Stres wśród dzieci i młodzieży - skala zjawiska w województwie podlaskim

Transkrypt

1 1 Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Białymstoku Obserwatorium Integracji Społecznej Stres wśród dzieci i młodzieży - skala zjawiska w województwie podlaskim Białystok 2011

2 2 SPIS TREŚCI Wstęp.. 3 Rozdział I Stres definicja zjawiska 4 Rozdział II Założenia metodologiczne badania Opis badania Cel badania Charakterystyka próby i procedura badawcza Narzędzie badawcze 9 Rozdział III Rozdział IV Skala zjawiska stresu w opinii dzieci i młodzieży z terenu województwa podlaskiego - prezentacja wyników badań własnych Przyczyny stresu wśród młodzieży szkolnej z terenu województwa podlaskiego Miejsca, w których najczęściej dochodzi do sytuacji stresujących Sposoby radzenia ze stresem wśród uczniów szkół podlaskich.. 13 Skala zjawiska stresu wśród dzieci i młodzieży z terenu województwa podlaskiego w opinii pedagogów szkolnych - prezentacja wyników badań własnych. 16 Zakończenie Spis wykresów 24 Kwestionariusze ankiet. 25

3 3 WSTĘP Jednym z większych problemów naszej codzienności jest stres. Z roku na rok życie staje się coraz bardziej intensywne, jego tempo systematycznie wzrasta. Współczesny świat i związany z nim dynamiczny rozwój cywilizacyjny, globalizacja kultury i tzw. wyścig szczurów dostarczają człowiekowi różnych szkodliwych bodźców. Niestety oprócz efektów postępu cywilizacyjnego rosną też jego skutki uboczne. Każdego dnia podlegamy różnym naciskom, wymaganiom, ograniczeniom. Nie zawsze potrafimy im sprostać, a ceną jaką płacimy jest stan naszego zdrowia. Przemęczenie, pospiech, hałas, współzawodnictwo to czynniki najczęściej powodujące stres w dzisiejszym życiu. Młodzież i dzieci są szczególnie narażone na destrukcyjne działanie stresu. Istotną rolę w kreowaniu odporności młodego człowieka wobec sytuacji stresujących odgrywa rodzina i szkoła. Środowisko rodzinne odgrywa znaczącą rolę dla kwestii normalnego rozwoju młodego człowieka. Zdrowa atmosfera domu rodzinnego decydująco wpływa na budowanie naturalnej odporności młodego człowieka na stres. Również ważną funkcję w procesie kreowania odporności młodych osób wobec sytuacji stresujących pełni szkoła. Sukcesywne podejmowanie działań w sytuacjach trudnych w szkole niweluje atmosferę stresu wśród uczniów.

4 4 ROZDZIAŁ I. STRES DEFINICJA ZJAWISKA Stres należy do kluczowych problemów współczesności. Rozumiany jest na wiele sposobów. W potocznym znaczeniu oznacza coś negatywnego, niemiłego a nawet groźnego, coś co przytrafia się człowiekowi w różnych sytuacjach życiowych, na co dzień - w pracy, domu, szkole, w kontaktach z bliskimi i obcymi, zarówno w warunkach całkowitej samotności, jak i obcowania ze światem we wszystkich jego przejawach. Podejście naukowe definiuje stres jako: stan mobilizacji sił organizmu będący reakcją na negatywne bodźce fizyczne i psychiczne, mogący doprowadzić do zaburzeń czynnościowych. 1 Twórcą pojęcia stres jest Hans Selye. Według niego jest on: nieswoistą reakcją organizmu na wszelkie stawiane mu żądanie. 2 Salye założył istnienie określonych czynników tak zwanych stresorów, które z powodu swego charakteru i intensywności wywołują u większości ludzi takie same reakcje. Stres może oznaczać przyczynę jakiegoś zła, dyskomfortu, dysfunkcji czy wręcz choroby, może być postrzegany jako jakiś skutek - zazwyczaj fatalne następstwo pewnego ciągu zdarzeń. 3 Według R. Kretschmanna: typowe sposoby reagowania w sytuacji stresu to normalne procesy przygotowujące organizm psychicznie i fizycznie do reakcji obronnych, poszukiwawczych, do ucieczki lub ataku. Organizm mobilizuje siły do odparcia lub uniknięcia zagrożeń, względnie pokonania istniejących przeszkód. 4 Stres w socjologii przedstawiany jest jako: zakłócenie równowagi pomiędzy wymaganiami środowiska a cechami i reakcjami jednostki. 5 W ostatnich latach największe zainteresowanie wzbudza podejście do stresu w ujęciu psychologicznym. J. Strelau przez stres psychologiczny rozumie stan charakteryzujący się negatywnymi emocjami o dużym natężeniu (jak np. lęk, złość, wrogość lub inne stany określane jako dyskomfort psychiczny), któremu towarzyszą zmiany fizjologiczne i biochemiczne. 6 1 E. Sobol, popularny Słownik języka polskiego, PWN, Warszawa 2001, s G. Seyve, Stres okiełznany, PIW, Warszawa, s.25 3 R. Zawadzki, Stres sztuka życia, WSiP, Warszawa 2007, s. 5 4 R. Kretschmann, stres w zawodzie nauczyciela, GWP 5 A. Titkow, Stres i życie społeczne, Polskie doświadczenia, PIW, Warszawa 1993, s I. Heszen Niejodek, Stres i radzenie sobie główne kontrowersje, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2000, s. 17

