Refleksja jako warunek tożsamości

Transkrypt

1 Marek Maciejczak Politechnika Warszawska Refleksja jako warunek tożsamości Starajcie się nie o to, ażeby osiągnąć sukces, ale żeby wasze życie miało sens. Albert Einstein Filozofia we współczesnym informatycznym, sieciowym i globalnym świecie jest coraz bardziej marginalizowana. Z trudnością znajduje miejsce w płynnej nowoczesności, gdzie panuje dyktat wymiernych efektów, skuteczności i planowania. Wraz z marginalizacją filozofii zanika jedna z głównych powinności człowieka, o której uwzględnienie filozofowie zwykle się upominali obowiązek pracy nad sobą i doskonalenia. Filozofowie oferowali też narzędzia służące do tego celu, wzorce postaw, stylów życia. Spierając się o normatywny model człowieka i jego najistotniejsze potrzeby i cele, zgadzali się z jednym: że istnieje możliwa do zdobycia wiedza, która konstytuuje tożsamość człowieka, pozwala mu realizować w pełni jego zdolności i w rezultacie osiągnąć szczęście 1. 1 Piszę na ten temat szerzej w: Poznanie siebie jako podstawa tożsamości, Filozofia i Nauka, 2/2014 s _Maciejczak.indd :19:17

2 92 Marek Maciejczak W dyskusji nad sytuacją filozofii czy szerzej humanistyki, chciałbym zwrócić uwagę na zmiany, jakim na naszych oczach ulega pojęcie tożsamości. Obejmuje ono przede wszystkim świadome dążenia do tego, by zachować ciągłość własnej historii, rozumieć siebie i wiedzieć, co ma dla nas znaczenie 2. Charakteryzując bliżej to pojęcie, odwołam się przede wszystkim do prac socjologów. Nie pozostawiają złudzeń podmiot jako instancja decyzji, wolności, wiedzy i historii zanika. Podobnie jak społeczeństwo, którego jest częścią, gdzie zanikają dotychczasowe struktury, sankcjonowane przez tradycję więzi, zobowiązania i ideały. Świadomość jednostki redukuje się do podmiotu społecznego, który jest w dużej mierze wytworem społeczeństwa konsumpcyjnego. Zapomnieniu ulega również powinność wobec siebie i innych rozumiana jako obowiązek doskonalenia, kultywowania wrażliwości na różne aspekty życia, w tym fundamentalny etyczny. Upłynnienie pojęcia tożsamości Dla członków nowoczesnych społeczeństw podstawą tożsamości jest styl życia, sposób ubierania się, odżywiania, wypoczywania, gust kulturowy czynniki związane z konsumpcją. Liczy się przede wszystkim aktualna sytuacja na rynku konsumentów, wzorce, modele życia oferowane rojowi konsumentów 3. Szybkie i globalne zmiany we wszystkich aspektach życia: społecznym, gospodarczym, politycznym, prawnym, moralnym itd., uniemożliwiają wypracowanie skutecznych indywidualnych i grupowych strategii określających tożsamość. 2 Erik H. Erikson, Tożsamość a cykl życia, tłum. M. Żywicki, Wydawnictw Zysk i S-ka, Poznań A. Giddens, Socjologia, tłum. O. Siara, A. Sulżycka, P. Tomanek, WN PWN, Warszawa 2006, s _Maciejczak.indd :19:24

3 Refl eksja jako warunek tożsamości 93 Odczuwana przez jednostkę potrzeba osobistej autonomii, samookreślenia się, życia autentycznego czy indywidualnej doskonałości zostaje przekształcona w potrzebę posiadania i konsumowania dóbr oferowanych przez rynek 4. Jednostka wybiera pewną przynależność, identyfikując się z jakąś grupą całkowicie, trwale, częściowo lub chwilowo, jej tożsamość przypomina ruchomy układ 5. Obserwujemy proces przekształcania się tradycyjnego pojęcia podmiotu jako jedności zachowującej tożsamość mimo upływu czasu. Szybkość aktualnie zachodzących wydarzeń i ogromna ilość informacji podważa łączność chwili właśnie przeżywanej z poprzedzającą i następującą po niej, co wyklucza samą możliwość identyfikacji jednostki jako tej samej przy zmieniających się własnościach. Skupienie na aktualnej chwili podważa potrzebę uwzględnienia minionych doświadczeń i brania pod uwagę przyszłości przyszłych konsekwencji aktualnych działań. Zjawisko to określa się mianem pointylizacji czasu. Gwałtowne przyspieszenie i wzrost ilości informacji, zwłaszcza jej nadmiar, powodują, że jednostka nie wie, co jest istotne, a co należy uznać za szum informacyjny. Choć ma nieograniczony dostęp do informacji i wolność wypowiedzi, jednak w tej masie ani informacja, ani wypowiedź niewiele, jeśli w ogóle coś, znaczy. Informacje coraz trudniej dają się połączyć w spójne całości, porządki, narracje czy fazy. Powstaje zjawisko pionowego spiętrzenia. Pojęcie to, pierwotnie oznaczające chaotyczną mieszankę różnych stylów i okresów muzycznych, dobrze oddaje cechę całej kultury utratę orientacji, gromadzenie nieuporządkowanych, rozbitych fragmentów wyrwanych z kontekstu. 4 Z. Bauman, Prawodawcy i tłumacze, tłum. A. Ceynowa, J. Giebułtowski, Warszawa 1998, s Przedstawiając sytuację moralną jednostki, korzystam też z innej pracy Baumana Szanse etyki w zglobalizowanym świecie, tłum. J. Konieczny, Wydawnictwo Znak, Kraków J. C. Kaufmann, Ego. Socjologia jednostki, tłum. K. Wakar, Oficyna Naukowa, Warszawa 2004, s _Maciejczak.indd :19:24

