą charakterystyczny system kliważu. W osiowej części zapadliska podłoże metamorficzne kredy jest wypiętrzone i tworzy horst o szerokości do 1,5 km wydłużony zgodnie z osią zapadliska. Rów Lewina Rów Lewina jest południkową strukturą, o długości ok. 12 km i szerokości do 1,5 km, która rozciąga się między Kudową Górną i Olešnicą (WO- JEWODA 2007c). Na obszarze PNGS znajduje się jedynie niewielki fragment północnej części rowu Lewina, między Jerzykowicami Wielkimi a Dańczowem. Rów wypełniają piaskowce i zlepieńce permu, które tworzą synklinę o osi zgodnej z osią rowu. Uskoki ramowe rowu w kilku miejscach przecinają również pokrywę skał kredowych, co świadczy o ich częściowej, pokredowej reaktywacji (Rys. 6). Nazwę rów Lewina wprowadził do literatury GIERWIELANIEC (1965), chociaż pierwszym badaczem, który rozpoznał i opisał tę strukturę pod nazwą płyty czerwonego spągowca (niem. Rotliegend Tafel) był RODE (1934). Masyw Kudowy Masyw Kudowy jest złożoną strukturą geologiczną i obejmuje skały metamorficzne zaliczane do tzw. kopuły orlicko-śnieżnickiej (por. ŻELAŹNIEWICZ 2006) i granitoidy intruzji Kudowy-Olešnic. Warto wspomnieć, że już w 1802 roku BUCH obszar dzisiejszych Wzgórz Kudowskich zaznaczył na swojej mapie geognostycznej jako północne zakończenie Gór Bystrzyckich (niem. Habelswerder Gebirge). Obszar PNGS obejmuje większą część masywu Kudowy, w tym Wzgórza Kudowskie i Darnkowskie. Masyw Kudowy tworzy blok tektoniczny o wyraźnych granicach tektonicznych. Jego północną granicę wyznacza przesuwczo-zrzutowa strefa uskokowa Žďarky-Jakubowice (por. WO- JEWODA 2007b). Granicę wschodnią wyznacza strefa uskoków zrzutowych Darnkowa (rys. 6). Granicę południowo-zachodnią masywu Kudowy wyznacza uskok brzeżny Kudowy oraz uskok ramowy rowu Lewina. O ile przemieszczenie poziome wzdłuż strefy uskokowej Žďarky-Jakubowice jest trudne do oszacowania, o tyle zrzuty pionowe na w/w uskokach tylko w odniesieniu do utworów kredy wynoszą conajmniej 700 m. Niecka Batorowa Niecka Batorowa stanowi największy procentowo (ponad 80%) obszar PNGS. Nieckę budują utwory kredowe, które tworzą synklinalną strukturą niższego rzędu na obszarze synklinorium śródsudeckiego (Rys. 6, por. Rys. 1) (FLEGEL i in. 1904). W podłożu niecki występują osady karbonu, permu oraz skały metamorficzne i granitoidy, takie same, jak w masywie Kudowy. Utwory kredy tworzą tutaj pełną sekwencję od górnego cenomanu (Actinocamax plenus) po koniak (Inoceramus schloenbachii) i osiągają miąższość powyżej 400 m. Granice niecki są tektoniczne (por. WOJEWODA & BURLIGA 1996). Piaskowce ciosowe Trzy litosomy piaskowcowe, znane pod nazwą piaskowców ciosowych, tworzą charakterystyczny dla obszaru niecki Batorowa układ warstwowy. W odniesieniu do piaskowców wy- 27

11 PRZYRODA NIEOŻYWIONA stępujących na obszarze niecki, po raz pierwszy nazwy ciosowy użył RAUMER w pracy z 1819 r. Nazwa ta wynika z regularnego, w przybliżeniu ortogonalnego systemu spękań, tzw. ciosu. Najniżej w profilu występuje tzw. dolny piaskowiec ciosowy (dpc), którego typowy dla obszaru niecki Batorowa i najpełniejszy profil można obserwować w okolicach Chocieszowa (piaskowiec z Chocieszowa). Piaskowiec ten był opisany przez FLEGELA (1904a, b, c, d, 1905) pod nazwą piaskowca z Wambierzyc, nazwa ta jednak nie przyjęła się. Z uwagi na znaczą zawartość glaukonitu, dpc często jest nazywany piaskowcem glaukonitowym. Miąższość dpc waha się od kilku do kilkunastu metrów, jednak zasięg tego piaskowca jest ponadregionalny (DON & WOJEWODA 2004a, b, 2005). Jest to typowy osad transgresyjno-regresywny reprezentujący szeroki zakres środowisk od przybrzeża do