5 5 A. Borowska dzieli stres na: fizyczny kiedy to reakcje stresowe są automatycznymi, przewidywalnymi, wbudowanymi reakcjami, nad którymi jednostka nie ma świadomej kontroli np. bladość, przyspieszone bicie serca, napięcie mięśni, dyszenie, zmiany ciśnienia krwi, suchość w ustach i gardle, bezsenność, bóle głowy itp., psychologiczny który jest stanem organizmu, wywołanym raczej ciągiem zdarzeń niż zdarzeniem jednostkowym, jego siła zależy od zdolności jednostki do radzenia sobie ze stresem, reakcje psychiczne są wyuczone, organizacyjny sieci wsparcia, styl radzenia sobie w życiu, pojęcie własnej osoby, samoocena. 7 W każdym z tych trzech rodzajów stres powoduje zmiany w organizmie człowieka. I tak na poziomie funkcji psychicznych nadmierny lub przewlekły stres może powodować lęk i depresję. Na poziomie fizjologicznym może doprowadzić do chorób psychomotorycznym lub innych problemów zdrowotnych. Jeśli chodzi o poziom organizacyjny, to stres wpływa na komunikację interpersonalną, efekty pracy, motywację może powodować wypalenie zawodowe. 8 W. Szewczyk rozróżnia dwa rodzaje stresu: stres psychiczny wywołany przez silny bodziec zewnętrzny i wewnętrzny (stresor), wzrost napięcia emocjonalnego prowadzący do ogólnej mobilizacji sił organizmu, mogący przy długotrwałym działaniu doprowadzić do zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu, wyczerpania i chorób psychosomatycznych, stres fizjologiczny całokształt zmian, którymi organizm odpowiada na różnorakie czynniki uszkadzające, jak zranienie, oziębienie, przegrzanie itp. 9 W sytuacje stresowe popadamy niemal nieustannie, zazwyczaj bez wyraźnej przyczyny, nawet wtedy, kiedy nie istnieje najmniejsze zagrożenie, w naszych myślach pojawiają się obawy, troski, strach przed niepowodzeniem. Jednakże w sytuacjach nietypowych organizm wykazuje także stałą mobilizację i gotowość do 7 A. Borowska, Kształcenie dla przyszłości, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2004, s A. Borowska, Kształcenie dla przyszłości, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2004, s W. Szewczuk, Słownik psychologiczny, WP, Warszawa 1985, s. 297

6 6 interwencyjnego działania. Oprócz przykrych przypadków, stres pojawia się podczas stanów emocjonalnych towarzyszących miłym wydarzeniom życiowym. 10 Kolejny podział stresu to podział dokonany przez A.D. Harta, który wyróżnia: pozytywny (mobilizujący) negatywny (destrukcyjny). Stres mobilizujący pomaga nam tylko dlatego, że nie doświadczamy go bez przerwy. Jest siłą napędową do podejmowania wyzwań i szybszego rozwiązywania trudnych zadań. Stres pozytywny mobilizuje, zwiększa koncentrację, wzmacnia refleks, wyostrza uwagę, zwiększa wydajność mózgu. Jest zatem czymś pomocnym w codziennym życiu. Dzięki niemu człowiek uczy się radzić w trudnych sytuacjach. Kiedy jednak zapotrzebowanie na adrenalinę nie maleje ani przez chwilę, mimo iż trwamy w euforii, dobry stres przekształci się w negatywny, który może wywoływać apatię, problemy ze snem, płaczliwość, niecierpliwość, nagłe kołatanie serca, bóle głowy, przesadne reakcje emocjonalne, gniew, depresję. 11 W sensie fizjologicznym stres dobry i zły nie różnią się od siebie, jeśli chodzi o pobudzenie (aktywację) organizmu do walki z nim. Natomiast w sensie psychologicznym pojawia się zróżnicowanie: stres zły (dystres) rozumiany jest jako niosący cierpienie i dezintegrację, natomiast stres dobry (eustres) rozumiany jest przez jako czynnik motywujący do wysiłku mimo trudności i prowadzący do rozwoju własnej osobowości i osiągnięć życiowych. Wszystko zależy od oceny poznawczej, od tego, jaki sens nadajemy stresowi. 10 A. Sieradzki, Pokonaj stres, Wydawnictwo Astrum, Wrocław 2004, s A. D. Hart, Adrenalina a stres, Wydawnictwo W drodze, Poznań 2005, s. 25

