STARACHOWICKI WRZESIEÑ

Transkrypt

1 25

2 Zak³ady Starachowickie to nazwa obiektów prze mys³owych, których w³aœcicielem by³o Towarzystwo Starachowickich Zak³adów Górniczych Spó³ka Akcyjna. Spó³ka zosta³a za³o ona w 1875 roku przez finansistê warszawskiego, barona cesarstwa rosyjskiego Antoniego Edwarda Fraenkla. Spó³ka posiada³a kombinat górniczo-hutniczy, obejmuj¹cy hutê i walcowniê elaza w Starachowicach, pudlingarnie w Brodach i Micha³owie, walcowniê w Nietulisku, lasy oraz kopalnie rud elaza. W koñcu lat 70. XIX wieku spó³ka by³a najwiêkszym producentem surówki i wyrobów walcowanych w Królestwie Polskim. Z powodu kryzysu oraz dzia³añ wojennych, w latach oraz , zak³ady by³y nieczynne. Przemys³ zbrojeniowy woju przemys³u w Starachowicach. Od tej chwili nast¹pi³ szybki rozwój Zak³adów. Nawi¹zano techniczn¹ wspó³pracê z zak³adami zbrojeniowymi, miêdzy innymi z francuskim koncernem Schneider, z zak³adami Škoda w Czechos³owacji, oraz - od lat 30. ubieg³ego wieku - ze szwedzk¹ firm¹ Bofors. W Starachowicach powsta³y wówczas w³asne, oryginalne konstrukcje dzia³ i haubic. W latach , w ramach tworzenia Centralnego Okrêgu Przemys³owego, w Zak³adach Starachowickich rozbudowano i usprawniono produkcjê dzia³ polowych, przeciwlotniczych i amunicji. Oko³o 70% produkcji Zak³adów sz³o na potrzeby wojska. Oprócz produkcji wojskowej Zak³ady oferowa³y bardzo szeroki asortyment produktów na rynek cywilny. Wartoœæ produkcji Zak³adów to 9,5 mln z³ w 1924 roku, oraz 70,9 mln z³ w 1938 roku. 26 Po odzyskaniu przez Polskê niepodleg³oœci Zak³ady Starachowickie stanê³y przed wielk¹ szans¹. Pañstwo rozpoczê³o budowê pierwszych fabryk przemys³u obronnego. Powstaj¹ce obiekty starano siê rozmieszczaæ mo liwie centralnie i tak, by mia³y dogodne po³¹czenie ze Œl¹skiem. Poniewa ówczesne wzglêdy politycznostrategiczne nakazywa³y zabezpieczenie siê przede wszystkim od wschodu, powstaj¹ce oœrodki przemys³u wojennego rozmieszczano na zachód od Wis³y, na KielecczyŸnie. W 1920 roku Ministerstwo Spraw Wojskowych podpisa³o z Towarzystwem Starachowickich Zak³adów Górniczych umowê o zlokalizowaniu na terenie Starachowic fabryki zbrojeniowej. By³ to bardzo wa ny moment dla istnienia i roz- Pociskownia.

3 27 Do Zak³adów Starachowickich przyje dza³y liczne delegacje zagraniczne.

4 28 In. CZES AW KLARNER, * , Urodzi³ siê w P³oñsku (zabór rosyjski). Absolwent Petersburskiego Instytutu Technologicznego. W latach by³ dyrektorem Banku Handlowego w Warszawie. Od stycznia 1924 roku do listopada 1925 roku by³ wiceministrem, oraz ministrem przemys³u i handlu w rz¹dzie W³adys³awa Grabskiego, wspó³twórc¹ programu naprawy sytuacji bud etowej kraju i reformy walutowej. Po przewrocie majowym by³ ministrem skarbu w rz¹dzie Kazimierza Bartla do wrzeœnia 1926 roku. By³ wiceprezesem i prezesem kilku najwiêkszych przedsiêbiorstw metalurgicznych w Polsce, w tym Towarzystwa Starachowickich Zak³adów Górniczych SA. Od jego nazwiska koloniê domków jednorodzinnych wybudowanych przez Zak³ady Starachowickie dla swoich pracowników nazwano Koloni¹ Klarnerowo (dziœ ulica Partyzantów i przyleg³e uliczki). W latach by³ senatorem V kadencji, mianowanym przez prezydenta Ignacego Moœcickiego. Po agresji Niemiec i ZSRR na Polskê we wrzeœniu 1939 roku pozosta³ w kraju pod okupacj¹ niemieck¹. W czasie wojny kierowa³ (do 1944 roku) Departamentem Skarbu Delegatury Rz¹du Rzeczpospolitej Polskiej na Kraj. Zmar³ w Warszawie. Akcjonariusze Na pocz¹tku lat 20. akcjonariuszami spó³ki by³y osoby prywatne, jednak e po ulokowaniu w Zak³adach Starachowickich przemys³u zbrojeniowego Skarb Pañstwa przyst¹pi³ do masowej akcji wykupu akcji z r¹k prywatnych. W efekcie, wiêkszoœæ akcji Towarzystwa znalaz³a siê w rêkach Skarbu Pañstwa. W 1939 roku posiadaczem wiêkszoœci akcji Towarzystwa by³ dr Mieczys³aw F¹frowicz, zamieszka³y w Warszawie przy ulicy Siennej 41, pe³nomocnik (prokurent) kontrolowanego przez Skarb Pañstwa Banku Gospodarstwa Krajowego, który by³ w³aœcicielem akcji imiennych i dwóch na okaziciela, z prawem g³osów. Natomiast mgr Kazimierz Szpakowski, zamieszka³y w Warszawie przy ulicy Polnej 58, pe³nomocnik Skarbu Pañstwa, by³ w³aœcicielem akcji na okaziciela, z prawem do tylu g³osów. W sumie Skarb Pañstwa oraz Bank Gospodarstwa Krajowego dysponowa³y 95 procentami ogólnej iloœci akcji, co dawa³o im na zebraniach ogólnych Rady rozstrzygaj¹c¹ liczbê g³osów. Pozosta³ymi udzia³owcami spó³ki by³y osoby fizyczne: in. Zygmunt Fenigstein, zamieszka³y w Warszawie przy ulicy Wspólnej 20, mgr Gerszon Alter, zamieszka³y w Warszawie przy ulicy Muranowskiej 42, Nachman Kan, zamieszka³y w Warszawie, Czes³aw Kamiñski, zamieszka³y w Katowicach, in. Czes³aw Klarner, zamieszka³y w Warszawie, Maksymilian Milsztejn, zamieszka³y w Warszawie, in. Tadeusz Neuman, zamieszka³y w Warszawie, Emil Peters, zamieszka³y w Warszawie, oraz adwokat Stefan Wójcicki, zamieszka³y w Warszawie przy ulicy Senackiej 10. W sumie dysponowali oni 8368 akcjami na okaziciela, z prawem do tylu g³osów.

