I n f o r m a t y k a dla dziennikarzy

Transkrypt

1 Marek Robak I n f o r m a t y k a dla dziennikarzy Skrypt, wersja 3.50 Warszawa Wszelkie prawa zastrzeżone, Marek Robak

2 / Spis treści 1.Podstawy Do czego służy komputer, definicja Konstrukcja modułowa oprogramowania i sprzętu Tworzenie programów i systemów informatycznych Notacja binarna. Bit i bajt Mierzenie objętości plików Standardy Znaczenie standardów w rozwoju informatyki Zapis tekstu, polskie znaki Bezpieczeństwo Działania matematyczne Hardware (sprzęt) Obudowa Serce komputera Sloty i wyjścia Pamięć zewnętrzna Wizualizacja i wydruk Sieci komputerowe Inne urządzenia Software (oprogramowanie) Licencje Systemy operacyjne Oprogramowanie użytkowe Komputer w edycji i składzie tekstu Wyświetlanie obrazu i drukowanie Elementarz edytora Podstawowe umiejętności Zasady projektowania publikacji Grafika komputerowa Grafika bitmapowa i wektorowa Formaty grafiki Komputer a dźwięk Dźwięk w internecie Publikacje elektroniczne Najważniejsze typy PE Formaty wykorzystywane w PE Internet Historia internetu Rodzaje usług Czytanie adresów internetowych Ważniejsze strony chrześcijańskie Wyszukiwanie danych Cechy publikacji internetowych Technologie Netykieta Dodatek: wymagania ECDL Podstawy technik informatycznych Użytkowanie komputerów Przetwarzanie tekstów Arkusze kalkulacyjne Bazy danych Grafika menedżerska i prezentacyjna Usługi w sieciach informatycznych Dodatek: podstawy DOS/Windows Podstawowe czynności w DOS Pliki i katalogi

3 PODSTAWY / Podstawy Niniejsza publikacja jest próbą usystematyzowania wiedzy na temat podstaw technik komputerowych, przygotowaną pod kątem potrzeb studentów dziennikarstwa. Co prawda, na polskim rynku księgarskim znaleźć można zatrzęsienie literatury informatycznej. Jednak znakomitą jej większość stanowią specjalistyczne podręczniki dla programistów lub adresowane do całkowitych laików instruktaże posługiwania się najpopularniejszymi programami. Ten skrypt ma natomiast pomóc studentom dziennikarstwa w poznaniu i zrozumieniu najważniejszych zagadnień informatyki na tyle ogólnie, by nie zagłębiać się w specjalistyczne dywagacje; na tyle szczegółowo, by dać Czytelnikowi orientację w świecie technik komputerowych, potrzebną nie tylko w pracy dziennikarza. Marek Robak 1.Podstawy 1.1. Do czego służy komputer, definicja W przeciągu ostatnich 20 lat komputery przeniosły się z ośrodków badawczych do biur, domów, banków i sklepów. Liczba ich zastosowań jest ogromna. Komputery wykorzystywane są do edycji tekstów, wykonywania obliczeń biznesowych i księgowych, gromadzenia danych, przetwarzania dźwięku i obrazu, komunikowania się dzięki internetowi, rozrywki, edukacji itd. Czy można zatem znaleźć jakąś uniwersalną definicję komputera? Owszem. Komputer jest to uniwersalne urządzenie, przetwarzające dane według określonego algorytmu (schematu postępowania). Schemat działania komputera sprowadza się do czterech elementów: input (dane wejściowe) dane przekazane programowi przez użytkownika; algorytm schemat postępowania, według którego komputer przetwarza dane; pamięć służy do przechowywania danych, niezbędnych do wykonania algorytmu; output (dane wyjściowe) dane zwrócone użytkownikowi przez program. 3