7 7 ROZDZIAŁ II. ZAŁOŻENIA METODOLOGICZNE BADANIA 2.1 OPIS BADANIA Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Białymstoku w 2009 roku przeprowadził badanie potrzeb informacyjnych z obszaru polityki społecznej. Jednym z głównych obszarów społecznych wymagających zdiagnozowania okazał się być problem dzieci i młodzieży. Uwzględniając powyższe w 2010 i na początku 2011 roku w ramach funkcjonowania Obserwatorium Integracji Społecznej przeprowadzono badanie na temat Problemy dzieci i młodzieży w kontekście wykluczenia społecznego w województwie podlaskim. 2.2 CEL BADANIA Głównym celem przedmiotowego badania jest diagnoza skali i przyczyn problemów dzieci i młodzieży w powiatach i gminach województwa podlaskiego w kontekście wykluczenia społecznego. Zapotrzebowanie informacyjne odnosi się do zjawisk wieloaspektowych, w tym zachowań ryzykownych (używki, uzależnienie od komputera i internetu), eurosieroctwa i przemocy, zarówno w środowisku rówieśniczym jak i rodzinnym. Przed przeprowadzeniem badania i opracowaniem raportu z obszaru stresu wśród uczniów opracowano następujące cele szczegółowe: 1) Określenie czynników/sytuacji, które są przyczyną stresu 2) Określenie miejsc, gdzie najczęściej dochodzi do sytuacji stresujących 3) Określenie sposobów radzenia ze stresem przez młodzież szkolną z terenu województwa podlaskiego

8 8 2.3 CHARAKTERYSTYKA PRÓBY I PROCEDURA BADAWCZA Badanie skierowane było do uczniów szkół z terenu województwa podlaskiego. Przeprowadzono je za pomocą ankiety skierowanej do uczniów klas: VI szkół podstawowych, II gimnazjum, I szkół ponadgimnazjalnych. Pierwsza kohorta dotyczyła młodzieży urodzonej w 1998 roku (12 lat w momencie badania), druga w 1996 roku (14 lat w momencie badania) oraz 1994 (16 lat w momencie badania). W badaniu udział wzięło 1648 uczniów. Próba badawcza została wybrana w sposób losowy. Zastosowano metodę doboru dwustopniowego. Najpierw wylosowano szkoły, a następnie klasy. Klasy dobierano w losowaniu prostym, po jednej z każdej z wylosowanych szkół. Badaniu poddani zostali wszyscy obecni w tym czasie uczniowie wytypowanych klas. Losowanie przeprowadzono na podstawie wykazu szkół i placówek oświatowych województwa podlaskiego zamieszczonego na stronach Centrum Informacji Edukacyjnej (stan na rok). Badanie odbyło się w 80 losowo wytypowanych szkołach województwa podlaskiego, w tym 40 szkołach podstawowych, 20 gimnazjach i 20 szkołach średnich. Badanie ankietowe nt. Stres wśród dzieci i młodzieży - skala zjawiska w województwie podlaskim, przeprowadzone wśród uczniów szkół podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych zostało pogłębione zasobem wiedzy oraz opinią pedagogów szkolnych zatrudnionych w szkołach z terenu Podlasia. Badaniem objęto dwie grupy badawcze. Pierwsza liczyła 40 pedagogów. Były to osoby zatrudnione w szkołach na terenie województwa podlaskiego, biorące udział w wojewódzkiej konferencji pod nazwą Dziecko krzywdzone pomoc i interwencja organizowanej przez Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej. Badanie zrealizowano wśród docelowej grupy za pomocą kwestionariusza ankiety audytoryjnej. Jest to jedna z technik badawczych, która polega na zebraniu w pewnej przestrzeni, zazwyczaj w pomieszczeniu, które w jakiś sposób związane jest z badaną kategorią (w tym przypadku była to sala konferencyjna) wybranej grupy osób i rozdaniu im do wypełnienia ankiet. Ankieter w takiej sytuacji nie przeprowadza wywiadu osobiście z każdym z respondentów, jego rola ogranicza się do podania celu