4 94 Marek Maciejczak Niemożliwość ich uporządkowania sprawia, że świat dla jednostki staje się nieprzejrzysty, nieprzewidywalny, niebezpieczny i niepodatny na jej działania. W obliczu takiej sytuacji jednostka rezygnuje z wyboru czegokolwiek; przymus wybierania nakłada się na niezdolność wybierania 6. Podejmujemy decyzję, nie będąc przekonani o jej trafności, tracimy nadzieję, że konsekwentne decyzje zbliżą nas do upragnionego celu. Zresztą wielość możliwości i szans okazuje się w znacznym stopniu złudna. Tym łatwiej jednostka podporządkowuje się całości społecznej, wymaganiom społecznym bierze udział w wielkich wydarzeniach sportowych, karnawale, festynach, imprezach, traktując je odtąd jako realizację swoich pragnień. Jednostka otwiera się na rynek i to on kreuje jej aktualne potrzeby oraz stymuluje poszukiwanie nowych. W miejsce tradycyjnych więzi rodzinnych i narodowych jednostka tworzy sieć kontaktów i nią rozporządza. Sieć jest elastyczna i krucha, łatwo zmieniają się osoby do niej należące, jak również tożsamość jej właściciela. Sieć ma charakter tymczasowy i doraźny, bez trwałych zobowiązań i długoterminowych powinności, co daje właścicielowi poczucie całkowitej kontroli nad swoimi obowiązkami. Wykluczanie, jak włączanie nowych elementów do istniejącej sieci lub stworzenie nowej sieci, jest sprawą prostych i szybkich operacji 7. Rynki konsumenckie stawiają coraz to nowe zadania, do których jednostka musi się dostosować. Wprawdzie dostarczają jej narzędzi do uzyskania odpowiednich kwalifikacji i skłaniają do inwestowania w siebie, czyli podnoszenia kwalifikacji, zawsze jednak dzieje się to zgodnie z preferencjami pracodawców bycie pracownikiem mobilnym, dyspozycyjnym, potrafiącym wy- 6 Z. Baumann, Szanse etyki..., s Innymi słowy, panowanie nad rzeczywistością zastępuje moralność, A. Giddens, Nowoczesność i tożsamość. Ja i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, tłum. A. Szulżycka, WN PWN, Warszawa 201, s _Maciejczak.indd :19:24

5 Refl eksja jako warunek tożsamości 95 konać każde zadanie. Lęk przed wypadnięciem z rynku skłania jednostkę do rezygnacji z nierynkowych zainteresowań i nieprzynoszących korzyści pasji. Ani uzdolnienia, ani bezinteresowne zamiłowania nie mogą się rozwijać. W efekcie jednostka w ogóle rezygnuje z samodzielnego wyboru celów. Zamazaniu aż do zatarcia ulega tradycyjny wyraźny podział na towary i konsumentów. Sprzedaje się i kupuje zdolność do pracy, czyli ludzi o żądanych kompetencjach. Członkowie społeczeństwa konsumpcyjnego stają się towarem na rynku, takim samym jak inne. Pointylizacja dotyczy w równym stopniu jednostki jak społeczeństwa 8. Analogicznie do rozbicia czasowej spójności jednostki na niezwiązane ze sobą chwile, również czas w społeczeństwie konsumentów złożony jest z odrębnych chwil. Każda niesie ze sobą potencjał szans i nadziei. Każda jest też wyjątkowa, może zapoczątkować coś zupełnie nowego, ponieważ nie jest kontynuacją minionej i zapowiedzią następnej. Skoro jej potencjał mija bezpowrotnie, jest też najważniejsza. Jednostka nie ma jednak czasu, by chwilę smakować, cieszyć się na przykład nabytym właśnie towarem, przywiązywać do niego. Nowa chwila niesie przecież nowe możliwości. Dlatego trzeba się spieszyć. Nic przeto nie może stawać się, trwać, dojrzewać, zostać odłożone czekać na swój czas. Czas jednostki i czas społeczny tracą kierunkowe przyszłe cele nie łączą jednostek. Czas jednostki i czas społeczny traci strukturę. Rozmywa się datowanie, nie można wyróżnić wydarzeń przełomowych, istotnych dla historii społeczności, co z kolei uniemożliwia usytuowanie w nim czasu jednostki (ważnych dla niej wydarzeń). Jak zrozumieć teraźniejszość, kiedy nie dostrzegamy jej związku z przeszłością i projektowaną przyszło- 8 Na to zagrożenie zwraca uwagę T. H. Eriksen, Tyrania chwili. Szybko i wolno płynący czas w erze informacji, tłum. G. Sokół, PIW, Warszawa 2003, s _Maciejczak.indd :19:24