4 Ilustruje to następujący schemat: PODSTAWY / Do czego służy komputer, definicja algorytm input komputer pamięć output Rysunek 1Schemat działania komputera Przykład. Wyobraźmy sobie program tłumaczący polskie słowa na język angielski. Polskie słowo, które wpisuje użytkownik, to input. W pamięci przechowywany jest słownik polsko-angielski, zawierający polskie słowa i ich angielskie odpowiedniki. Algorytm każe przeszukać pamięć, odnaleźć w nim podane słowo i wydobyć jego angielski odpowiednik. Po znalezieniu komputer wyświetla na ekranie angielskie słowo i są to dane wyjściowe (output) Konstrukcja modułowa oprogramowania i sprzętu Dlaczego komputer zyskał tak wielką popularność, nieporównywalnie większą niż inne urządzenia elektroniczne? Dzięki elastyczności, uzyskanej przez stworzenie tzw. konstrukcji modułowej. Budowa komputera przypomina konstrukcję z klocków. W zależności od potrzeb, można dodawać i wyjmować różne elementy. Jeśli komuś potrzebny jest prosty i niedrogi komputer, kupuje najprostsze podzespoły. Jeżeli jednak potrzebuje bardzo szybkiej maszyny, z szybką grafiką i wysokiej jakości muzyką, w miejsce tanich urządzeń może zainstalować szybszy procesor, lepszą kartę graficzną czy muzyczną. Może też podłączyć do komputera, w zależności od potrzeb, różne urządzenia, jak drukarka, skaner, modem, aparat cyfrowy, kamera, magnetowid itd. 4

5 PODSTAWY / Konstrukcja modułowa oprogramowania i sprzętu Większość komputerów daje możliwość rozbudowy, wymiany dotychczasowych układów i dodawania nowych, bez konieczności kupowania nowego komputera. Dotychczas różne urządzenia elektroniczne miały ograniczone możliwości. Np. radio umożliwiało odbieranie programu radiowego, a telewizor wyświetlał obraz i emitował dźwięk przekazany falami radiowymi. Tymczasem liczba czynności, które potrafi wykonywać komputer, jest prawie nieograniczona, zależy jedynie od zainstalowania niezbędnych komponentów. Podobnie ma się rzecz z oprogramowaniem. Komputery nie mają jednego uniwersalnego programu. Instaluje się w nich taki zestaw oprogramowania, który umożliwia zrealizowanie stawianych przed nim celów. Dlatego komputery stoją w sklepach, hurtowniach, bankach, redakcjach, drukarniach itd. - choć w każdym z tych miejsc pełnią nieco inną funkcję Tworzenie programów i systemów informatycznych Minęły już czasy, gdy wdrażaniem systemów informatycznych zajmowali się informatycy-omnibusy. Dziś stworzenie takiego systemu jest efektem pracy wielu osób różnych specjalności, nie tylko komputerowych. Podobnie jak lekarze czy prawnicy, także informatycy się wyspecjalizowali (programiści systemowi, programiści aplikacji, administratorzy sieci, administratorzy baz danych, webmasterzy itd.) i nie zawsze ekspert od jednego działu informatyki musi się znać dobrze na innym. Systemy informatyczne tworzy się w pięciu etapach (czasem wymienia się trzy lub cztery etapy). Jest rzeczą bardzo ważną, by trzymać się ściśle tego podziału i nie omijać żadnego z etapów. Grozi to bowiem koniecznością gruntownego przerabiania systemu już po jego napisaniu, przedłużeniem realizacji projektu, stratami finansowymi, wreszcie, nieprawidłowym działaniem oprogramowania. Te pięć etapów to: analiza, projektowanie, programowanie, testowanie, wdrażanie. 5