9 9 prowadzonego badania oraz omówienia instrukcji wypełnienia ankiety. Ta technika badawcza została wybrana w związku z niemal całkowitą zwrotnością materiału. Drugą grupą badawczą byli pedagodzy zatrudnieni w szkołach, które zostały wylosowane i wzięły udział w badaniu Problemy dzieci i młodzieży w kontekście wykluczenia społecznego w województwie podlaskim, które skierowane było do uczniów VI klas szkół podstawowych, II klas gimnazjum i I klas szkół ponadgimnazjalnych. Kwestionariusz został wysłany droga elektroniczną do 80 szkół z terenu Podlasia. Wysłanie ankiety zostało poprzedzone rozmową telefoniczną z każdym z pedagogów i objaśnieniem szczegółów badania. Pomimo to zwrot ankiet wyniósł tylko 46% próby przewidzianej w badaniu. 2.4 NARZĘDZIE BADAWCZE Badanie zostało przeprowadzone przy zastosowaniu dwóch ankiet kwestionariuszowych skierowanych do uczniów i pedagogów. Dzięki stworzeniu narzędzi badawczych możliwe było przeprowadzenie analizy ilościowej w celu dokładnego zbadania interesującego problemu. Pytania badawcze dotyczyły czterech bloków tematycznych: 1) Zachowań ryzykownych (uzależnienie od alkoholu, papierosów, narkotyków, uzależnienie od komputera i Internetu); 2) Stresu wśród młodzieży szkolnej; 3) Przemocy w środowisku rówieśniczym i w rodzinie; 4) Eurosieroctwa.

10 10 3. SKALA ZJAWISKA STRESU W OPINII DZIECI I MŁODZIEŻY Z TERENU WOJEWODZTWA PODLASKIEGO - PREZENTACJA WYNIKÓW BADAŃ WŁASNYCH 3.1 PRZYCZYNY STRESU WŚRÓD MŁODZIEŻY SZKOLNEJ Z TERENU WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO Analiza badania wykazała, że głównym czynnikiem stresogennym dla wszystkich uczniów biorących udział w badaniu są niepowodzenia w nauce. Zdecydowana większość przyznaje, że niepomyślne wyniki w nauce są przyczyną stresu i negatywnych emocji. Wykres 1. Jakie wg ciebie czynniki/sytuacje są przyczyną stresu? niepowodzenia w grach komputerowych relacje z rodzicami oczekiwania rodziców niesprawiedliwe potraktowanie przez nauczyciela niepowodzenia w nauce wymagania nauczycieli wygląd zewnętrzny brak akceptacji rówieśników 6,6% 10,2% 14,1% 26,9% 21,2% 18,1% 20,5% 22,3% 11,0% 36,9% 35,6% 34,8% 60,8% 56,6% 50,8% 51,2% 45,7% 36,0% 29,4% 27,4% 26,4% 49,3% 42,5% 35,8% I klasa szkoły ponadgimnazjalnej II klasa gimnazjum VI klasa szkoły podstawowej 0,0% 50,0% 100,0% * respondent miał do wyboru maksymalnie 3 odpowiedzi Źródło: opracowanie własne

11 11 Czynnikiem wywołującym wśród ankietowanych negatywne emocje (stres) jest również brak akceptacji rówieśników. Wraz z wiekiem rośnie potrzeba uznania przez towarzystwo. Połowa badanych szesnastolatków wyznaje, że brak akceptacji ze strony kolegów i koleżanek wywołuje u nich stres. U młodszych osób brak akceptacji rówieśników rzadziej wywołuje w nich napięcie. Z badania wynika, że sytuacje stresogenne wśród uczniów wywoływane są ponadto z niesprawiedliwego traktowania przez nauczycieli a także wymagań przez nich stawianych. 3.2 MIEJSCA, W KTÓRYCH NAJCZĘŚCIEJ DOCHODZI DO SYTUACJI STRESUJĄCYCH Z przeprowadzonego badania wynika, że uczniowie z terenu województwa podlaskiego biorący udział w badaniu najczęściej przeżywają sytuacje stresogenne w szkole. Szóstoklasiści podkreślają, że z sytuacjami stresującymi mają do czynienia najczęściej na terenie szkoły i w klasie. Dla 8% respondentów uczęszczających do VI klasy podstawowej na ternie szkół województwa podlaskiego do stresujących sytuacji dochodzi najczęściej w domu. Nieliczne jednostki twierdzą, że sytuacje w jakich się stresują to: spotkania z rówieśnikami i podczas korzystania z komputera. Wykres 2. Gdzie/kiedy najczęściej spotykasz się z sytuacjami stresującymi? VI klasa szkoły podstawowej 8% 6% 6% w szkole w klasie 12% w domu 68% podczas spotkań z rówieśnikami w trakcie korzystania z komputera Źródło: opracowanie własne