górnego odbrzeża (ROTNICKA 2007). W środku profilu występuje tzw. środkowy piaskowiec ciosowy (spc), którego typowy dla obszaru niecki Batorowa i najpełniejszy profil występuje w obrębie morfologicznego progu Radkowa (piaskowiec Progu Radkowa). Nazwę tę wprowadził FLEGEL (1904a, b, c, d) i jest ona do dzisiaj stosowana. Piaskowiec Progu Radkowa to w przewadze średnio-, gruboziarnisty subarenit kwarcowo-skaleniowy, zlepieńcowaty w stropie. Charakterystyczną cechą jest obecność w szkielecie ziarnowym zwietrzałych skaleni lub pseudomorfoz kaolinitowych po skaleniach. Miąższość spc jest największa na północy, w rejonie Progu Radkowa (ok. 80 m) i stopniowo maleje ku południowi, gdzie spc występuje jako cienka i rozdzielona innymi osadami ławica (okolice Złotna). Środkowy piaskowiec ciosowy całkowicie zanika w okolicach Szczytnej i Dusznik. Jest o typowy klinform związany z progradacją zespołu środowisk przybrzeżnych i zasypywaniem zbiornika (WOJEWODA 1986, 1997; ROTNICKA 2000, 2007). Charakterystyczną cechą piaskowca Progu Radkowa jest trójdzielność jego profilu, która powstała w warunkach synsedymentacyjnej aktywności tektonicznej dna basenu i formowania się skarp tektonicznych. Ich zasypywanie i progradacja przy wzdłużbrzegowym transporcie osadów w kierunku zachodnim prowadziły do tworzenia się gigantycznych form dna tarasów akumulacyjnych (JERZYKIEWICZ & WOJEWO- DA 1986, WOJEWODA 1986). Dolna część profilu zbudowana jest ze zbioturbowanych i zawierających glaukonit piaskowców wapnistych i odpowiada środowisku podskarpowemu. Środkowa część profilu to wielozestawy zbudowane w przewadze z piaskowca warstwowanego przekątnie tabularnie w gigantycznej skali i piaskowców bestrukturowych odpowiednio z osadów skarpowych i redeponowanych. Górna część profilu to osady nadskarpowe, w tym charakterystyczny zespół facjalny przybrzeża piaskowce warstwowane przekątnie w dużej skali oraz piaskowce zlepieńcowate, odpowiednio osady rewy i bruki sztormowe (tempestyt) (WOJEWODA 1986, 1997). Obecność bruków sztormowych i rew świadczy o względnie stromym nachyleniu brzegów i wąskiej strefie brzegowej w trakcie sedymentacji tych osadów. Profil kredy niecki Batorowa kończy tzw. górny piaskowiec ciosowy (gpc). Piaskowiec ten to niemal czysty arenit kwarcowy, który tworzy najważniejsze masywy Gór Stołowych: Szczelińca, Skalniaka, Białych Ścian i Batorowa (piaskowiec Szczelińca-Skalniaka). Nazwa ta pojawiła się u FLEGELA (1904a, b, c, d) i jest do dzisiaj stosowana (JERZYKIEWICZ 1966, 1968, WOJEWODA 1997, ROTNICKA 2007). Podobnie jak spc, piaskowiec Skalnika- Szczelińca jest trójdzielny. Również i w tym przypadku związane to jest z synsedymentacyjną aktywnością tektoniczną dna basenu. Istotne różnice polegają na tym, że strefa aktywna tektonicznie była znacznie bardziej przesunięta ku południowi (strefa uskoków Czerwonej Wody CZW), a transport wzdłużbrzegowy obywał się ku wschodowi (JERZYKIEWICZ 1966, 1968, JERZYKIEWICZ & WOJEWODA 1986, WOJE- WODA 1997). Ponadto, inaczej wykształcona jest górna część profilu, która w gpc składa się z wielozestawów warstwowanych w dużej skali (facja fal piaskowych), z licznymi wskaźnikami dwukierunkowego paleoprzepływu. Przy zupełnym braku osadów sztormowych świadczy to o łagodnie nachylonych zboczach brzegu basenu, wręcz o obecności w tym czasie rozległych i płaskich obszarów przybrzeża. Charakterystyczne dla spc, zwłaszcza dla pół- 28