6 PODSTAWY / Tworzenie programów i systemów informatycznych 1 analiza 2 projektowanie 3 programowanie 4 testowanie Zanim informatycy zabiorą się do pracy, trzeba możliwie najdokładniej odpowiedzieć sobie na pytania: jakie potrzeby ma klient? jakie rozwiązania ułatwią mu pracę, a jakie utrudnią? jakim sprzętem i oprogramowaniem dysponuje klient? jak powinien być zabezpieczony powstający system? jakie elementy systemu będą się zmieniać lub rozwijać? Ile będzie kosztowało wykonanie systemu? Jaki dodatkowy sprzęt lub oprogramowanie należy zakupić? Na tym etapie wykonawca oprogramowania powinien się zorientować, jak dokładnie wygląda praca w firmie klienta i jakie oczekiwania ma zamawiający. Teraz można już przygotować projekt. Opisuje się w nim możliwie najdokładniej wszystkie elementy systemu, co jak będzie działać, wymagany sprzęt i oprogramowanie. Projekt przedstawia się klientowi, by zgłosił swoje uwagi. Następnie wnosi się poprawki do projektu, ponownie przedstawia się go klientowi. Czynności te powtarza się tak długo, aż klient zaakceptuje kolejną wersję projektu. Na tym etapie firma ma czas, by zaprogramować to, co wcześniej zostało opisane na papierze. Jeżeli firma nie przygotowała wcześniej dobrego projektu, ten etap może ciągnąć się w nieskończoność, gdyż klient będzie zgłaszał kolejne zastrzeżenia, programiści będą musieli wszystko zmieniać etc. Jest to niezwykle ważny i często niedoceniany etap. Praktycznie każdy program i system zawiera na początku wiele błędów (ang. bugs = pluskiew), dlatego trzeba zostawić sobie sporo czasu na ich wykrycie (często więcej czasu niż na samo programowanie). Po napisaniu programu jak największa liczba osób powinna rozpocząć testowanie produktu na wszystkie możliwe sposoby. Zauważone błędy wpisuje się w formularze usterek, opisując dokładnie komunikaty komputera i okoliczności, w jakich wystąpił błąd. Trzeba też zwrócić uwagę, czy program jest, jak mówią informatycy, idiotoodporny, tzn. czy zachowuje się odpowiednio przy zachowaniach niezgodnych z oczekiwanymi. Na przykład gdy program księgowy pyta użytkownika o kwotę, na jaką opiewa faktura, powinien zaprotestować, gdy użytkownik zamiast liczby próbuje wpisać jakiś tekst. 6

7 PODSTAWY / Tworzenie programów i systemów informatycznych 5 wdrażanie Wykrycie wszystkich usterek i poprawienie ich nie kończy jeszcze prac nad projektem informatycznym. Teraz trzeba nauczyć obsługi nowego programu czy systemu wszystkie osoby, które będą na nim pracować. Gdy widać, że potrafią już z niego korzystać, dopiero wtedy rozpoczyna się pracę z jego wykorzystaniem. Jeżeli wcześniej nie zrobiono dobrego projektu lub nie przetestowano programu, nagle zacznie się okazywać, że program nie działa jak powinien, występują błędy, a możliwości programu nie zawsze pokrywają się z oczekiwaniami klienta. W takiej sytuacji firma informatyczna może zażądać dodatkowych pieniędzy za dodanie do programu nowych funkcji. Jeżeli jednak wszystkie poprzednie etapy zostały rzetelnie przeprowadzone, ten etap nie trwa zbyt długo i szybko można zacząć pracę z nowym systemem lub programem. Tabela 1Etapy tworzenia systemu informatycznego 1.4. Notacja binarna. Bit i bajt Obecnie podstawą dla zapisu liczb na całym świecie jest pozycyjny system dziesiątkowy (=decymalny). Dziesiątkowy dlatego że opiera się na dziesięciu cyfrach (0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9). Pozycyjny dlatego, że kolejne pozycje liczby, licząc od prawej, oznaczają kolejne potęgi liczby 10. Na przykład zapis 1084 należy interpretować jako: = = (przypomnijmy tylko, że w zapisie komputerowym działanie to ma postać: 1984 = 1*10^3 + 0*10^2 + 8*10^1 + 4*10^0). Łatwo zauważyć sposób obliczenia tego, ile można zapisać liczb mając m cyfr i wykorzystując n znaków. Wzór ogólny: m n. W systemie dziesiętnym wykorzystując trzy znaki (tzn. liczba składa się z nie więcej niż trzech cyfr) można zapisać 10 3 = 1000 liczb. W przypadku komputerów, które są urządzeniami elektrycznymi i zapisują wszystkie dane w formie liczbowej, wykorzystanie 10 cyfr byłoby trudne. Znacznie łatwiej w urządzeniach elektronicznych oprzeć się na zapisie tylko dwóch cyfr: 0 (prąd nie płynie) i 1 (prąd płynie). Dlatego podstawą zapisu w pamięci komputera jest pozycyjny system dwójkowy (=binarny). Dla przykładu 1 Dolny indeks przy liczbie oznacza, w jakim systemie została zapisana, np oznacza zapis w systemie dwójkowym. 7