5 Rada Nadzorcza Towarzystwo Starachowickich Zak³adów Górniczych S.A. zwano w oficjalnych dokumentach skrótem Starachowice lub popularnie Zak³adami Starachowickimi by³y faktycznie spó³k¹ pó³pañstwow¹, i to pañstwo decydowa³o o charakterze produkcji i kierunkach rozwoju Zak³adów. Potwierdza to sk³ad Rady Roman Górecki. Nadzorczej Spó³ki (wed³ug stanu z wrzeœnia 1938 roku), w której znajdowali siê wysocy rang¹ funkcjonariusze administracji pañstwowej i wojskowej. Prezesem Rady Nadzorczej by³ genera³ brygady doktor Roman Górecki ( ), prezes Zarz¹du Banku Gospodarstwa Krajowego. W Starachowicach jego imiê nosi³a obecna ulica 1 Maja na Or³owie. Wiceprezesem Rady Nadzorczej by³ Józef Ko uchowski, wiceminister przemys³u i handlu. Cz³onkami Rady Nadzorczej Towarzystwa byli: doktor Leon Barysz, naczelny dyrektor Banku Gospodarstwa Krajowego, Franciszek Dole al, wiceminister przemys³u i handlu, pu³kownik (od 1939 roku genera³ brygady) Mieczys³aw Maciejowski ( ), zastêpca II wiceministra spraw wojskowych, Pawe³ Minkowski, prezes Rady Pañstwowego Instytutu Eksportowego, Rudolf Prich ( ), genera³ dywizji w stanie spoczynku, Stefan Starzyñski ( ), wiceprezes Banku Gospodarstwa Krajowego (od 1934 roku Prezydent Warszawy), pu³kownik W³adys³aw Wielowieyski, szef Korpusu Kontrolerów Ministerstwa Spraw Wojskowych, oraz Marian Dom Rady Zak³adów Starachowickich. Zakrzewski. N.N. Franciszek Dole al. Leon Barysz. Józef Ko uchowski. STARACHOWICKI WRZESIEÑ 29 Stefan Starzyñski. Mieczys³aw Maciejowski.