12 BUDOWA GEOLOGICZNA OBSZARU PNGS JURAND WOJEWODA nocnych zboczy masywów Gór Stołowych, jest występowanie niemal idealnie kulistych form wietrzeniowych. Już w roku 1961 DUMANOWSKI sugerował, że formy te są wypłukanymi strefami skalnymi, które w czasie diagenezy były przesycone gazem. Odkryte znacznie później kanały ucieczkowe gazu ściśle związane z takimi formami potwierdzają jego hipotezę (WOJEWODA 1987, 1997, CACOŃ i in. 2002). Procesy odgazowania osadu miały charakter eksplozywny i najprawdopodobniej były spowodowane wstrząsami sejsmicznymi. Przemawiają za tym licznie występujące w gpc inne struktury deformacyjne (sejsmity), które powstały w niezdiagenezowanym jeszcze osadzie, zwłaszcza strefy ścinania i upłynniania osadu (WOJEWODA 1987, 1997). Mułowce i iłowce W północnej części Gór Stołowych, na obszarze między obniżeniem Czerwonej Wody a Progiem Radkowa, litosomy piaskowcowe są rozdzielone utworami drobnoziarnistymi, w przewadze iłowcami i mułowcami wapnistymi. Utwory te, potocznie nazywane marglami, są bardzo zróżnicowane pod względem składu oraz struktur sedymentacyjnych. W części południowej Gór Stołowych utwory drobnoziarniste tworzą ciągły profil osadów od skał krzemionkowych, bogatych w igły gąbek (ZIÓŁKOWSKA i in. 1992, ZIÓŁKOWSKA & ZIMMERLE 1996) w spągu (ogniwo spongiolitu Mnicha, poziom Inoceramus labiatus) poprzez mułowce krzemionkowe i wapniste (ogniwo mułowców ze Szczytnej) po mułowce wapniste formacji Karłowa (poziom Inoceramus lamarcki). Utwory te RAUMER (1819) ogólnie określił nazwą plener (niem. Pläner), a FLEGEL (1904a, b, c, d), w odniesieniu do północnej części niecki Batorowa, podzielił je na plener dolny i górny (odpowiednio poniżej i powyżej ogniwa piaskowców Progu Radkowa). ROTNICKA (2000, 2001, 2005 i 2007) wykazała, że na podstawie reliktów pierwotnych struktur sedymentacyjnych i zespołów skamieniałości śladowych z grupy Zoophycos i Cruziana (tzw. ichnofacji) można powyższe utwory zaklasyfikować odpowiednio jako osady szelfu poniżej podstawy falowania i odbrzeża dolnego (ROTNI- CKA 2007). Co więcej, określiła stopień kompakcji tych utworów na ok. 43,6-51,6% co pozwala oszacować miąższość pierwotnego nadkładu na co najmniej m, czyli ok. 900 m powyżej dzisiejszego stropu osadów kredowych na obszarze niecki Batorowa (!). Płyta kredowa obszaru niecki Batorowa nie jest silnie zdeformowana. Do najważniejszych stref deformacji należy strefa uskokowa Czerwonej Wody i związane z nią Obniżenie Czerwonej Wody (Rys. 6). Struktura ta, o charakterze wąskiego rowu tektonicznego, sprawia, że wzdłuż regionalnego wododziału uformowała się dolina potoku. O neotektonicznej aktywności tej strefy świadczą liczne miejsca o podwyższonej akomodacji, gdzie od plejstocenu odbywa się sedymentacja fitogeniczna (Wielkie Torfowisko Batorowskie) (MAREK 1998), a ciągle powstające zniszczenia nawierzchni dróg w jej sąsiedztwie przemawiają wręcz za jej dzisiejszą aktywnością (WOJEWODA 2007a). Analiza geometrii zniszczeń sugeruje przeważający prawoskrętny kierunek przemieszczeń na uskokach Czerwonej Wody. Jest to zapewne objaw reaktywacji starszego uskoku o tym kierunku, o czym świadczą opisane wcześniej zaburzenia sejsmotektoniczne w piaskowcu Skalnika- Szczelińca. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ PNGS Najstarszym etapem ewolucji budowy geologicznej było formowanie się podłoża krystalicznego. Skały wyjściowe, najprawdopodobniej seria osadowo-wulkaniczna (seria strońska), powstały w starszym paleozoiku w okresie od kambru po późny ordowik (przed ok. 445 Ma). Proces formowania podłoża zakończyła intruzja magmy granitowej w wizenie (~331 Ma). W kolejnym okresie obszar intruzji został wypiętrzony, a osłona skał metamorficznych podlegała wietrzeniu i denudacji (faza sudecka). Proces ten trwał do westfalu C, sięgnął aż do poziomu intruzji granitowej Kudowy i pozostawił po sobie osady formacji żaclerskiej ( Ma) na obszarze synklinorium śródsudeckiego oraz rezydualne pokrywy zwietrzelinowe na granitach. Na obszarze synklinorium sedymentacja trwała 29