6 96 Marek Maciejczak ścią?w rezultacie jednostka wyłącza się z czasu wspólnoty, pozostaje wewnątrz własnej historii, co objawia się wzrastającym poczuciem izolacji, rozpadu wewnętrznej ciągłości i spójności, niewiarą w możliwość własnych osiągnięć, poczuciem przypadkowości w zdarzeniach życia jednostki. Miejsce grup społecznych zajmują roje konsumentów; miejsce wspólnoty społeczeństwa tradycyjnego zajmuje pole społeczne, dokładniej szereg wytyczonych pól (religijnych, politycznych, prawnych, naukowych, artystycznych, akademickich, socjologicznych) 9. Pole społeczne, choć jest podzielone klasowo, pozostaje zatomizowane, a jedyny typ wspólnot, jaki można w nim napotkać, to wspólnoty wyobrażone 10. Przykładami takich wspólnot są: kibice sportowi, fani grup rokowych, homoseksualiści, członkowie partii politycznych itd. Owe enklawy stylów życia nie są wspólnotami; powstają tylko wtedy, gdy konsumpcja wyzwoli się z wpływu wspólnotowych norm oraz zasad, i wówczas może zostać zindywidualizowana. Wzorce stylów życia są rozwijane i rozpowszechniane przez reklamę. Roje konsumentów gromadzą się i rozpraszają zależnie od zmieniających się celów. Zasadniczo nie mają liderów wystarcza atrakcyjność celów. W roju nie ma podziału pracy i współpracy. Rój jest sumą samodzielnych jednostek i niczym więcej. Jednostka czerpie zadowolenie z przynależności do roju, kierując się jego wielkością: tak wielu nie może się mylić, dlatego nienależący do roju błądzą. Celem roju jest konsumowanie. 9 Pojęcie to wprowadził Pierre Bourdieu. Zob. U. Beck, A. Giddens, S. Lash, Modernizacja refl eksyjna, tłum. J. Konieczny, WN PWN, Warszawa 2009, s Tamże, s Lash podaje warunki wyróżnienia wspólnot refleksyjnych: (1) przynależność do nich nie wynika z urodzenia lub przymusu, ale z indywidualnej decyzji o zaangażowaniu, (2) mogą one ulec rozciągnięciu na przestrzeń abstrakcyjną oraz w czasie, (3) w większym stopniu niż tradycyjne wspólnoty zastanawiają się nad własnymi początkami oraz ciągłą zmiennością, (4) ich narzędzia i wytwory mają charakter raczej abstrakcyjny i kulturowy niż materialny. 05_Maciejczak.indd :19:24

7 Refl eksja jako warunek tożsamości 97 Chociaż odbywa się w towarzystwie innych, nie rodzi żadnych trwałych więzi. Może z tego powodu społeczeństwo konsumentów łatwo akceptuje nierówności ekonomiczne i społeczne. Miejsce równości i sprawiedliwości, równego dostępu do dóbr materialnych i udziału w kierowaniu państwem zajmuje idea zróżnicowanych warstw, z których każda domaga się uznania, czyli znośnego miejsca przy stole, a nie rzeczywistego wpływu na kształt życia społecznego 11. Społeczeństwo konsumentów nie toleruje i nie usprawiedliwia nieszczęścia. Co więcej, przedstawia je jako coś odrażającego 12. Trudno nawet mówić o społeczeństwie, tam gdzie nie ma zaangażowania społecznego ani obywatelskiego i przeważa pragnienie indywidualnych osiągnięć i instrumentalnych relacji. Jednostka nie jest autonomicznym podmiotem, jest konsumentem, a od konsumenta nie oczekuje się postaw obywatelskich. Dlatego jednostka w coraz mniejszym stopniu skłania się do współpracy i brania odpowiedzialności za innych. Zanika zdolność współodczuwania, podstawa moralności intuicji dobra jako probierza postaw i czynów. Nic dziwnego, że jednostka tym łatwiej poddaje się społecznej wykładni tego, co wartościowe, co należy czynić, co jest dozwolone. Jej impulsy moralne są coraz słabsze, przerzuca odpowiedzialność na określone instytucje społeczne, czyli usuwa z zasięgu swojej wrażliwości, i oczekuje, aby powołane do tego instytucje zajęły się ludźmi bezdomnymi, bezradnymi, którym się nie powiodło i potrzebują pomocy. Coraz mniej jest osób współczujących i gotowych nieść pomoc. Wymogi tradycji, aby kształtować swoje życie żmudnym wysiłkiem i poświęceniem, pracować dla społeczności i pełnić określone w niej funkcje, nie są już tak atrakcyjne, jak kiedyś Bauman, Szanse etyki..., s Tamże, s Odpowiedzialność obejmowała dobro i godność drugiego człowieka, a również obowiązek ciągłego doskonalenia się. Jednostka była oceniana 05_Maciejczak.indd :19:24

8 98 Marek Maciejczak Konsumpcja dawno przekroczyła tak zwany próg podstawowych potrzeb bytowych, czyli jej zwiększanie nie ma sensu. Konsumuje się raczej dla samej przyjemności konsumpcji. Zaspokajanie chwilowych potrzeb, zachcianek, ekstrawaganckich pragnień itd. daje poczucie szczęścia, permanentne zaś niezaspokojenie to według społeczeństwa konsumpcyjnego brak szczęścia. Wzrost zamożności współczesnych społeczeństw, a co za tym idzie eliminacja nędzy i ubóstwa, ma pozytywny wpływ na zadowolenie z życia. Badania wskazują, że członkowie zamożniejszych społeczeństw są bardziej zadowoleni z życia niż członkowie społeczeństw ubogich. Znaczący wzrost szczęścia następuje do momentu wyeliminowania nędzy i ubóstwa. Jednak dalszy wzrost zamożności, a co za tym idzie dalszy wzrost możliwości konsumpcji nie wpływa w znaczący sposób na poczucie zadowolenia z życia. Aby karuzela konsumpcji się kręciła, towary właśnie zachwalane jako niezbędne muszą być dyskredytowane z równą siłą jako przestarzałe, niemodne itd. Konsument stara się jak najszybciej zdobyć towar i spieszy się, aby go skonsumować i równie szybko się go pozbyć, zdążyć zastąpić innym, właśnie reklamowanym. Karuzela konsumpcji działa więc tak, aby zaspokojona potrzeba rodziła kolejne. Ostatecznie napędza ciągłe niezaspokojenie i mnożenie potrzeb. Istnieje zatem rozdźwięk między powszechnymi przekonaniami, a realiami życia konsumentów. Poszukiwanie zaspokojenia w istocie nigdy nie powinno się kończyć. Nasycenie ma być chwilowe i rodzić kolejną potrzebę, przekształcić dotychczasową w nawyk i podsunąć nową. Aby konsumenci wciąż liczyli na zaspokojenie swoich pragnień i aby nowe nadzieje mogły natychmiast wypełniać pustkę pozostawioną po tych zawiedzionych i porzuconych, droga od sklepu do kosza na śmieci musi być krótka, a podróż szybka 14. ze względu na przynależność do klasy społecznej, role i zasługi dla społeczności. 14 Tamże, s. 204, _Maciejczak.indd :19:24