6 30 In. JAN D BROWSKI, * , Urodzi³ siê w Lublinie (zabór rosyjski). W 1914 roku ukoñczy³ Politechnikê Lwowsk¹, uzyskuj¹c dyplom in yniera mechanika. Wst¹pi³ do Legionów Polskich. Po odzyskaniu przez Polskê niepodleg³oœci pracowa³ w s³u bie kolejowej. W 1920 roku, jako ochotnik, bra³ udzia³ w wojnie z Rosj¹ radzieck¹. Po demobilizacji pracowa³ do 1934 roku w Pañstwowej Fabryce Lokomotyw w Chrzanowie, awansuj¹c stopniowo do stanowiska dyrektora. W latach by³ dyrektorem technicznym i zastêpc¹ dyrektora naczelnego Pañstwowych Zak³adów In ynierii w Warszawie Od lipca 1937 roku by³ dyrektorem naczelnym Zak³adów Starachowickich. Wybuch wojny zasta³ go w toku wyjazdu s³u bowego do Wielkiej Brytanii. Podj¹³ pracê w brytyjskim przemyœle wojennym. Po powrocie do kraju w 1945 roku obj¹³ stanowisko dyrektora technicznego Zjednoczenia Przemys³u Motoryzacyjnego. Od 1949 roku by³ pracownikiem Biura Projektowania Zak³adów Przemys³u Metalowego i Elektrotechnicznego PROZAMET w Warszawie, pocz¹tkowo jako g³ówny projektant Zak³adów Mechanicznych powstaj¹cej Fabryki Samochodów Ciê arowych w Starachowicach, a nastêpnie jako przewodnicz¹cy Rady Technicznej PROZAMETU. W latach odby³ podró e s³u bowe w celu rewindykacji maszyn wywiezionych ze Starachowic do Niemiec, oraz do Wielkiej Brytanii - po zakup obrabiarek dla fabryki. Opublikowa³ wiele artyku³ów technicznych, oraz ksi¹ kê Przemys³ lokomotywowy w Polsce (1928). Napisa³ te ksi¹ ki o tematyce wspomnieniowej. Zmar³ w Warszawie. Zarz¹d przy Wareckiej w Warszawie Dzia³alnoœci¹ TSZG S.A. kierowa³ Zarz¹d, którego siedziba znajdowa³a siê w Warszawie, w kamienicy przy ulicy Wareckiej 15. Wed³ug stanu z wrzeœnia 1938 roku, w sk³ad Zarz¹du Towarzystwa wchodzili: prezes Zarz¹du in. Czes³aw Klarner (w Starachowicach kolonia mieszkalna przy obecnej ulicy Partyzantów zosta³a nazwana Klarnerowem), wiceprezesem in. Kazimierz Raczyñski (w Starachowicach jego imiê nosi³a obecna ulica Adama Mickiewicza na Or³owie), cz³onkowie Zarz¹du: mgr in. Jan D¹browski, naczelny dyrektor Zak³adów, in. Tadeusz Neuman (który by³ te udzia³owcem Spó³ki), prof. Stanis³aw P³u añski, oraz in. Witold Kazimierz Wierzejski. W Warszawie mieœci³a siê ksiêgowoœæ Spó³ki, Wydzia³ Handlowy, na którego czele sta³ Artur Hoser, Wydzia³ Techniczny, którym kierowa³ in. Czes³aw Kunert, pu³kownik artylerii w stanie spoczynku, i Wydzia³ Drzewny, kierowany przez in. Bronis³awa Mañkowskiego. W latach w Warszawie znajdowa³o siê równie Biuro Konstrukcyjne Zak³adów Starachowickich, którym przez wiele lat kierowa³ in. Wac³aw Stetkiewicz ( ). W 1936 roku Biuro powróci³o do Starachowic. Towarzystwo Starachowickich Zak³adów Górniczych SA posiada³o udzia³y w kilku spó³kach: Zak³adach Po³udniowych w Stalowej Woli Spó³ka z o.o. (50%), Spó³ce Eksportowej Polskich Wytwórców SEPEWE SA, Zjednoczeniu Elektrowni Okrêgu Radomsko-Kieleckiego SA, oraz w Spó³ce Eksploatacji Bogactw Naturalnych Ostrostar Spó³ka z o.o.

7 PRAWIE SAMOWYSTARCZALNI W 1939 roku dyrektorem naczelnym Zak³adów Starachowickich od lipca 1937 roku by³ in. Jan D¹browski, zaœ wicedyrektorem - in. Stanis³aw uczkiewicz. Zak³ady Starachowickie rozwija³y produkcjê hutnicz¹ i przetwórcz¹, opart¹ o jak najdalej id¹c¹ samowystarczalnoœæ. Produkowano g³ównie ze stali wytapianej w miejscowej hucie z miejscowych rud elaza, wydobywanych w tutejszych kopalniach. Fabryka posiada³a prawie wszystkie podstawowe i pomocnicze rodzaje produkcji od wydobywania rud elaza, poprzez procesy metalurgiczno-hutnicze, skomplikowane operacje obróbki mechanicznej, a do monta u wyrobów gotowych. Mo liwoœci produkcyjne Zak³adów Starachowickich na rok bud etowy 1939/1940 (rok bud etowy rozpoczyna³ siê 1 kwietnia, a koñczy³ 31 marca) to 360 dzia³ polowych kalibru 75 mm i 100 mm oraz przeciwlotniczych kalibru 75 i 100 mm przeciwlotniczych. Zamówienia na broñ i amunicjê, przekracza³y zdolnoœci wytwórcze w dwuzmianowym czasie pracy. STARACHOWICKI WRZESIEÑ Kolejna delegacja zagraniczna. 31

8 32 Wielki Piec.