13 PRZYRODA NIEOŻYWIONA aż po stefan B (~304 Ma). Kolejny etap to deformacja uskokowa w warunkach regionalnej ekstensji, powstanie m.in. rowu tektonicznego Lewina i wypełnienie go osadami pod koniec wczesnego permu (~270 Ma, faza saalska). Sedymentacja czerwonego spągowca to okres peneplenizacji obszaru śródsudeckiego, który trwał zapewne aż po schyłek wczesnego triasu (~250 Ma). Okres od środkowego triasu po dolną kredę nie jest udokumentowany osadami na obszarze synklinorium śródsudeckiego. Jednakże transgresja morska w późnej kredzie objęła między innymi zdiagenezowane wychodnie pstrego piaskowca, co oznacza, że na części tego obszaru sedymentacja musiała trwać znacznie dłużej niż do wczesnego triasu. Po tym okresie uformowała się struktura synklinorium śródsudeckiego (faza starokimeryjska?). Wychodnie skał paleozoicznych i triasu zostały poddane denudacji, aż do kolejnego stanu peneplenizacji. Na takim właśnie obszarze, częściowo pozbawionym zwietrzelin, o niewielkich deniwelacjach, rozpoczęła się transgresja w górnym cenomanie (~98 Ma). Transgresja była stosunkowo szybka i objęła niemal cały obszar dzisiejszych Sudetów, poza elewacjami morfologicznymi w rejonie dzisiejszych Gór Orlickich, Sowich i Karkonoszy. Te obszary zostały zalane dopiero w turonie, kiedy transgredujące morze osiągnęło największą głębokość. Od tego momentu rozpoczęła się sukcesywna regresja morza i zasypywanie basenu morskiego w warunkach ciągłej aktywności sejsmotektonicznej (faza subhercyńska). Nie wiadomo, kiedy zakończyła się sedymentacja morska na obszarze śródsudeckim, ale sądząc ze stopnia kompakcji i diagenezy utworów kredy na pewno było to nie wcześniej niż w santonie (~86 Ma). Kolejnym etapem było tektoniczne, ekstensyjne rozbicie kredowej pokrywy osadowej i tektonika blokowa, która doprowadziła do powstania struktur tektonicznych niższego rzędu na obszarze synklinorium śródsudeckiego (m.in. niecki Batorowa, kopuły Ždárky-Pstrążna) oraz do powstania zapadliska i masywu Kudowy (faza styryjska?). Etap ten, zapoczątkowany najprawdopodobniej już w neogenie (~21 Ma?), trwa nieprzerwanie do dnia dzisiejszego, czego efektem jest między innymi neotektoniczna aktywność w strefie uskoków Czerwonej Wody. PIŚMIENNICTWO ALEKSANDROWSKI P., ŚLIWIŃSKI W., WOJEWO- DA J Frontally and surficially fluidized slump to debris flow sheets in an alluvial sequence, Lower Permian, Intrasudetic Basin. 7th IAS Regional Meeting, Excursion Guidebook, Excursion A-1: AUGUST C., WOJEWODA J Late Carboniferous weathering and regolith at the Kudowa Trough, West Sudetes: palaeogeographic, palaeoclimatic and structural implications. Geol. Sud. 36: BACHLIŃSKI R Studium petrologiczno-geochemiczno-geochronologiczne skał krystalicznych z okolic Kudowy Zdrój. Praca doktorska. Archiwum Biblioteki ING PAN w Warszawie. BERG G Die Gliederung des Oberkarbons und Rotliegenden im Niederschlesisch- Böhmischen Becken. Jahrb. Königl. Preuß. Geol. Land. 46: BEYRICH E. 1849a. Nachricht von dem Erscheinen einer geologischen Karte Schlesien. Zeitschr. Dtsch. Geol. Ges. 1: BEYRICH E b. Das Quadersandsteingebirge in Schlesien. Zeitschr. Dtsch. Geol. Ges. 1: BEYRICH E Über die Lagerung der Kreideformation im Schlesien. Abh. Preuß. Akad. Wiss. 26: BEYRICH E., ROSE G., ROTH J., RUNGE W Geologische Karte von dem Niederschlesischen Gebirge und den angrenzenden Gegenden, 1 : Verlag der S. Schropp schen Landkarten-Handlung, Berlin. BORUCKI J Wstępne wyniki datowań bezwzględnych (K-Ar) granitoidów dolnośląskich. Geol. Quaterly 10: BOSSOWSKI A., IHNATOWICZ A. 1994a. Palaeogeography of the Upper Carboniferous coalbearing deposits in the NE part of the Intra-Sudetic Depression. Geol. Quaterly 38: BOSSOWSKI A., IHNATOWICZ A. 1994b. Palaeogeography of the uppermost Carboniferous and lowermost Permian deposits in the NE part of the Intra-Sudetic Depression. Geol. Quaterly 38: BUCH L. VON Geognostische Beobach- 30