12 12 Gimnazjaliści uczestniczący w badaniu w większości podkreślali, że szkoła wywołuje w nich stres. 7% czternastolatków stresuje się w domu, 7% w klasie. Niektórzy respondenci odczuwają stres podczas spotkań towarzyskich z kolegami lub w momencie korzystania z komputera. Wykres 3. Gdzie/kiedy najczęściej spotykasz się z sytuacjami stresującymi? II klasa gimnazjum 7% 7% 4% 4% w szkole w klasie w domu 78% podczas spotkań z rówieśnikami w trakcie korzystania z komputera Źródło: opracowanie własne Uczniowie szkół ponadgimnazjalnych podobnie jak ich młodsi koledzy najczęściej z sytuacjami stresującymi mają do czynienia w szkole, 83% uczniów udzieliło takiej odpowiedzi.

13 13 Wykres 4. Gdzie/kiedy najczęściej spotykasz się z sytuacjami stresującymi? I klasa szkoły ponadgimnazjalnej 7% 7% 2% 1% w szkole w klasie w domu 83% podczas spotkań z rówieśnikami w trakcie korzystania z komputera Źródło: opracowanie własne Najrzadziej sytuacje stresujące mają miejsce podczas korzystania z komputera, tylko 1% ankietowanych udzieliło takiej odpowiedzi. Podobnie spotkania towarzyskie nie wywołują wśród uczniów klas ponadgimnazjalnych sytuacji stresogennych. 7% uczniów przyznaje w badaniu, że do sytuacji stresujących dochodzi w domu. 3.3 SPOSOBY RADZENIA ZE STRESEM WŚRÓD UCZNIÓW SZKOŁ PODLASKICH Zdecydowana większość ankietowych stwierdza, że najlepszym sposobem na radzenie sobie ze stresem są kontakty z kolegami i innymi znajomymi osobami. Obecność bliskich, serdecznych osób odstresowuje i leczy jak najlepsze lekarstwo. Dzieje się tak dlatego, że mamy poczucie bezpieczeństwa, czujemy, że jesteśmy komuś potrzebni i że inni nas wspierają. To działa jak najlepszy wentyl bezpieczeństwa i niweluje napięcie, pozwala z dystansem spojrzeć na problemy. Uczniowie szkół ponadgimnazjalnych w 76,8% uważają, że spotkania towarzyskie z osobami, które nas akceptują rozładowują stres. Znaczna część szesnastolatków stwierdza, że nadmierny stres można rozładować poprzez jak

14 14 najszybszą poprawę złych ocen. Z analizy wynika także, że dobre relacje z rodzicami wpływają w znacznym stopniu na stan samopoczucia. Dobry kontakt z rodziną, zaufanie, ciepło rodzinne, życzliwość i otwartość w relacjach rodzice dzieci odgrywają znaczną rolę w radzeniu dziecka ze stresem. Na podstawie poniższych danych można wyciągnąć wnioski, że jednym z ważniejszych sposobów rozładowywania stresu przez uczniów klas ponadgimnazjalnych jest sport. Aktywność sportowa eliminuje negatywne emocje. 5,3% uczniów przyznaje się do tego, że nie radzi sobie ze stresem. Wykres 5. W jaki sposób radzisz sobie ze stresem? nie radzę sobie ze stresem 5,3% 4,0% 2,6% korzystam z pomocy pedagoga 0,6% 2,0% 3,3% mam dobre relacje z rodzicami 41,6% 41,6% 44,1% staram się jak najszybciej poprawić złą ocenę nie przejmuję się wynikami w nauce 20,3% 16,3% 12,2% 47,1% 47,7% 51,5% I klasa szkoły ponadgimnazjalnej II klasa gimnazjum VI klasa szkoły podstawowej zawsze przygotowuję się dobrze do lekcji 10,2% 11,6% 17,9% utrzymuję kontakty z koleżankami/kolegami, którzy mnie akceptują 76,8% 65,0% 64,1% jestem aktywny sportowo 40,9% 42,3% 48,2% 0% 20% 40% 60% 80% 100% * respondent miał do wyboru kilka odpowiedzi Źródło: opracowanie własne

15 15 Wśród młodzieży gimnazjalnej i uczniów szkół podstawowych najczęstszym sposobem rozładowywania stresu są kontakty z kolegami i koleżankami oraz poprawa złych ocen za wyniki w nauce. Najrzadszym sposobem radzenia sobie ze stresem jest współpraca z pedagogiem szkolnym. Nieliczni stwierdzają, ze sami nie potrafią poradzić sobie z sytuacjami, które wywołują w nich stres.