9 Nowoczesna Huta Obiekty Huty Zak³adów Starachowickich znajdowa³y siê przy linii kolejowej Skar ysko-sandomierz. Hut¹ kierowa³ dyrektor, któremu podlegali kierownicy wydzia³ów. W 1939 roku dyrektorem Huty (od maja 1936 roku) by³ in. Stanis³aw Holewiñski. Podlegali mu, miêdzy innymi: kierownik Wydzia³u Wielkiego Pieca, in. Stanis³aw Brzostowicz, kierownik Wydzia³u Pieców Martenowskich, in. W³adys³aw Rogowski, kierownik Wydzia³u Walcowni, in. Edmund Kañski, kierownik Wydzia³u Odlewni, in. Jan Kozarzewski, oraz kierownik Wydzia³u Elektrostalowni, in. Józef Rouba. W 1939 roku Huta zatrudnia³a blisko 3000 pracowników. Huta produkowa³a surówkê martenowsk¹, odlewnicz¹ i specjalne jej gatunki fosforow¹ oraz hematytow¹. Praca stalowni martenowskiej opiera³a siê na w³asnym wsadzie surówkowym, a bloki stali by³y przerabiane w walcowniach, kuÿniach, prasowniach i hartowni. Du a, zmechanizowana odlewnia elaza produkowa³a odlewy zwyk³e i specjalne, odpowiadaj¹ce wszystkim wymaganiom technologicznym. Uzupe³nieniem dzia³u by³a uruchomiona w 1931 roku, jako pierwsza w Polsce, elektrostalownia, wyposa ona w dwa piece ³ukowe i piec indukcyjny wysokiej czêstotliwoœci, co pozwala³o na produkcjê wszystkich gatunków stali szlachetnych w procesie zasadowym, kwaœnym lub kombinowanym. Huta oferowa³a do sprzeda y surówkê odlewnicz¹ i martenowsk¹, wlewki martenowskie wlewki stali elektrolitycznej, elazo walcowane, stale konstrukcyjne, stale kwasoodporne, odlewy stalowe i stopowe, odlewy ze stali specjalnych, odlewy eliwne, grzejniki, kot³y do centralnego ogrzewania typu Reck, eliwne i staliwne rury kanalizacyjne, kszta³tki wodoci¹gowe, maszynki do miêsa (czêœæ maszynek eksportowano na Litwê i do Izraela), konstrukcje elazne i stalowe, szlakê wielkopiecow¹ oraz ceg³ê z u la wielkopiecowego. Wielki Piec w latach 30. ubieg³ego wieku produkowa³ rocznie od 30 do 50 tysiêcy ton surówki. Na rok 1939 plan przewidywa³ wyprodukowanie ton surówki na potrzeby w³asne, oraz dla odbiorców zewnêtrznych miêdzy innymi Zak³adów Po³udniowych w Stalowej Woli, oraz Zak³adów Ostrowieckich. Dyrekcja Huty. STARACHOWICKI WRZESIEÑ 33

10 Hala Pociskowni w budowie. 34 Zak³ady Mechaniczne: amunicja i armaty Wybudowane w latach w Starachowicach Zak³ady Mechaniczne by³y jedynym licz¹cym siê producentem sprzêtu artyleryjskiego dla armii polskiej. Posiada³y ró - norodne warsztaty, przystosowane do masowej i seryjnej produkcji sprzêtu artyleryjskiego, du ¹ narzêdziowniê, kuÿniê, i doskonale wyposa on¹ stolarniê. Od 1924 roku produkowano tu amunicjê artyleryjska, a od 1926 roku - sprzêt artyleryjski. Zak³adami Mechanicznymi kierowa³ dyrektor, który mia³ do pomocy wicedyrektora. Autorowi nie uda³o siê ustaliæ, kto w 1939 roku pe³ni³ te funkcje. W maju 1937 roku dyrektorem by³ in. Jan D¹browski, który jednak dwa miesi¹ce póÿniej awansowa³ na stanowisko dyrektora naczelnego Zak³adów Starachowickich, zaœ wicedyrektorem (co najmniej do wrzeœnia 1938 roku), by³ in. Marian M³yñczyk. Dyrektorowi Zak³adów Mechanicznych podlegali szefowie Dzia³ów: Broni, Amunicji, i Inspekcji Technicznej. W 1939 roku szefem Dzia³u Broni by³ in. Stanis³aw Zieleniewski ( ), szefem Dzia³u Amunicji - in. Witold Jeziorowski, a szefem Dzia³u Inspekcji Technicznej - in. Juliusz Denk ( ). W roku 1939 Zak³ady Mechaniczne zatrudnia³y blisko 6800 pracowników.

11 In. STANIS AW ZIELENIEWSKI * , Pochodzi³ z Sosnowca. By³ jednym z Orl¹t Lwowskich, m³odych obroñców Lwowa (od listopada 1918 roku do maja 1919 roku) w czasie wojny polsko-ukraiñskiej. Uczestnik wojny polsko-bolszewickiej w szeregach 1. Pu³ku Artylerii Lekkiej Legionów. W 1920 roku ukoñczy³ szko³ê podchor¹ ych artylerii w Poznaniu. W styczniu 1922 roku zosta³ mianowany podporucznikiem rezerwy artylerii. W marcu 1927 roku uzyska³ dyplom in yniera na Politechnice Warszawskiej. W 1928 roku rozpocz¹³ pracê w Zak³adach Starachowickich, stopniowo awansuj¹c a do funkcji Szefa Dzia³u Broni. Mieszka³ wraz z rodzin¹ w Warszawie, przy ulicy Grójeckiej. W weekendy wraca³ ze Starachowic do domu, do Warszawy. By³ podporucznikiem rezerwy lotnictwa, lecz jako pracownik przemys³u zbrojeniowego we wrzeœniu 1939 roku zosta³ wyreklamowany od mobilizacji. Wraz z Dyrekcj¹ Zak³adów Starachowickich zosta³ ewakuowany do Kowla na Wo³yniu. Po 17 wrzeœnia 1939 roku znalaz³ siê wraz z innymi pracownikami Zak³adów Starachowickich na terytorium zajêtym przez Armiê Czerwon¹. Pod koniec 1939 roku zdo³a³ wróciæ z grup¹ kilku osób (miêdzy innymi z on¹ i córk¹ in. Juliusza Denka) przez zielon¹ granicê na obszar okupowany przez Niemcy. Wróci³ do Warszawy, lecz wkrótce zdecydowa³ siê na wyjazd do Francji. W styczniu 1940 roku przez zielon¹ granicê przedosta³ siê na S³owacjê, a stamt¹d, w lutym 1940 roku, dotar³ do Francji. Zosta³ przydzielony do Bazy Lotniczej w Lyonie. Po klêsce Francji przedosta³ siê do Anglii. S³u y³ w 304. Dywizjonie Bombowym. W marcu 1941 roku zosta³ awansowany do stopnia porucznika lotnictwa. Zgin¹³ w kwietniu 1942 roku w locie bojowym na bombardowanie Rostocku. Pe³ni³ funkcjê strzelca pok³adowego samolotu. W drodze powrotnej samolot Wellington X9829 (NZ-O) zosta³ zestrzelony o godzinie 3.37 przez niemiecki samolot myœliwski u ujœcia rzeki Ems do Morza Pó³nocnego, ko³o miejscowoœci Manslagt, 15 kilometrów na pó³nocny zachód od Emden. Ca³a - szeœcioosobowa - za³oga zginê³a. S¹ pochowani na Sage War Cemetery ko³o Oldenburga w Dolnej Saksonii. Stanis³aw Zieleniewski zosta³ poœmiertnie odznaczony Krzy em Walecznych. STARACHOWICKI WRZESIEÑ 35