14 BUDOWA GEOLOGICZNA OBSZARU PNGS JURAND WOJEWODA tungen auf Reisen durch Deutschland und Italien. 1. Ertwurf einer geognostischen Beschreibung von Schlesien, Mineralogische Karte von Schlesien (1796), 1 : Haude und Spener, Berlin. CACOŃ S., MIERZEJEWSKI M., WOJEWODA J Lite podłoże skalne i jego przemieszczenia w parkach narodowych i rezerwatach Sudetów. Kosmos 51: DATHE E., PETRASCHECK W Geologische Übersichtkarte des Niederschlesich-Böhmischen Beckens, 1 : Königl. Preuß. Geol. Land., Berlin. DOMEČKA K., OPLETAL M Granitoidy západni části orlicko-kladské klenby. Acta Universitatis Carolinae Geologica 1: DON J., WOJEWODA J. 2004a. Tektonika rowu górnej Nysy Kłodzkiej: sporne problemy. Przegl. Geol. 52: DON J., WOJEWODA J. 2004b. Tectonics of the Upper Nysa Kłodzka Graben: Contentious Issues. Acta Geodyn. Geomater. 1: DON J., WOJEWODA J Tektonika rowu górnej Nysy Kłodzkiej: sporne problemy - dyskusja. Przegl. Geol. 53: DUMANOWSKI B Forms of spherical cavities in the Stolowe Mountains (Heuscheur Gebirge). Acta Univ. Wrat., Ser. B, 8: DZIEDZIC K Stratygrafia, tektonika i paleogeografia górnego karbonu i czerwonego spągowca Ziemi Kłodzkiej. Przewodnik do XXX Zjazdu PTG w Ziemi Kłodzkiej, Duszniki Zdrój maja 1957: FLEGEL K., 1904a. Heuscheuer und Adersbach-Weckelsdorf. Eine Studie über die obere Kreide im böhmisch-schlesichen Gebirge. JahrB. Schles. Ges. vaterl. Kultur 82: FLEGEL K. 1904b. Heuscheuer und Adersbach-Weckelsdorf. Eine Studie über die obere Kreide im böhmisch-schlesichen Gebirge. Zur Geologie des böhmisch-schlesien Grenzgebirges: FLEGEL K. 1904c. Exkursion in das Kreidegebirge der südlichen Grafschaft Glatz. Zeitschr. Dtsch. geol. Ges. 56: FLEGEL K. 1904d. Exkursion auf die Heuscheuer. Zeitschr. Dtsch. geol. Ges. 56: FLEGEL K Aufschlüsse der neuen Bahnlinie Reinerz-Cudowa (Grafschaft Glatz) in der Kreide-Formation im Rotliegenden und in Urgebirge. Zeitschr. Dtsch. geol. Ges. 57: FLEGEL K., HERBING J., SCHMIDT A Geologische Exkursionskarte des Heuscheuer- und Adersbachgebirges, 1 : Dtsch. geol. Ges. u. Schles. Ges. vaterl. Kultur. Breslau. GEINITZ H. B Die Versteinerungen von Kieslingswalde und Nachtrag zur Charakteristik des sächsisch-böhmischen Kreidegebirges. Dresden: 23. GEINITZ H. B Über obern Quader. Neues Jahrbuch für Mineralogie, Geognosie, Geologie und Petrefakten-Kunde. Heidelberg: GIERWIELANIEC J Budowa geologiczna okolic Kudowy Zdroju. Biul. PIG 185: GOEPPERT H. R Flora des Quader-Sandsteines in Schlesien. Neues Jahrbuch für Mineralogie, Geognosie, Geologie und Petrefakten- Kunde. Heidelberg: GÓRECKA-NOWAK A Palynological record of palaeoclimatic changes in Late Carboniferous an example from the Intrasudetic Basin (SW Poland). Rev. Palaeobot. Palyn. 118: HYNIE O Možnosti objevu nových dobyvatelných uhelných sloji w českém křidle dolnoslezké kamenouhelné panve. Sborník státního geologického ústavu České republiké 16: JERZYKIEWICZ T Środowisko sedymentacji piaskowców Szczelińca. Acta Geol. Pol. XVL: JERZYKIEWICZ T Sedymentacja górnych piaskowców ciosowych niecki środsudeckiej (górna kreda). Geol. Sud. 4: JERZYKIEWICZ T., WOJEWODA J The Radków and Szczeliniec sandstones: an example of giant foresets on a tectonically controlled shelf of the Bohemian Cretaceous Basin (Central Europe). Shelf Sands and Sandstones. Can. Soc. Petrol. Geol. 11: KLIMASZEWSKI M Krajobraz Sudetów. Oblicze Ziem Odzyskanych. Dolny Śląsk. Książnica-Atlas, Wrocław-Warszawa 1: KONDRACKI J Geografia Polski mezoregiony fizycznogeograficzne. PWN, Warszawa. MAREK S Rozwój Wielkiego Torfowiska Batorowskiego w świetle badań biostraty- 31