16 16 4. SKALA ZJAWISKA STRESU WŚRÓD DZIECI I MŁODZIEŻY Z TERENU WOJEWODZTWA PODLASKIEGO W OPINIII PEDAGOGÓW SZKOLNYCH - PREZENTACJA WYNIKÓW BADAŃ WŁASNYCH Opinia uczniów (beneficjentów badania) została pogłębiona zasobem wiedzy pedagogów szkolnych. Zostali oni zapytani, o to, jakie według nich są główne powody stresu wśród uczniów. Najczęściej wskazywaną odpowiedzią było brak akceptacji rówieśników. Każdy młody człowiek dąży do tego, aby być akceptowanym przez najbliższe otoczenie. Niejednokrotnie jednak młodzi ludzie mają trudności w odnalezieniu się w grupie. Wówczas pojawia się stres i frustracja. Kolejną najbardziej powszechną, według badanych pedagogów przyczyną stresu są niepowodzenia w nauce. W dobie charakterystycznego dla naszego społeczeństwa wyścigu szczurów młodzież jest szczególnie narażona na głębokie, destrukcyjne działanie stresu. Niskie wyniki w nauce powodują, że młody człowiek przeżywa negatywne emocje, które zostawiają swój ślad w procesie kreowania rozwoju emocjonalnego młodego człowieka. Wyniki badania wskazują na fakt, że stres u młodych osób może również wynikać z relacji, jakie dziecko utrzymuje z rodzicami oraz z oczekiwać dorosłych im stawianych. Wykres 6. Przyczyny stresu wśród uczniów w opinii pedagogów szkolnych (N=77) inne czynniki niepowodzenia w grach komputerowych 3 4 relacje z rodzicami 45 oczekiwania rodziców 37 niesprawiedliwe potraktowanie przez nauczyciela 21 niepowodzenia w nauce 50 wymagania nauczycieli 34 wygląd zewnętrzny 29 brak akceptacji rówieśników Źródło: opracowanie własne

17 17 Częstym problemem, z jakim borykają się dzieci w środowisku rodzinnym okazują się być nadmierne wymagania, stawiane im przez rodziców. Dorośli chcąc zapewnić dzieciom jak najlepszy start w przyszłość, obarczają swoje pociechy zbyt dużą ilością dodatkowych zajęć, nie zawsze zgodnych z preferencjami czy zainteresowaniami dziecka. Dzieci i młodzież często nie są w stanie sprostać stawianym przed nimi wymaganiom i oczekiwaniom. Dziecko, które czuje na sobie zbyt dużą presję środowiska rodzinnego, często staje się zamknięte w sobie, przygnębione, a zarazem pragnie zaspokoić pokładane w nim nadzieje i oczekiwania. Może to być przyczyną dużych frustracji i stresów, szczególnie wtedy, gdy dziecko nie potrafi wywiązać się ze stawianych przed nim obowiązków. Kolejna kwestia poruszona w badaniu pedagogów dotyczyła miejsc, gdzie uczniowie najczęściej spotykają się ze stresem. Nauczyciele podobnie jak uczniowie uważają, ze do sytuacji stresujących najczęściej dochodzi w klasie i w szkole. Na poniższym wykresie widzimy, że pedagodzy również zauważają problem stresu w środowisku rodzinnym. Prawie, co czwarty badany pedagog wymienia, że miejscem, gdzie uczniowie najczęściej spotykają się ze stresem jest dom. Wykres 7. Miejsca, gdzie uczniowie spotykają się z sytuacjami stresującymi w opinii pedagogów szkolnych (N=77) w szkole w klasie w domu podczas w trakcie spotkań z korzystania z rówieśnikami komputera Inne Źródło: opracowanie własne

18 18 Kolejnym zagadnieniem poruszonym w badaniu jest zgłaszanie przez uczniów pedagogom szkolnym problemów związanych ze stresem. 61 pedagogów, którzy wzięli udział w badaniu przyznaje, że uczniowie zgłaszają im problemy, których skutkiem ubocznym jest stres. 31 ankietowanych z 77 badanych nie otrzymuje takich informacji od uczniów, prawie co 10 pedagog nie udzielił odpowiedzi na to pytanie. Wykres 8. Zgłaszanie przez uczniów pedagogom szkolnym problemów wywołanych stresem (N=77) tak nie brak odpowiedźi Źródło: opracowanie własne Pedagodzy biorący udział w badaniu uważają, że najczęściej zgłaszanymi dla nich problemami wywołującymi stres są: Niepowodzenia szkolne: niskie wyniki w nauce, wagary (niska frekwencja), problemy z wyborem szkoły średniej, problemy związane z pisaniem klasówek, sprawdzianów, obawa przed egzaminami, niechęć chodzenia do szkoły, stres przed klasówkami, uwagi nauczyciela, niepowodzenia związane z osiąganiem dobrych wyników w nauce (zagrożenia, słabe oceny); Konflikty z rówieśnikami i dokuczanie, brak akceptacji w grupie rówieśniczej, zastraszanie ze strony starszych uczniów na przerwach i po wyjściu ze szkoły. Dzieci zastraszane są również przez rówieśników przez telefon, alienacja społeczna, izolowanie przez kolegów, odrzucenie prze grupę rówieśniczą, strach przed rówieśnikami, brak więzi, kontaktów;