12 STARACHOWICKIE DZIA A W latach 30. w Starachowicach produkowano nastêpuj¹ce typy dzia³: haubicê polow¹ kalibru 100 mm wzór 14/19, armatê dalekonoœn¹ kalibru 105 mm wzór 29, haubicê polow¹ kalibru 155 mm wzór 17, armatê przeciwlotnicz¹ kalibru 40 mm wzór 36 Bofors, armatê przeciwlotnicz¹ pó³sta³¹ kalibru 40 mm wzór 38 Bofors, armatê przeciwlotnicz¹ kalibru 75 mm wzór 36 St. armatê przeciwlotnicz¹ pó³sta³¹ kalibru 75 mm wzór 37 St. Haubice polowe kalibru 100 mm. 36 Haubica polowa kalibru 100 mm wzór 14/19 Produkowana by³a na licencji czechos³owackiej firmy Škoda z Pilzna, zakupionej na podstawie umowy z 10 grudnia 1927 roku. Wojsko Polskie dokona³o te zakupów 160 egzemplarzy gotowych haubic. Produkcjê haubicy uruchomiono w 1930 roku w Zak³adach Starachowickich, a od 1938 roku równie w Zak³adach Po³udniowych w Stalowej Woli. Wysokoœæ produkcji nie jest autorowi znana. Pierwsza partiê 10 haubic przedstawiono do odbioru w lipcu 1930 roku. W 1933 roku Dzia³ Broni wykona³ dziesiêæ baterii haubic kalibru 100 mm, czyli 40 egzemplarzy. W 1938 roku zdolnoœæ produkcyjna fabryki w Starachowicach wynosi³a 40 sztuk haubic miesiêcznie. Wytwarzano dwie wersje haubic polowych wzór 14/19: A i P. Wersja A by³a modernizacj¹ haubicy wz. 14. Wymieniono lufê na d³u sz¹, wzmocniono ³o e oraz zainstalowano nastawnicê. W po³o eniu bojowym, od wersji P, by³a ciê sza o 70 kg, a w po³o eniu marszowym o 130 kg. Wersja P mia³a lufê rdzeniow¹, oporopowrotnik hydrauliczno-sprê ynowy oraz mechanizm zmieniaj¹cy d³ugoœæ odrzutu w zale noœci od k¹ta podniesienia lufy. Zamek klinowy, ³o e dolne jednoogonowe ze sta³ymi lemieszami. W celu obni enia œrodka ciê koœci dzia³a, oœ kó³ by³a wygiêta ku do³owi. Donoœnoœæ strzelania z haubicy obydwu wersji wynosi³a 9600 metrów, a szybkostrzelnoœæ 6-8 strza³ów na minutê. Do holowania haubicy u ywano szeœciokonnego zaprzêgu konnego. Hau-

13 bice stanowi³y, obok armat polowych kalibru 75 mm wzór 1897, podstawowe wyposa enie pu³ków i dywizjonów artylerii lekkiej. By³y najmniej zu yte z ca³ego polskiego parku artyleryjskiego, przez co przedstawia³y najwiêksz¹ wartoœæ bojow¹. Wed³ug stanu z 15 czerwca 1939 roku, Wojsko Polskie posiada³o 900 haubic wzór 14/19, oraz oko³o pocisków do nich. Konstruktorzy Zak³adów Starachowickich opracowali w po³owie lat 30. udany prototyp zmodernizowanej haubicy, oznaczony jako haubica polowa kalibru 100 mm wzór 38St. Konstrukcji tej postawiono jednak zarzut, e ma za ma³¹ maksymaln¹ donoœnoœæ strzelania i nale y j¹ zwiêkszyæ przez wprowadzenie nowego ³adunku, bez zmiany jej cech zasadniczych. W lecie roku na poligonie w Rembertowie poddano próbie udoskonalon¹ konstrukcjê, uzyskuj¹c donoœnoœæ oko³o 14 tys. metrów. Nowy model jako wzór 39St, po uwzglêdnieniu poprawek, mia³ byæ gotowy do seryjnej produkcji w grudniu 1939 roku. Produkcjê mia³y podj¹æ Zak³ady Po³udniowe w Stalowej Woli. Pierwsze cztery egzemplarze mia- ³y zostaæ wykonane do 1 kwietnia 1940 roku. Armata dalekonoœna kalibru 105 mm wzór 29 Produkowana by³a na licencji francuskiej firmy Schneider z Hawru. 13 stycznia 1930 roku zosta³a zawarta umowa z firm¹ Schneider na dostawê dla Polski 56 armat tego typu oraz kupno licencji do ich produkcji. Koszt licencji mia³ wynieœæ 170 tys. USD. Zwiêkszenie przez Polskê zakupu tych armat do 96 spowodowa³o, e otrzymaliœmy licencjê ju przy obni onej sumie wynosz¹cej 50 tys. USD. Realizacjê wdro enia do produkcji licencji otrzyma³y zak³ady w Starachowicach. Armata powsta³a w wyniku modernizacji armaty dalekonoœnej kalibru 105 mm wzór 13, która trafi³a do Polski wraz z B³êkitn¹ Armi¹ genera³a Hallera, i na stan uzbrojenia Wojska Polskiego wesz³a w 1919 roku. Produkcjê armaty wzór 29 uruchomiono w 1934 roku w Zak³adach Starachowickich, a od 1937 roku STARACHOWICKI WRZESIEÑ 37