15 PRZYRODA NIEOŻYWIONA graficznych. Szczeliniec 4: MASTALERZ K., KUROWSKI L., WOJEWODA J Litostratygrafia i ewolucja basenu śródsudeckiego w karbonie i permie. Baseny Sedymentacyjne: Procesy, Osady, Architektura. II Krajowe Spotkanie Sedymentologów, Wrocław-Sudety, 4-5 września Przewodnik: Wycieczki-Referaty-Postery: MICHAEL R Cenoman und Turon in der Gegend von Cudowa in Schlesien. Zeitschr. Dtsch. Geol. Ges. 45: MIGOŃ P., LIDMAR-BERGSTRÖM K Weathering mantles and their significance for geomorphological evolution of central and northern Europe since the Mesozoic. Earth-Sci. Rev. 56: MIGOŃ P., LIDMAR-BERGSTRÖM K Deep weathering through time in central and northwestern Europe: problems of dating and interpretation of geological record. Catena 49: NEMEC W., PORĘBSKI S., TEISSEYRE A. K Explanatory notes to the lithotectonic molasse profile of the Intra-Sudetic Basin, Polish part. Veröffentlichungen des Zentralinstituts für Physik der Erde, Akademie der Wissenschaften der DDR 66: NĔMEJC R Floristicke-stratigrafická studie o pomerech v uhelných revirach u Žacléře, Svatoňovic a u Ždárků (blíže Hronova). Vestnik Králove Česke Společnosti Nauk 5: NĔMEJC R Úvod do floristické stratigrafie kamenouhelných oblastí ČSR. Nakladstvi Československe Akademie Ved, Praha. NĔMEJC R Biostratigrafická studie v karbonu českého křídla vnitrosudetské pánve. Rozpravy Československe Akademie Ved, Praha 68, 6. PETRASCHECK W Zur neuesten Literatur über das böhmisch-schlesische Grenzgebiet. Jahrb. d. k.k. geol. Reichenanstalt (ed. 1905) 54: PETRASCHECK W., Die kristallinen Schiefer des nördlichen Adlergebirges. Jahrb. d. k. k. geol. Reichenanstalt 59: PETRASCHECK W Zur Entstehungsgeschichte der sudetischen Karbon- und Rotliegendablagerungen. Zeitschr. Dtsch. Geol. Ges. (ed. 1923) 74: PETRASCHECK W Der böhmische Anteil der Mittelsudeten und sein Vorland. Mitt. Geol. Ges. 26: PRZEWŁOCKI K., MAGDA W., THOMAS H. H., FAUL H Age of some granitic rocks in Poland. Geochim. Cosmochim. Acta 26: RAUMER K Geognostiche Karte von einem Theile des Schlesischen, Böhmischen und Lausitzer Gebirgs 1: Berlin, RAUMER K Das Gebirge Niederschlesiens, der Grafschaft Glatz und eines Theils von Böhmen und der Oberlausitz geognostisch dargestellt. Berlin: RODE K Die Tektonik der Scholle von Kudowa. Geol. Rundschau 25: ROTNICKA J Zróżnicowanie facjalne margli plenerskich na obszarze Gór Stołowych (Sudety, kreda górna). Praca doktorska. Archiwum WNGiG UAM, Poznań. ROTNICKA J Porosity, compaction and cementation of the Upper Cretaceous Plänermergel (Stołowe Mountains, Sudetes). Pol. Tow. Mineral. Prace Spec. 18: ROTNICKA J Ichnofabrics of the Upper Cretaceous fine-grained rocks from the Stołowe Mountains (Sudetes, SW Poland). Geol. Quarterly 49: ROTNICKA J Cykle transgresywne i regresywne w drobnoziarnistych sukcesjach osadowych na przykładzie górnokredowych margli plenerskich (Góry Stołowe, Sudety). W: WOJEW- ODA J. (red.). Review of Permian sedimentary successions of Boskovice Trough, Nachod Basin and Trutnov Basin. Sedimentologica 1: ŚLIWIŃSKI W Proposed revision of the stratigraphic position of Chełmsko Śląskie Beds (Permian, Intrasudetic Basin). Geol. Sud. 16: TÁSLER R., PROUZA V. & STŘEDA J Stratigrafie a litologie svrhního paleozoika a jeho podloží. W: TÁSLER i in. (red.). Geologie české části vnirtosudetské pánve. Ústřední ústav geologický, Praha: WALCZAK W Sudety. PWN, Warszawa. WOJEWODA J Fault scarp induced shelf sand bodies in Upper Cretaceous of Intrasudetic Basin. 