19 19 Wygórowane oczekiwania rodziców w stosunku do możliwości ucznia, ciągłe krytykowanie przez dorosłych, niezrozumienie przez rodzica, nadmierne wymagania rodziców; Złe samopoczucie tj. bóle i zawroty głowy, bóle brzucha, wymioty, problemy gastryczne, zasłabnięcia, brak apetytu, bezsenność, nerwowość, problemy z koncentracją, jąkanie się, nadwrażliwość, problemy z opanowanie emocji, wycofanie, zaburzenia odżywiania, objawy wegetatywne, depresyjne zaburzenia zachowania, stosowanie używek, samookaleczenia. Konflikty w domu, problemy rodzinne, alkoholizm rodzica lub rodziców, nieobecność rodzica, przemoc w rodzinie, kłótnie, stres przed powrotem ojca pijanego do domu, rozwód, problemy finansowe - trudna sytuacja materialna, współuzależnienie w rodzinie, rodziny niepełne, wolne związki, rodziny zastępcze, mikrodeficyty i dysfunkcje tkwiące w samych dzieciach; Przemoc psychiczna (agresja słowna) i fizyczna; Brak sympatii, problemy z dziewczyną/chłopakiem. Powyższej wymienione problemy są dowodem na to, że stres w życiu młodych osób jest powszechny i dotyczy niemal wszystkich sfer ich życia tj. rodzinnego, szkolnego, społecznego itp. Aby zniwelować skutki problemów dotykających młode osoby oraz ograniczyć stres wywoływany tymi problemami, szkoły podejmują różnego rodzaju działania zapobiegawcze. Stosunkowo większa część (61 beneficjentów badania) twierdzi, że na terenie ich szkoły podejmowane są działania zapobiegające skutkom stresu.

20 20 Wykres 9. Liczba pedagogów, którzy zgłosili w badaniu, że w ich szkole podejmowane są działania zapobiegające skutkom stresu (N=77) tak nie brak odpowiedźi Źródło: opracowanie własne Najczęstszą formą tego typu działań są zajęcia edukacyjno profilaktyczne i psychoedukacyjne tj. Zdrowy styl życia, Aktywność fizyczna warunkiem dobrego samopoczucia psychicznego, Stres pod kontrolą, Jak radzić sobie ze stresem?, zajęcia z zakresu prawidłowej komunikacji Jak porozumiewać się z innymi, Oswajam lęk przed sprawdzianem końcowo rocznym. Zajęcia te przybierają różne formy. Zazwyczaj są to prelekcje, pogadanki, treningi, warsztaty edukacyjne, filmy itp. Informacje na temat skutków radzenia sobie ze stresem umieszczane są również w szkolnych gazetkach informacyjnych. Pedagodzy wymieniają, że na terenie ich szkół prowadzi się także zajęcia odstresowujące, ćwiczenia relaksacyjne czy też zajęcia wychowawcze nt. rozwijania umiejętności interpersonalnych, propagowania aktywnego spędzania czasu wolnego, lekcje pedagogiczne przedstawiające zasady wzajemnej tolerancji, akceptacji zasad współżycia koleżeńskiego, promujące zdrowie. Ponadto prowadzone jest wsparcie psychologiczne indywidualne oraz grupowe. Przeprowadzane są rozmowy z samymi uczniami oraz rodzicami. Uczniowie otaczani są opieką pedagogów, psychologów czy też terapeutów. Nieliczni respondenci wymieniają szkolenia dla nauczycieli: Wpływ stresu na dziecko, Zdrowie psychiczne dziecka. Innymi formami działań zapobiegającymi skutkom stresu są: rozpoznanie sytuacji rodzinnej - wywiady w domach rodzinnych, współpraca

21 21 z instytucjami wspierającymi dzieci i rodzinę, szkolenia nauczycieli i wychowawców, kontakt z poradniami specjalistycznymi, szkolenia: Przeciwdziałanie przemocy w rodzinie na poziomie gminy z uwzględnieniem funkcji i roli zespołów interdyscyplinarnych, zajęcia z zakresu socjoterapii, zajęcia relaksacyjne - metodą Dennisona.