14 38 równie w Zak³adach Po³udniowych w Stalowej Woli. Donoœnoœæ strzelania armaty wynosi³a metrów, a szybkostrzelnoœæ 6 strza³ów na minutê. Armatê traktowano jako dzia³o dalekonoœne, jednak w latach 30. jej donoœnoœæ by³a ju zbyt ma³a jak na tê kategoriê dzia³. Produkcja armat przedstawia³a siê nastêpuj¹co: w roku bud etowym 1934/35 zamówiono 4 egzemplarze, w roku bud etowym 1936/37 16 egzemplarzy, a w roku bud etowym 1937/38 20 egzemplarzy. Na rok bud etowy 1939/40 (rozpoczyna³ siê 1 kwietnia, a koñczy³ 31 marca) zamówiono 36 egzemplarzy. To ostatnie zamówienie zrealizowano ju tylko czêœciowo. Zdolnoœæ produkcyjna fabryki w Starachowicach wynosi³a w 1938 roku 40 armat miesiêcznie. Armaty tego typu stanowi³y, obok haubic polowych kalibru 155 mm wzór 1917, podstawowe wyposa enie pu³ków i dywizjonów artylerii ciê kiej. Wed³ug stanu z 15 czerwca 1939 roku, Wojsko Polskie posiada³o 96 armat wzór 29 importowanych z Francji, oraz 60 armat produkcji w³asnej (niektóre Ÿród³a podaj¹, e 51 egzemplarzy), oraz oko³o pocisków do nich. Haubica polowa kalibru 155 mm wzór 17 Produkowana by³a na licencji francuskiej firmy Schneider z Hawru, zakupionej w latach 30. Pierwsze haubice wzór 17 trafi³y do Polski wraz z B³êkitn¹ Armi¹ genera³a Hallera, i na Haubica polowa kalibru 155 mm. stan uzbrojenia Wojska Polskiego wesz³y w 1919 roku. Wkrótce zakupiono we Francji kolejne egzemplarze haubicy. W dniu 1 paÿdziernika 1920 roku stan liczebny wynosi³ 206 egzemplarzy. W latach 20. sprowadzono kolejne 43 haubice, a w Produkcjê haubicy uruchomiono na pocz¹tku lat 30. w Zak³adach Starachowickich. Wyprodukowano niewielk¹ partiê 44 egzemplarzy. W 1931 roku Sztab G³ówny szacowa³ cenê zakupu 155 mm haubic wzór 17 na z³. W roku bud etowym 1937/38 koszt baterii (czyli czterech dzia³) haubic wynosi³ z³. Zdolnoœæ produkcyjna fabryki w Starachowicach wynosi³a w 1938 roku 40 haubic mie-

15 Armata przeciwlotnicza kalibru 40 mm wzór 36 BOFORS STARACHOWICKI WRZESIEÑ 39

16 40 Armaty przeciwlotnicze kalibru 75 mm wzór 36ST.

17 siêcznie. Od listopada 1940 r. produkcjê tej haubicy mia³y przej¹æ Zak³ady Po³udniowe w Stalowej Woli. Donoœnoœæ strzelania haubicy wynosi³a metrów, a szybkostrzelnoœæ 3 strza³ów na minutê. Haubica oceniana by³a bardzo wysoko. Sprzêt ten by³ podstawowym dzia³em ciê kim artylerii Wojska Polskiego. Haubice stanowi³y, obok armat polowych kalibru 105 mm wzór 13 i 29, podstawowe uzbrojenie pu³ków i dywizjonów artylerii ciê kiej. Wed³ug stanu z 15 czerwca 1939 roku, Wojsko Polskie posiada³o 340 haubic wzór 17, oraz oko³o pocisków do nich. Armata przeciwlotnicza kalibru 40 mm wzór 36 i 38 BOFORS Produkowana by³a na licencji szwedzkiej firmy Bofors z Kiruny, zakupionej w 1935 roku. Produkcjê armaty uruchomiono w roku 1937 w Zak³adach Starachowickich, a nastêpnie równie w Fabryce Obrabiarek Hipolit Cegielski w Rzeszowie. Zdolnoœæ produkcyjna fabryki w Starachowicach wynosi³a 35 armat miesiêcznie. Armatê produkowano w dwóch wersjach: wzór 36 ruchowa, oraz wzór 38 pó³sta³a. Armata wzór 36, zbudowana na czteroko³owej podstawie, mia³a etatow¹ trakcjê mechaniczn¹ w postaci g¹sienicowego ci¹gnika artyleryjskiego C2P, produkowanego przez Pañstwowe Zak³ady In ynierii w Warszawie. Natomiast armata pó³sta³a, zbudowana na podstawie dwuko³owej, nie mia³a w³asnej trakcji, mog³a jednak byæ holowana za pomoc¹ ci¹gników lub samochodów ciê arowych. Armata mia³a zasiêg pionowy 4480 metrów (na tej wysokoœci pocisk samoczynnie siê rozrywa³), oraz szybkostrzelnoœæ strza³ów na minutê. Konstrukcja lufy i mechanizmów armaty umo liwia³a nadanie pociskowi o masie 0,955 kg prêdkoœci pocz¹tkowej 850 metrów na sekundê, oraz prowadzenie ognia dookrê nie i w p³aszczyÿnie pionowej od 5 do +90 stopni. Armata by³a zbudowana na czteroko³owej podstawie. Do holowania armaty s³u y³ g¹sienicowy ci¹gnik artyleryjski C2P, produkowany przez Pañstwowe Zak³ady In- ynierii w Warszawie. Przewo ono na nim 160 pocisków, a 800 STARACHOWICKI WRZESIEÑ Armata przeciwlotnicza kalibru 40 mm Bofors. 41