7th IAS Regional Meeting, Excursion Guidebook, Excursion A-1: WOJEWODA J Sejsmotektoniczne osady i struktury w kredowych piaskowcach niecki śródsudeckiej. Przegl. Geol. 408: WOJEWODA J. 1997: Upper Cretaceous littoral-to-shelf succession in the Intrasudetic Basin 32

16 BUDOWA GEOLOGICZNA OBSZARU PNGS JURAND WOJEWODA and Nysa Trough, Sudety Mts. Obszary Źródłowe: Zapis w Osadach 1: WOJEWODA J. 2007a. The Czerwona Woda Creek: a tectonically controlled mountain river basin. 8th Czech-Polish workshop on recent geodynamics of the Sudeten and adjacent areas. Kłodzko, Poland, March WOJEWODA J. 2007b. Žďárky-Pstrążna Dome - dextral strike-slip fault-related structure at the eastern termination of the Pořiči-Hronov Fault Zone (Sudetes, Góry Stołowe Mts.). 5th Meeting of the Central European Tectonic Studies Group, Tepla, April 11-14: WOJEWODA J. 2007c. Perm basenu Nachodu. W: WOJEWODA J. (red.). Review of Permian sedimentary successions of Boskovice Trough, Nachod Basin and Trutnov Basin. Sedimentologica 1: WOJEWODA J., BURLIGA S Wiek i struktura południowego obrzeżenia obszaru Gór Stołowych. Mat. Symp. Nauk. Środowisko Przyrodnicze Parku Narodowego Gór Stołowych, Szczeliniec: ZIÓŁKOWSKA M., WOJEWODA J., ZIMMERLE W The boreal Flammenmergel lithofacies in the Lower Saxony Basin (Germany) as compared with corresponding rocks in the Intrasudetic Basin (Poland). 4th Int. Cretaceous Symposium, Hamburg: 1-3. ZIÓŁKOWSKA M., ZIMMERLE W The boreal Flammenmergel-lithofacies in the Lower Saxony Basin (Germany) as compared with corresponding rocks in the Intrasudetic Basin (Poland). Mitt. Geol-Paläont. Inst. Univ. Hamburg ZOBEL J., CARNALL R Geognostische Beschreibung von einem Theile des Nieder- Schlesischen, Glätzischen und Böhmischen Gebirges. Archiv für Mineralogie, Geognosie, Bergbau und Hüttenkunde 3: 3-95, ŻELAŹNIEWICZ A. 1977a. Rozwój spękań w skałach metamorficznych Gór Orlickich. Rocznik PTG 47: ŻELAŹNIEWICZ A. 1977b. Granitoidy masywu Kudowy-Olešnic. Geol. Sud. 12: ŻELAŹNIEWICZ A Dzieje Ziemi. Przeszłość geologiczna. W: FABISZEWSKI J. (red.). Przyroda Dolnego Śląska. Oddział Wrocławski PAN, Wrocław: SUMMARY Geological structure The area of the Stołowe Mts National Park (PNGS) in the middle Sudetes has attracted Preuss, Austrian, Czech and Polish geologists since the bning of the 19th century. The PNGS area is situated at the border of three prominent regional geological units the Intra-Sudetic Synclinorium (ISS), the Kudowa Massif and the so called Kudowa Trough as well as at the termination of one of the major dislocation zones in the Sudetes the Pořiči-Hronov Fault Zone (PH). The Czerwona Woda (CZW) faults constitute its eastern extension that rips endwise the main massif into two parts northern one, ended by Radków Bluff and southern one, where the granitoids and metamorphic rocks of the basement crop out. Four groups of rocks occur in the PNGS area: metamorphic rocks of the so called Orlica Massif, intrusive granitoid and gabroid rocks, sedimentary rocks encountered in the sedimentary succession of the ISS (the Upper Carboniferous to Lower Permian) and peripheral sediments of the so called Bohemian Basin (the Upper Cretaceous). First of the groups is constituted by mica schists and phyllites. They are supposably of the Cambrian/Lower