9 Refl eksja jako warunek tożsamości 99 Kultura ponowoczesna to przede wszystkim kultura medialna. Jesteśmy w coraz większym stopniu mieszkańcami tele-miasta, biernymi obserwatorami spektakli telewizyjnych 15. Bierzemy tele-zdarzenia za wzorce prawdy, szybko pochłaniane obrazy i odrzucamy je bez głębszego namysłu. Nie mamy żadnego wpływu na przebieg wydarzeń, choć jesteśmy ich świadkami. Z tego powodu rodzi się niepewność i przesunięcie etycznej oceny na poziom coraz bardziej abstrakcyjny, na którym nie można współczuć i chcieć pomóc. Filmy pełne scen przemocy i okrucieństwa, starannie zaaranżowane sceny gwałtów, katastrof, zbrodni są znacznie doskonalsze i ciekawsze niż zapis tego, co się naprawdę zdarzyło. Oddajemy się bezmyślnie zaskakującej, niecodziennej grze obrazów interesujemy się innymi ludźmi jako obiektami estetycznymi, jako źródłem doznań, nie zaś moralnej oceny i odpowiedzialności. Co więcej, oglądane co dzień w ogromnej ilości obrazy przemocy, okrucieństwa i cierpienia wywołują znużenie oraz obojętność. Kryteria estetyczne: powierzchowna atrakcyjność i wystylizowana ładność, ponieważ niosą łatwo osiągalny potencjał przyjemności, wyznaczają kształt tele-świata. W treści przekazu nie ma niepokojących pytań o to, co ważne, o dobro czy powinność. Kultura również stała się częścią rynku i podlega jego mechanizmom. Jej dotychczasowe cele: wyrażanie potrzeby przynależności i tradycji, zanikają wraz z elitami. Brakuje elit chłonących, rozumiejących i rozpowszechniających tak zwaną sztukę wysoką, kształtujących wyrafinowane gusty. Współczesne elity to nie koneserzy, lecz konsumenci wszystkiego, a brak dyktatorów smaku powoduje zacieranie się różnic między kulturą wysoką i popularną, masową. Klasa ludzi wykształconych nie pełni roli, którą zawsze miała pełnić wskazywać kierunek rozwoju jednostki i społeczności (narodu-państwa). Nie two- 15 Z. Bauman, Life in Fragments. Essays in Postmodern Morality, Wiley Blackwell, Oxford 1993, s _Maciejczak.indd :19:24

10 100 Marek Maciejczak rzy dzieł istotnych, źródeł kształcenia, pociechy, przyjemności i bodźców emocjonalnych. Elity nie wskazują uczuć, aspiracji i wartości wspólnych dla większości przedstawicieli danej społeczności. Nie ma ich we współczesnej sztuce i literaturze, brakuje wizji świata jednoczącej określone grupy społeczne, łączącej dziedzictwo minionych epok, teraźniejszość i przyszłość w spójny projekt. Ostatnie prądy w kulturze europejskiej: dekonstrukcja i postmodernizm, stworzyły osobliwy język kulturowej nowomowy, zdekonstruowały pojęcia podmiotu, tożsamości, odpowiedzialności, indywidualności itd. Odrzuciły doświadczenia minionych epok. Kultura wyzwolona od tych zadań oferuje swoje produkty, by zaspokoić potrzeby indywidualne. Kultura współczesna składa się z ofert i pokus, skandali i prowokacji jest towarem do konsumpcji, mierzonym wpływami kasowymi, liczbą egzemplarzy, notowań oglądalności. Znikają w niej nakazy i normy, a ich miejsce zajmują zróżnicowane wydarzenia towary, domagające się uwagi ze strony konsumentów. Cechami kultury konsumenckiej są doraźność i pośpiech, tyrania chwili z jej zasadą carpe diem, co przewrotnie można oddać hasłem: korzystaj z promocji! Również treści kultury konsumenckiej: wszelkiego rodzaju wiedza, postawy, pojęcia, wytwory, dzieła sztuki itd., nie trwają długo. Każde z nich ma swój okres ważności i po jego upłynięciu należy je zastąpić innym, czyli wyrzucić. Dotąd głównym narzędziem w praktyce rozumienia siebie była literatura. Jednak w dobie Internetu czytelnictwo wyraźnie z roku na rok spada, co zresztą łączy się z wysoką ceną społeczną i kulturową nieograniczonego dostępu do nowej informacji. W większości krajów Unii Europejskiej i w Stanach Zjednoczonych obserwuje się malejące z roku na rok zainteresowanie książką, ale też wyraźne oznaki załamywania się rynku prasy. Literatura staje się wyłącznie rozrywką nie działa politycznie, czyli nie zmienia porządku postrzegania i nie obdarza głosem, nie jest skutecznym działaniem przeciw policji, czyli: standary- 05_Maciejczak.indd :19:24