22 22 ZAKOŃCZENIE Przeprowadzone badanie wykazało, że szkoła jest środowiskiem stresogennym. Zarówno uczniowie jak i pedagodzy podkreślali, że sytuacje stresogenne najczęściej maja miejsce w szkole i w klasie. Respondenci biorący udział w badaniu ukazali przygnębiający obraz szkoły, w której dominują negatywne emocje. Na podstawie analizy danych uzyskanych od dwóch grup badawczych (uczniów i pedagogów) dowiadujemy się, że najczęstszymi źródłami stresu wśród badanej społeczności są niepowodzenia w nauce i brak akceptacji ze strony rówieśników. Według uczniów najczęściej stosowanymi sposobami i metodami rozładowywania negatywnych napięć jest utrzymywanie pozytywnych kontaktów z rówieśnikami i poprawa złych ocen. Szkoła jest miejscem występowania wielu reakcji stresowych, dlatego też znajomość zagadnień wiążących się ze stresem ma olbrzymie znaczenie zarówno dla uczniów, jak i dla nauczycieli. Szkoła dla wielu uczniów jest źródłem negatywnych stanów emocjonalnych - stresów, lęków, uczuć zagrożenia i braku bezpieczeństwa. Sytuacje szkolne są dla nich sytuacjami trudnymi, odczuwają oni stan wewnętrznego napięcia, które muszą odpowiednio rozładować. Szczególną rolę w przezwyciężaniu i rozładowywaniu sytuacji emocjonalnych wśród uczniów pełni nauczyciel. Ważnym elementem w pracy nauczyciela jest przede wszystkim rozumienie swoich wychowanków. Uczeń oczekuje od swojego wychowawcy serdeczności, bezpośredniości w kontaktach, partnerskiego i sprawiedliwego traktowania, opanowania, poczucia humoru, umiejętnego wyjaśniania nauczanego przedmiotu. Młodzież oczekuje ponadto właściwego traktowania polegającego na zrozumieniu, zainteresowaniu się jego kłopotami czy przeżywanymi aktualnie trudnościami, szanowaniu jego indywidualności. Stworzenie takiego poziomu bezpieczeństwa psychologicznego sprawia, że uczeń czuje się bezpiecznie, nie postrzega nauczyciela jako osoby zagrażającej, surowo oceniającej, ale jako osobę przyjazną, jako kogoś, komu można w pełni zaufać. W sytuacji, w której uczeń zwraca się do nauczyciela o pomoc, ważne jest, aby

23 23 nauczyciel uważnie go wysłuchał, okazał zainteresowanie. Bardzo ważnym czynnikiem w szkole jest sposób kształtowania odporności psychicznej człowieka. Z badań prowadzonych w obszarze problematyki stresu wśród uczniów wynika, że najskuteczniejszym sposobem opanowania lęku jest wytworzenie silnych emocji pozytywnych. Kształtują się one dzięki identyfikacji jednostki z określoną grupą społeczną. Ważne jest też, aby uczniowie potrafili się ze sobą komunikować, wymieniać poglądy, korzystać wzajemnie ze swoich doświadczeń, przezwyciężać podstawowe stereotypy reakcji emocjonalnych, odreagowywać napięcia, wspierać się i współdziałać. Szczególny nacisk kładzie się również na rozwijanie i wzmacnianie poczucia własnej wartości u ucznia, a także budowanie pozytywnego obrazu samego siebie, co uodpornia w znacznym stopniu na sytuacje stresowe. Konkretna wiedza na temat zjawiska stresu, rozwaga, wzajemna tolerancja wsparta dobrą znajomością uczniów pozwolą uniknąć negatywnych skutków stresu w szkole. Z badania pedagogów wynika, że szkoła pełni znaczną rolę w zapobieganiu skutkom stresu wśród uczniów. Respondenci wymieniają szereg działań, które prowadzone są na terenie ich szkół. Wiadomym jest, że nie da się w pełni zniwelować konsekwencji wywołanych negatywnymi emocjami, jednak szczególnie istotne jest to, żeby je w jak największym stopniu wyeliminować. Wspólna inicjatywa zarówno kadry pedagogicznej jak i młodzieży polegająca na ograniczaniu negatywnych skutków wywołanych zjawiskiem stresu, pozwoli na wypracowanie wśród uczniów praktycznego zastosowania mechanizmów radzenia sobie z negatywnymi emocjami - stresem. Dzięki nim funkcjonowanie w środowisku szkolnym będzie nie tylko smutnym obowiązkiem, ale również wykształci wśród młodzieży potrzebę oraz nieprzymuszona wolę w zdobywaniu wiedzy i doświadczeń. Umiejętność radzenia sobie ze stresem wypracowana podczas procesu edukacji z pewnością uodporni młodego człowieka na sytuacje stresogenne, bowiem są one przykrym, ale nieuniknionym elementem w dorosłym życiu każdej jednostki.