Ordovician age, as radiometric Rb/Sr method points to 494±19 Ma (phyllites) and 588±25 Ma. The granites occur as intrusive bodies of varying dimension within the metamorphic rocks and they are jointly referred as the Kudowa-Olešnice Granitoid Massif. Various generations of feldspar and biotite in the granitoids, indirectly implicate 2 stages of development of the intrusive bodies magmatic and post-magmatic. It is confirmed by two groups of radiometric ages of these rocks Ma and The Carboniferous sequence starts with residual chemical soils of saprolite type covering crystalline rocks, which have probably formed in the Westphalian B and C (about Ma). The sediments which occur lowermost in the sequence, are represented by the Dolsko-Žďarky Beds, encountered to the Westphalian C (about Ma). They are overlain by a series of poorly sorted sediments, 33

17 PRZYRODA NIEOŻYWIONA dominantly conglomeratic, which represent the Westphalian D to the Stephanian A (about Ma). This series begins with quartz conglomerate at the bottom (so called Hronov Conglomerate), which together with the above lying conglomeratic sandstones and mudstones (Svatoňovice Member) form the lower part of the Glinik (Odolov) Formation. The Cretaceous sequence of the PNGS area begins with poorly sorted, locally conglomeratic sandstone, regarded as the Upper Cenomanian (Actinocamax plenus zone). The sandstone is locally intensely calcareous and contain abundant bivalve shells (coquinoid conglomeratic sandstones). Since the time of their discovery and assessment of their over-regional extent they are referred as the (Lower) Joint Sandstones, due to distinct, orthogonal system of jointing (German: Quadersandstein). Locally, at the contact with crystalline rocks, medium- to finegrained sandstones and calcareous mudstones of the Batorów Formation occur, encountered to the Lower and Middle Turonian (Radków Bluff Sandstone) (I. labiatus, I. lamarcki). The uppermost part of the Cretaceous sequence consists of quartz arenite and calcareous mudstone of the Karłów Formation, encountered to the Upper Turonian and Coniacian (Szczeliniec-Skalniak Sandstone) (I. koeneni) Rys. 1. Lokalizacja PNGS na tle regionalnych jednostek geologicznych: 1 skały metamorficzne, 2 granitoidy, 3 perm, 4 kreda, 5 obszar PNGS, PH strefa uskokowa Pořiči-Hronov, ŽJ - strefa uskokowa Žďarky-Jakubowice, BK - uskok brzeżny Kudowy, DG - uskok Duszniki-Gorzanów, D strefa uskokowa Dańczowa, ŚC uskok Ścinawki, CH uskok Chocieszowa 34

18 BUDOWA GEOLOGICZNA OBSZARU PNGS JURAND WOJEWODA Rys. 2. Schemat litostratygraficzny obszaru PNGS: d dyskordancja, w wietrzenie 35

19 PRZYRODA NIEOŻYWIONA Rys. 3. Podziały litostratygraficzne karbonu i dolnego permu na obszarze synklinorium śródsudeckiego, ujęcie historyczne Rys. 4. Aktualne schematy litostratygraficzne karbonu i dolnego permu na obszarze synklinorium śródsudeckiego 36

20 BUDOWA GEOLOGICZNA OBSZARU PNGS JURAND WOJEWODA Rys. 5. Aktualne schematy litostratygraficzne kredy na obszarze PNGS Rys. 6. Schematyczna mapa budowy geologicznej obszaru PNGS (A) i przekroje geologiczne (B) (czterokrotne przewyższenie); 1 skały metamorficzne serii strońskiej, 2 granitoidy intruzji Kudowy, 3 warstwy dolsko-žďareckie (westfal C), 4 - warstwy svatoňovickie (stefan A), 5 perm (sakson), 6 cenoman, 7 turon, 8 koniak, 9 uskoki pewne, 10 uskoki przypuszczalne, 11 linie przekrojów A-B i CD, 12 granice PNGS, dpc dolny piaskowiec ciosowy (piaskowiec z Chocieszowa), spc środkowy piaskowiec ciosowy (piaskowiec Progu Radkowa), gpc górny piaskowiec ciosowy (piaskowiec Skalnika-Szczelińca) BRAKUJE OPISU DO RYS 7 37