11 Refl eksja jako warunek tożsamości 101 zacji, kontroli i hierarchizacji. A przecież poziom czytelnictwa jest miarą rozwoju kraju i kwestią tożsamości. Dziś 60 procent Polaków nie czyta żadnych książek, dziesięć lat temu 55 procent sięgało po książki, niczego nie czyta 35 procent Polaków po studiach. W Wielkiej Brytanii czyta 96 procent, w krajach skandynawskich 70 procent. Rozpada się struktura tradycyjnych mediów, których podstawą jest gazeta. Odchodzą jak niegdyś płyta winylowa, taśma magnetofonowa. Następstwa tego procesu dla demokracji trudno przewidzieć kto będzie pełnił role informacyjne, edukacyjne i kontrolne władzy politycznej? Kto zbierze, wyselekcjonuje, opracuje, zanalizuje informacje, znajdzie równowagę między atrakcyjnością i wagą tematów? Oddzielenie istotnej informacji od gadaniny anegdot i plotek, wydaje się konieczne również dlatego, że w natłoku informacji gubi się podstawowa wiedza o tym, co faktycznie się dzieje się w gospodarce, biznesie, szkolnictwie, administracji i w efekcie znikają pewne dziedziny społecznej rzeczywistości. Zmienia się również sposób analizy i mechanizmy przyswajania informacji, za co odpowiada Internet. Przechodząc ze strony na stronę na ekranie, tracimy koncentrację. Dzięki linkom, skaczemy z jednej informacji do innej, gdziekolwiek chcemy. Jednocześnie nie mając czasu na zastanawianie się, rozwijamy powierzchowny sposób rozumowania. Sporo napisano o tym, że Internet zabija oryginalność, spłaszcza umysł. Nic dziwnego, że coraz częściej szukamy tam pojęć już wyuczonych i przechowywanych (niegdyś?) w pamięci głębokiej. Bez koncentracji i powtarzania informacja nie dostaje się do pamięci długotrwałej, a tylko do krótkoterminowej, a utrata części trwałej pamięci jest groźna dla poczucia tożsamości. Mózg ludzki nie jest przystosowany do normalnego działania w natłoku danych, gubi się nie zapamiętuje i nie przetwarza informacji. Sieć dehumanizuje kontakty międzyludzkie. Trudno oczekiwać odpowiedzialności w korzystaniu z sieci. Dla młodzieży liczą się dzisiaj: sława, popularność, sukces finansowy te wartości wypierają do nie- 05_Maciejczak.indd :19:24

12 102 Marek Maciejczak dawna najważniejsze: poczucie wspólnoty, życzliwość, tradycję, samoakceptację, wartości społeczne, które wymuszały troskę, branie pod uwagę innych w swoich dążeniach. Ogromna, codzienna dawka informacji w sieci ogłupia i sprawia, że przekłada się swój sukces na dowolnym polu nad dobro innych. Rynek psuje dzieci, infantylizuje dorosłych i połyka obywateli. Dorośli podążają za dziecinnymi zachciankami, a dzieci nie mogą i nie powinni dorosnąć, wszyscy są niewolnikami zakupów zbędnych towarów. W społeczeństwie mediów i informacji upłynnieniu ulega status uniwersytetu jako względnie autonomicznej społeczności uczonych. Wiedza w społeczeństwie konsumpcyjnym staje się towarem do nabycia, przekazu, rozpowszechnienia i wykorzystania. Gubi w ten sposób swoją istotę przestaje być wyrazem epistemicznej natury ludzkiej. To znaczy, że dociekanie prawdy ze względu na nią samą, pasja poznawania ze względu na wartość wiedzy, dociekanie jako wyraz leżącej w naturze człowieka ciekawości, potrzeby prawdy nie mają szans na rozwinięcie. Zamiast o prawdzie coraz częściej mówi się o otwartości, autentyczności, jakości społecznej komunikacji. Prawda jako norma zanika, stając się lokalną normą: w postępowaniu sądowym, w matematyce, w naukach empirycznych. Aspekt pragmatyczny wypiera normatywny a poszczególne praktyki i dyskursy bez udziału ideału czy normy prawdy stają się grą społeczną. Miejsce prawdy zajmuje wolna i otwarta dyskusja, jej kryterium prawdziwości jest niezakłócona komunikacja, a nie to, jak się rzeczy mają. Jasno widać zagrożenie dla nauki i pośrednio instytucji uniwersytetu: skoro komunikację umożliwiają demokratyczne instytucje społeczne, to prawda zostaje ściśle związana z polityką. W podobnej sytuacji jak sztuka znajduje się także religia. Oznaki ożywienia życia religijnego przemijają jak mody. Rozpad wartości, ideologii, sięgnął również ostatecznych celów. Religia, chcąc być obecna w życiu społeczeństwa, zostaje wcią- 05_Maciejczak.indd :19:24

13 Refl eksja jako warunek tożsamości 103 gnięta w dynamikę jego zmian, dopasowuje się, dostosowuje się do poziomu politycznego czy dyskusji społecznych. W rezultacie życie religijne traci swoistość, coraz mniej różni się sacrum od profanum. Z tego powodu religia staje się coraz bardziej zbyteczna. Żyjemy w Technopolu, społeczeństwie, w którym zasadniczym celem ludzkiej pracy jest wydajność. Procedury, miary i statystyka są uznawane za lepsze niż zwykły osąd. Ignorowanie etycznego i religijnego aspektu działania, zgoda na urynkowienie prowadzą do erozji społeczeństwa obywatelskiego. Wartości rynkowe wchłonęły dziedziny, które dotąd były dla nich niedostępne: stosunki osobiste, polityczne, ogólnie szanowane zawody: nauczyciela, lekarza, sędziego itd. Objęły służbę zdrowia, naukę, edukację, sport i rozrywkę. W rezultacie najważniejsze decyzje zarówno w sferze osobistej, jak i polityki, ekonomii i kultury, podejmowane są w kategoriach rachunku zysku i strat sprawności, wymierności i przewidywalności. Pogoń za zyskiem za wszelką cenę niszczy wolność jednostki i psuje państwo demokratyczne. Żyjemy w swoistym społeczeństwie ryzyka, słabnącej stabilności instytucji. Zmiany następują tak szybko, że większość starych, sprawdzonych sposobów przestaje obowiązywać niemal z dnia na dzień 16. Współczesny człowiek jest turystą, tułaczem. Nie ma rodzinnego domu, gniazda, azylu schronienia, nie ma w nim domu, a nie mogąc być u siebie, jest nigdzie. Naszkicowałem w zasadniczych rysach sytuację jednostki w społeczeństwie konsumpcyjnym na podstawie badań socjologów. W dynamice zmian można dostrzec niepokojące zjawiska zagrażające integralności i autonomii jednostki. Filozofowie, do których prac odwołam się w następnej części, tradycyjnie w obliczu tego typu zagrożeń wskazywali jeden, zasadniczy środek 16 Z. Bauman, 44 listy ze świata płynnej nowoczesności, tłum. T. Kunz, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2011, s _Maciejczak.indd :19:24