8 PODSTAWY / Notacja binarna. Bit i bajt = = = Cyfrę w systemie dwójkowym (binarnym) nazywa się bitem (ang. bit) i może ona przyjmować tylko dwie wartości: 0 lub 1. W konstrukcji pamięci komputerowej oparto się na zapisie 8-cyfrowym. Oznacza to, że w jednej komórce pamięci można zapisać ciąg ośmiu zer lub jedynek. Taka 8- cyfrowa liczba w systemie dwójkowym (czyli liczba 8-bitowa) nazywa się bajtem (ang. byte). Możemy też policzyć, że w jednym bajcie daje się zapisać 2 8 = 256 liczb, od (=0 10 ) do (= ). Liczby od 0 do 255 oraz ich wielokrotności są więc najczęściej używanymi liczbami w informatyce. Jednak przy programowaniu zapis dwójkowy zużywa dużo cyfr (8 cyfr by zapisać liczbę 255). System dziesiętny także nie jest zbyt wygodny, bo trzema cyframi, którymi normalnie można zapisać 1000 cyfr, zapisujemy jedynie 256 liczb, czyli nieco ponad 25% możliwych kombinacji. Dlatego najczęściej używanym w programowaniu systemem jest system szesnastkowy (heksadecymalny). W systemie dwójkowym mieliśmy 2 cyfry (0, 1), w dziesiątkowym dziesięć (0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9), a w szesnastkowym wykorzystywanych jest szesnaście (0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A, B, C, D, E, F). Popatrzmy, jak poszczególne liczby wyglądają w różnych systemach: dwójkowy dziesiętny szesnastkowy A B C D E F 10 Tabela 2Porównanie systemów liczbowych Zaletą systemu szesnastkowego jest to, że do zapisania jednego bajtu potrzebuje tylko dwóch cyfr = = FF Mierzenie objętości plików Wszystkie dane zapisywane na nośnikach elektronicznych mają postać ciągu bajtów, niezależnie od tego, czy jest to tekst, grafika, dźwięk czy innego typu informacje. W przypadku każdego pliku można łatwo sprawdzić jego długość, wyrażoną w bajtach. Ponieważ jednak 1 bajt jest bardzo małą jednostką pamięci, stosuje się większe jednostki: 8