18 Armata przeciwlotnicza kalibru 75 mm St. STARACHOWICKI WRZESIEÑ znajdowa³o siê w jaszczu holowanym przez drugi ci¹gnik. Obs³uga dzia³onu sk³ada³a siê z dziewiêciu kanonierów pod dowództwem dzia³onowego: celowniczy kierunku, celowniczy wysokoœci, celownikowy, przelicznikowy, ³adowniczy, amunicyjny i wrêczyciel. Ponadto dwóch kierowców - ci¹gnika dzia³a i ci¹gnika przyczepki amunicyjnej. Ogieñ prowadzono celuj¹c przy pomocy dwóch przezierników: wysokoœci i kierunku. Armata przeciwlotnicza kalibru 75 mm wzór 36St i 37St 42 Zosta³a wdro ona do produkcji w 1938 roku. By³a jednym ze szczytowych osi¹gniêæ polskiej myœli technicznej okresu miêdzywojennego. Autorem za³o eñ taktyczno-technicznych by³ major in. Stefan Szymañski z Instytutu Badañ Materia- ³ów Uzbrojenia (od 1935 roku Instytut Techniczny Uzbrojenia) w Warszawie. Natomiast projekt wykona³o Biuro Konstrukcyjne Zak³adów Starachowickich, z kierownikiem in. Wac³awem Stetkiewiczem, i g³ównym konstruktorem in. Jeanem Marchandeau na czele. Armatê produkowano w dwóch wersjach: wzór 36St ruchowa i wzór 37St pó³sta³a. Armata wzór 36St, zbudowana na czteroko³owej podstawie, mia³a etatow¹ trakcjê mechaniczn¹ w postaci g¹sienicowego ci¹gnika artyleryjskiego C4P, produkowanego przez Pañstwowe Zak³ady In ynierii w Warszawie. Natomiast armata pó³sta³a, zbu-

19 dowana na podstawie dwuko³owej, nie mia³a w³asnej trakcji, mog³a jednak byæ holowana za pomoc¹ ci¹gników lub samochodów ciê arowych. Armata mia³a zasiêg pionowy 9500 metrów, a szybkostrzelnoœæ strza³ów na minutê (ale nie nale a³o tej szybkostrzelnoœci przekraczaæ). Konstrukcja lufy i mechanizmów armaty umo liwia³a nadanie pociskowi o masie 6,5 kg prêdkoœci pocz¹tkowej 800 m/s oraz prowadzenie ognia, dookrê nie i w p³aszczyÿnie pionowej, do +85 stopni. Obs³uga dzia³onu sk³ada³a siê z dziesiêciu kanonierów pod dowództwem dzia³onowego: kierunkowy, podniesieniowy, nastawniczy, ³adowniczy, amunicyjny, dwóch wrêczycieli, celowniczy (gdy armata strzela³a wed³ug nastaw przyrz¹du centralnego celowniczy pe³ni³ funkcjê trzeciego wrêczyciela). Ponadto dwóch kierowców - ci¹gnika dzia³a i ci¹gnika przyczepki amunicyjnej. Dla obrony przeciwlotniczej wojska planowano sformowaæ 60 baterii po 3 dzia³a (180 egzemplarzy), a dla obrony przeciwlotniczej kraju 70 baterii po 4 dzia³a (280 dzia³). Pierwsze bateria dzia³ zosta³a wyprodukowana w terminie do 1 maja 1938 roku, a nastêpnie w ka dym miesi¹cu produkowano po jednej czterodzia³owej baterii. W styczniu 1939 roku artyleria przeciwlotnicza posiada³a 36 armat. Przypuszczalny koszt jednej armaty mia³ wynieœæ z³otych (w trakcie produkcji cena dzia³ spada³a i wynios³a z³otych, a jeden nabój - 90 z³otych). Do wrzeœnia 1939 roku zdo³ano wyprodukowaæ niewiele ponad 50 armat. o³nierze pos³uguj¹cy siê t¹ broni¹ odnieœli we Wrzeœniu 1939 roku wiele sukcesów. Dzia³ Amunicji Zak³adów Mechanicznych produkowa³ amunicjê artyleryjsk¹, miêdzy innymi, skorupy granatów kalibru 75 mm, i czerepy bomb 50 kilogramowych. Lufy armatnie gotowe do odbioru wojskowego. STARACHOWICKI WRZESIEÑ 43