14 104 Marek Maciejczak zaradczy: refleksję. Chociaż jest ona z natury czymś prywatnym, niezwiązanym z instytucjami społecznymi, realizuje się wszakże w społeczeństwie wśród innych jednostek i na nie wpływa, pozwala w znacznym stopniu uporać się coraz bardziej powszechną we współczesnym świecie izolacją jednostek od siebie i świata. Filozofowie podkreślali, że konstytutywnym elementem tożsamości jest doświadczenie moralne. Jeśli źródła doświadczenia moralnego są tłumione, jak to ma miejsce we współczesnym rozwiniętym społeczeństwie, jednostka traci podstawę konstrukcji swojej tożsamości. Jako przykład filozoficznej refleksji jako koniecznego warunku udanego, szczęśliwego życia, wybrałem życie i dzieło Ludwiga Wittgensteina. Praca nad sobą Refleksja, stwierdza Wittgenstein, dotyczy pytań w rodzaju: dlaczego świat istnieje, dlaczego w ogóle coś istnieje, jaki jest sens życia itd. Dotyczy podmiotu etycznego, Boga i tego, co ma absolutną wartość. Stawianie sobie takich pytań sprawia, że nasz umysł w tych sprawach staje się bardziej przenikliwy. To szlachetna tendencja rozumu ludzkiego szturmowanie granic języka na coś wskazuje 17. Refleksja pozwala odkryć różnicę między ja empirycznym, które jest częścią świata i ma cechy psychologiczne i czystym ja (TLP 5.641) 18. Refleksja powoduje zmianę perspektywy, sprawia, że świat przedstawia jednostce jako mój świat i jako dobry lub zły (TLP ). Wittgenstein porównuje ową różnicę do stosunku oka do pola widzenia. Oko nie jest częścią pola widzenia, oka faktycznie nie widzisz, ale to dzięki niemu ono istnieje (5.633). Refleksja wiąże się z działaniem, 17 F. Waismann, Wittgenstein und der Wiener Kreis, Frankfurt Uwaga z 17 grudnia 1930 roku. 18 L. Wittgenstein, Tractatus logico-philosophicus, tłum. B.Wolniewicz, WN PWN, Warszawa 1997, dalej w tekście jako TLP. 05_Maciejczak.indd :19:24

15 Refl eksja jako warunek tożsamości 105 z wolą. Wola nie wprowadza zmian w świecie, może zmienić jedynie granice świata, nie fakty, podobnie jak spojrzenie, które może wpływać na granice pola widzenia, a nie na to, co się w nim znajduje (zob. TLP, 6.43). Jestem wprawdzie warunkiem świata, pisze Wittgenstein, beze mnie bowiem (jako czystego podmiotu myślenia) żaden świat nie mógłby zostać pomyślany (i w tym sensie nie mógłby istnieć), zarazem jednak nie mam żadnego wpływu na treść i strukturę świata 19. W świecie wszystko jest tak jak jest i dzieje się tak jak się dzieje, czyli niezależnie od podmiotu. Pragnienia, nadzieje, obawy i lęki, które żywi podmiot w zderzeniu ze światem, nie zmieniają świata faktów, wola pozostaje bezsilna. Wola jednakże może zmienić jego granice. Nie działania człowieka bywają dobre lub złe, zła lub dobra jest jego wola, czyli postawa wobec świata. Ową postawę Wittgenstein określa jako widzenie świata sub specie aeterni, czyli z punku widzenia wieczności (TLP, 6.45). Widzenie świata jako całość, cud, dzieło boże, pozwala pojawić się wartościom moralnym w świecie. Perspektywa całościowa jest z istoty indywidualna, tym różni się przestrzeń etyczna od przestrzeni logicznej, takiej samej dla wszystkich. Każda wola jest indywidualna, dlatego widzenie świata, np. jako dzieło boże, może generować różne, nawet przeciwstawne wartości etyczne. Przedmioty widziane w tej perspektywie na świat i życie, przestają być przygodnymi, nabierają sensu, tracą lub zyskują wartość nabierają charakterów etycznych a także estetycznych. tej perspektywie spotykają się sztuka i życie, dobre życie i dzieło sztuki. Wittgenstein owo przekształcenie wyraża następująco: Krótko mówiąc: świat musi się wtedy stać w ogóle inny. Musi niejako skurczyć się lub rozszerzyć jako całość. Świat szczęśliwego jest inny niż nieszczęśliwego (TLP, 6.43). Jeśli więc wola egoistycznie zawłaszcza wszystko, oddziela ja od świata, wtedy 19 I. Ziemiński, Śmierć, nieśmiertelność, sens życia. Egzystencjalny wymiar fi lozofi i Ludwiga Wittgensteina, Aureus, Kraków 2006, s _Maciejczak.indd :19:24

16 106 Marek Maciejczak mój świat się kurczy, staje się źródłem zagrożenia; jeśli otwiera się, świat rozszerza się, jest moim światem. Dobra wola rozszerza granice świata do chwili, w której ujrzymy świat niejako z zewnątrz, z punktu widzenia wieczności. Wtedy pragnienie znika, a ten, kto nie pragnie, jest szczęśliwy, żyje w teraźniejszości: Życie w teraźniejszości to życie wolne od śmierci, bo nie istnieje żadne teraz, w którym istniałaby śmierć (TLP, ) 20. Kto żyje w teraźniejszości jest szczęśliwy. Nie potrzebuje już żadnego celu, jest zaspokojony, żyje w zgodzie z światem. Ostatecznie wartość ma dobra wola, bowiem nagroda za działanie z nią zgodne zawiera się w samym czynie, następstwa nie muszą być decydujące (zob. TLP ). Kto akceptuje siebie jako warunek świata, niejako dystansuje się wobec niego, zmienia swój sposób widzenia, co ostatecznie prowadzi do odkrycia prawdziwego sensu swojego życia. Ów sens objawia się paradoksalnie: pytanie o to, jak żyć, przestaje być problemem. Życie samo jest celem i kto nie ma innego, ten wypełnia cel istnienia żyje zgodnie, w harmonii ze światem, własnym losem i sumieniem. Wittgenstein notuje w Dzienniku: Życie szczęśliwe jest po prostu dobre i nie potrzebuje żadnego usprawiedliwienia 21. Nakaz szczęśliwego życia obowiązuje bezwarunkowo wszystkie obowiązki są zależne od tego najdoskonalszego stanu. Jest nakazem formalnym nie przypisuje żadnego konkretnego działania ani sposobu życia. Nakazuje natomiast pracę nad sobą, prowadzącą do wyzbycia się pragnień i zgody na los: Masz nie- 20 W. Sady, Wittgenstein. Życie i dzieło, Instytut Wydawniczy Daimonion, Lublin, 1993, s. 70. Sady ocenia filozofię Traktatu jako naukę o zbawieniu. Świata w sensie etycznym nie można zmienić, można się tylko od świata wyzwolić. A wyzwolenie to zobaczenie świata sub specie aeterni, czyli jako całość, w której wszystko dzieje się tak, jak się dzieje, i w której nie ma żadnej wartości (TLP, 6.41). 21 L. Wittgenstein, Dzienniki , tłum. M. Poręba, Spacja, Warszawa 2009, s _Maciejczak.indd :19:25

17 Refl eksja jako warunek tożsamości 107 właściwe pojęcie, jeśli oburzasz się na los. Powinieneś zrewidować swoje pojęcia. Zadowolenie ze swego losu powinno być pierwszym przykazaniem mądrości 22. Jeśli się lękamy, mamy na coś nadzieję, czegoś pragniemy, to znaczy, że nie osiągnęliśmy jeszcze harmonii ze światem i ze sobą. Zgoda na los nie jest wyrazem bezradności, to rozumna decyzja: skoro nie możemy mieć wpływu na fakty w świecie, pozostaje nam wpłynąć na naszą wolę, nie mocować się ze światem, ale bez sprzeciwu go akceptować. Imperatyw wymaga od jednostki nieustannej pracy nad sobą, starania się, aby żyła w pełni swej indywidualności, w każdej chwili życia 23. Mimo swej ogólności imperatyw żyj szczęśliwie nakazuje jasno określony kierunek kształtowania swojej postawy wobec świata i siebie: nieustającą uważność, która prowadzi do czystego serca, wolności od zawiści, podłości, niechęci. Refleksja prowadząca do poznania siebie, powinność empirycznego ja wobec ja filozoficznego, jest moralnym imperatywem. Dopiero w tej perspektywie w świecie jednostki pojawia się dobro i zło, a wraz z nimi, jako następstwo wyboru, świadomość grzechu i wyrzuty sumienia ewentualnie szczęście, spokój i bezpieczeństwo. O tym, czy żyjemy w harmonii ze światem, swoim losem i ze sobą, informuje nas sumienie; spokojne jest tożsame ze szczęściem a niespokojne z nieszczęściem. Czystość sumienia, podobnie jak logiczna poprawność, wyrastają z tej samej potrzeby wkorzenienia błędów. Etyka i logika są pod tym względem, czyli jako warunki wyboru dobra lub zła oraz prawdy lub fałszu, tym samym. Powinnością jednostki jest wyzbycie się zawiści, podłości, niechęci, co jest warunkiem osiągnięcia szczęścia 24. Moralność 22 L. Wittgenstein, Ruch myśli. Dzienniki , , tłum. R. Reszke, Spacja, Warszawa 2002, s B. McGuiness, Wittgenstein: A Life. Young Ludwig , Penguin, London, 1988, s Stawiając je, człowiek nie pyta, co ma robić w konkretnej sytuacji, lecz wyraża swoją bezradność wobec życia jako całości, przyznając, że 05_Maciejczak.indd :19:25

18 108 Marek Maciejczak to obowiązek. O moralnej wartości czynów decydują motywy i intencje, według których determinujemy naszą wolę do działania. Możemy iść za dwoma rodzajami motywacji: prawem moralnym oraz pragnieniem szczęścia. Wittgenstein był przekonany, że trzeba kierować się prawem moralnym (wierności sobie), nawet kosztem własnego szczęścia i naturalnej do niego skłonności. Pielęgnować w sobie obowiązek poznania siebie, które przekształca sposób bycia podmiotu, tworząc jego postawę etyczną, nadając jego działaniom i jemu samemu etyczny charakter. Wittgenstein podkreśla też nieusuwalnie pierwszoosobowy aspekt tego zadania: nikt nie może nas wyręczyć w trudzie kształtowania i poznawania siebie 25. Praca nad sobą, choć nie chroni nas przed biedami tego świata, daje w rezultacie czyste sumienie, a czyste sumienie jest synonimem szczęścia, cechą harmonijnego życia 26. Powinnością jednostki jest kształtowanie własnej postawy wobec świata, osiągnięcie przejrzystości wobec siebie, swoich pragnień, intencji i dążeń. To konieczność refleksji, obcowania ze sobą, nie tyle ze społeczeństwem i historią, ponieważ najistotniejsza jest osobista wrażliwość, nie zaś reguły i zasady. Refleksja wymaga płynącej z wewnątrz determinacji: Zasady, wedle których działam, i kryteria, wedle których sądzimy i żyjemy, zależą w ostateczności od życia umysłu 27. sens własnego istnienia pozostaje mu nieznany, I. Ziemiński, Śmierć, nieśmiertelność..., s Kant widział etykę jako zbiór reguł. Naczelnej zasady postępowania dostarcza rozum. 26 Por. L. Wittgenstein, Dzienniki , s H. Arendt, Myślenie, tłum. H. Buczyńska-Garewicz, Czytelnik, Warszawa 1991, s _Maciejczak.indd :19:25