20 44 Chevrolet 157, u yty jako ci¹gnik Boforsa. Ramy do Chevroletów Na rynek cywilny Zak³ady Mechaniczne produkowa³y miesiêcznie oko³o 450 sztuk ram samochodowych do samochodów marki Fiat, Saurer i Chevrolet, odkuwki i wyt³oczki dla przemys³u motoryzacyjnego i lotniczego, sprê yny spiralne i m³otki pneumatyczne. W roku 1939 uruchomiono na podstawie nabytej licencji wytwórniê twardych metali, która produkowa³a p³ytki Distar do no y tokarskich, odpowiadaj¹ce znanym wyrobom niemieckiej firmy Krupp pod nazw¹ Widia. Pozwala³o to na dalsze uniezale nianie siê w tej dziedzinie od zagranicy. 23 tys. hektarów lasów Lasy starachowickie, stanowi¹ce samodzieln¹ jednostkê gospodarcz¹ pod nazw¹ Nadleœnictwo Marcule, obejmowa³y hektarów. Dyrektorem Lasów, od 1938 roku, by³ in. Józef Zagórski ( ). Lasy Zak³adów Starachowickich zatrudnia³y ponad 700 pracowników. Lasy dostarcza³y surowiec drzewny do w³asnego, nowoczeœnie urz¹dzonego tartaku, sk¹d drewno przesy³ano do warsztatów stolarskich, dostosowanych do masowej produkcji, zw³aszcza stolarki budowlanej. Oferowano ponadto drzwi p³ytowe g³adkie, p³yty sosnowe suchoklejone, deski pod³ogowe, materia³ wagonowy, materia³ budowlany, kopalniaki, fryzy dêbowe, skrzynie transportowe i sadzonki drzew leœnych. Na potrzeby wojska produkowano jaszcze artyleryjskie oraz skrzynki amunicyjne. Stacja Doœwiadczalna Politechniki Lwowskiej Towarzystwo Starachowickich Zak³adów Górniczych posiada³o równie kilka wytwórni: zakupione w 1936 roku zak³ady ceramiczne Rogalin przy ulicy Marsza³ka Józefa Pi³sudskiego w Wierzbniku (obecnie Przedsiêbiorstwo Topienia Bazaltu Spó³ka z o.o.), produkuj¹ce ogniotrwa³e wyroby ceramicz-

21 Tartak na Bugaju. ne (ceg³y i profile normalne, kszta³tki i profile specjalne, szamot mielony), cegielniê, produkuj¹c¹ ceg³ê ze szlaki wielkopiecowej, kalafoniarniê, produkuj¹c¹ kalafoniê, oraz terpentyniarniê oferuj¹c¹ terpentynê. W d¹ eniu do sta³ego doskonalenia swych wyrobów Zak³ady Starachowickie prowadzi³y prace naukowo-techniczne. Posiada³y du e laboratorium badawcze chemiczne, metalograficzne i wytrzyma³oœciowe, rentgenologiczne, badania metali, izbê pomiarow¹ i wiele innych specjalnych, do prowadzenia prób i doœwiadczeñ nad poszczególnymi rodzajami produkowanych wyrobów. W latach 30. dzia³a³a tu Stacja Doœwiadczalna Politechniki Lwowskiej. Du e znaczenie mia³y prace prowadzone nad surowcami i materia³ami zastêpczymi w przemyœle, na przyk³ad koksem roœlinami kauczukodajnymi. W 1939 roku uprawa tych roœlin by³a ju daleko posuniêta. Szeroko rozbudowana kontrola fabrykacji - miêdzyoperacyjna i ostateczna - gwarantowa³a wysok¹ jakoœæ wyrobów i œcis³¹ ich zgodnoœæ z warunkami postawionymi przez odbiorcê. Potrzebom Zak³adów Starachowickich s³u y³y dwie stacje kolejowe: W¹chock i Wierzbnik, oraz przystanek kolejowy Starachowice. Zak³ady posiada³y w³asn¹ sieæ kolejow¹, normalno- i w¹skotorow¹, o d³ugoœci torów oko³o 80 kilometrów, obs³ugiwan¹ przez dziesiêæ parowozów. Niezale nie od œrodków transportu miêdzywydzia³owego, materia³y wo ono traktorami, samochodami ciê arowymi i wózkami motorowymi. Zak³ady Starachowickie posiada³y w³asn¹ elektrowniê, wodoci¹gi ze stacj¹ filtrów, kompresory i sieæ sprê onego powietrza, stacjê biologiczn¹ oczyszczania œcieków, w³asn¹ sieæ telefoniczn¹. Wa nym czynnikiem dla dalszego rozwoju Zak³adów Starachowickich by³o doprowadzenie z Jas³a do Starachowic gazoci¹gu do przesy³u gazu ziemnego, który znalaz³ zastosowanie jako paliwo do celów energetycznych i do pieców grzewczych, a tak e linii energetycznej wysokiego napiêcia. W latach Zjednoczenie Elektrowni Okrêgu Radomsko-Kieleckiego SA wybudowa³o liniê energetyczn¹ przesy³ow¹ o napiêciu elektrycznym 150 kv z Moœcic do Starachowic, a potem poprowadzi³o j¹ dalej do Warszawy. STARACHOWICKI WRZESIEÑ 45