19 Refl eksja jako warunek tożsamości 109 Podsumowanie W części pierwszej opisałem zmiany, jakim w okresie płynnej nowoczesności ulega pojęcie tożsamości. Podmiot jako instancja decyzji, wolności, wiedzy i historii zanika, traci, podobnie jak społeczeństwo, którego jest częścią, spójność sankcjonowaną przez tradycję więzi, zobowiązania i wartości. Świadomość jednostki redukuje się do podmiotu społecznego. Upłynnieniu ulega również powinność wobec siebie i innych rozumiana jako obowiązek doskonalenia, kultywowania wrażliwości na różne aspekty życia, w tym fundamentalny etyczny. O nią właśnie upomniałem się w części drugiej, przedstawiając uwagi Wittgensteina o pracy nad sobą. Pośrednio upomniałem się w ten sposób o miejsce filozofii w okresie płynnej nowoczesności, dyktatu wymiernych efektów, skuteczności i planowania. Refleksja, jak przekonuje przykład Wittgensteina, pozwala przeciwstawić się spłaszczaniu osobowości do podmiotu społecznego, złudnego i chwilowego tworu społeczeństwa konsumpcyjnego. Refleksja stanowi też o użyteczności filozofii w ogóle. Owocem refleksji jest autonomia, dająca poczucie, że jest się autorem czynów, że odpowiada się za wybory, siebie. Można mieć wątpliwości, że poradzimy sobie z negatywnymi stronami rozwoju technologicznego, bez odwoływania się do refleksji, by przyswoić sobie wartości, aby wedle nich kształtować siebie i swoje życie. Wittgenstein podkreślał fakt, że refleksja jest z natury czymś prywatnym, niezwiązanym z instytucjami społecznymi, pominął jednak to, że realizuje się w społeczeństwie, wśród innych jednostek i na nie wpływa, łączy więc jednostkę z kulturą i społeczeństwem. Jednostka wyraża swoją tożsamość we wspólnym dla danej społeczności języku, niejako dopasowując swoje opisy do przyjętych sposobów reprezentacji świata. Dzięki językowi odkrywa i artykułuje znaczenia swoich celów. Tożsamość jest tylko w części konstytuowana przez autointer- 05_Maciejczak.indd :19:25

20 110 Marek Maciejczak pretacje. Językowa narracja sytuuje jednostkę w horyzoncie społecznym, a skoro narzędzie artykulacji język istnieje tylko w społeczności, to niezbędni do kreowania naszej tożsamości są również inni ludzie. Podmiotowość istnieje jedynie w obrębie czegoś, co nazywa sieciami rozmowy. To właśnie ta pierwotna sytuacja nadaje sens naszemu pojęciu tożsamości 28. Sumienie, przeciwnie do przekonania Wittgensteina, czerpie swoją treść z tego, co za pomocą wszelkich stojących do naszej dyspozycji kryteriów jawi się jako obiektywnie dobre 29. Jeśli więc postępujemy zgodnie z tym, co dobre dla wszystkich ludzi, pozostajemy również w zgodzie ze sobą. Refleksja pozwala też w pewnym stopniu uporać się z coraz bardziej powszechną we współczesnym świecie izolacją jednostek między sobą, od siebie i świata. W pracy dotyczącej moralnej oceny samozakłamania Martin stwierdza, że samowiedza nie polega na posiadaniu jakieś teorii testowanej za pomocą faktów dotyczących danej osoby, ani na gromadzeniu faktów tego rodzaju. Samorozumienie zawiera przyznanie się przed samym sobą do własnych motywów i zaangażowań w ważnych dziedzinach swojego życia a także wad i mocnych stron, jak również widzenia siebie jako istotę biologiczną i społeczną. W aktach tego typu zwiększa się poczucie sensu życia. Zależność zachodzi w obie strony tak jak samorozumienie jest warunkiem wartościowego życia, tak wartościowe życie kształtuje naszą koncepcję samorozumienia 30. Refleksja pozwala nie tylko konstytuować własny świat, przede wszystkim pozwala dostrzec w nim różnicę między rzeczą, innymi i sobą. Leży też u podstaw naszego mówienia o osobach. 28 Tamże, s R. Spaemann, Odwieczna pogłoska. Pytanie o Boga i złudzenie nowożytności, tłum. J. Merecki, Oficyna Naukowa, Warszawa 2009, s M. W. Martin, Self-Deception and Morality, University Press of Kansas, Lawrence 1986, s _Maciejczak.indd :19:25

21 Refl eksja jako warunek tożsamości 111 Jest ona nie tyle zwrotem ku sobie, jak widział to Wittgenstein, ile widzeniem siebie oczyma innego 31. Mam nadzieję, że refleksja tego rodzaju, która przecież jest ważną częścią filozofii, nie zostanie zmarginalizowana, że obowiązek pracy nad sobą i doskonalenia się pozostanie jedną z głównych powinności również człowieka płynnej nowoczesności. 31 Moralność jest możliwa tylko dzięki tej zdolności do samoobiektywizacji i przez to do samorelatywizacji, R. Spaemann, O różnicy między czymś a kimś, tłum. J. Marecki, Oficyna Naukowa, Warszawa 2001, s _Maciejczak.indd :19:25

22 05_Maciejczak.indd :19:25