9 1 kb (kilobajt) = 1024 B (bajty) 1 MB (megabajt) = 1024 kb 1 GB (gigabajt) = 1024 MB 1 TB (terabajt) = 1024 GB PODSTAWY / Mierzenie objętości plików Możemy jednak mieć wątpliwości, dlaczego jednostki wyższego rzędu zawierają 1024 a nie 1000 jednostek niższego rzędu. Przecież 1 kilogram to 1000 gramów, a nie Odpowiedź na to pytanie jest bardzo prosta. Komputer, co było tematem poprzedniego punktu, działa w oparciu o system dwójkowy, a nie dziesiętny. Wygodniej pracuje mu się w oparciu o liczby, które są potęgami 2, a nie 10. Stąd biorą się nietypowe wielkości na przykład pamięci (64 MB = 2 6 MB). Najbliższą tysiąca potęgą dwójki jest 1024 (2 10 ) i dlatego ta liczba stała się podstawą tworzenia kolejnych wielkości, jak kilobajt, megabajt czy gigabajt. Przyjrzyjmy się na kilku przykładach, jakich objętości danych możemy spodziewać się w praktyce (większość z nich to dane przykładowe, w zależności od np. długości tekstu lub wielkości zdjęcia mogą się nawet znacząco zmieniać): strona znormalizowanego maszynopisu (60 linii po 30 znaków) przeciętna strona internetowa (html) przeciętny plik napisany w edytorze tekstu prosta grafika do wykorzystania na stronie www (format gif) zdjęcie do opublikowania w internecie (format jpg) przyzwoita wielkość przesyłki przekazywanej em minuta dźwięku skompresowana w formacie mp3 (stereo) dyskietka 3,5 zdjęcie cm do tradycyjnego druku (format tiff) minuta dźwięku jakości radiowej mono minuta dźwięku jakości CD stereo przeciętna pojemność darmowej skrzynki przeciętna pamięć komputera płyta CD-ROM płyta DVD przeciętny dysk twardy w nowym komputerze 1800 B = 1,76 kb 2 15 kb ok kb 1 5 kb kb do kb 1 MB 1,44 MB 5,2 MB 2,25 MB 9 MB 5 15 MB MB MB do 17 GB GB Tabela 3Przykładowe wielkości plików 9

10 STANDARDY / Standardy 2.Standardy 2.1. Znaczenie standardów w rozwoju informatyki Rozmaite standardy są obecne w naszym życiu częściej niż myślimy. Na co dzień używamy znormalizowanego formatu kartek A4, A5 i kopert C5. W gniazdach elektrycznych płynie prąd zmienny 230V 2 50Hz. Za towary płacimy określonymi walutami o znanej wartości (złotówka, euro, dolar). Kończąc różnego typu studia możemy otrzymać po 5 latach tytuł magistra; fakt posiadania takiego tytułu jest zrozumiały także dla osoby, która nie kończyła podobnych studiów. I tak dalej. Standardy porządkują nasze życie. Aż strach pomyśleć, co byłoby, gdyby każdy miał w domu gniazdka innego kształtu z prądem o innych parametrach. A gdyby biura i urzędy otrzymywały dokumenty w dowolnych formatach? Prawdopodobnie pracownicy tych instytucji mieliby poważne problemy z uporządkowaniem w segregatorach dokumentów, skoro każdy ma inne rozmiary. Podobnie w informatyce, stosowanie standardów bardzo ułatwia życie: standardy są uniwersalne to znaczy nie są związane z konkretnym typem komputera, systemu operacyjnego czy oprogramowania. Dane zapisane w standardach można przenosić między różnymi komputerami, nie martwiąc się, czy na obu z nich działa ta sama wersja tego samego programu; standardy zapewniają stabilność nie zmieniają się z dnia na dzień. Nawet jeśli pojawią się jakieś modyfikacje, punktem wyjścia dla nich jest poprzednia wersja standardu. Dlatego używając standardów możemy być przekonani, że za kilka lat także będziemy w stanie odczytać dane, nawet gdy nie będziemy dysponować programem, w jakim został stworzony dokument; standardy są powszechne zazwyczaj obowiązują na całym świecie lub w dużej części świata. Dzięki temu nie musimy się martwić, czy nasz amerykański kolega odczyta przesłany mu plik ze zdjęciem; standardy są niekomercyjne oznacza to, że ich dokumentacja jest powszechnie dostępna i każdy może tworzyć własne rozwiązania oparte na standardach. Nie musi kupować drogiego programu ani płacić za licencję. 2 Kiedyś było to 220V, obecnie przyjmujemy, zgodnie ze standardami unijnymi 230V. 10

11 STANDARDY / Znaczenie standardów w rozwoju informatyki standardy są archiwizowalne jeżeli zarchiwizujemy dane w oparciu o standard, a nie np. o format jakiegoś konkretnego programu, będzie można je odczytać nawet za wiele lat. W przeciwnym razie mogą pojawić się poważne trudności, gdy np. takiego programu już się nie używa. W praktyce, wśród firm tworzących oprogramowanie widać dwa typy podejścia: nastawienie komercyjne niektóre firmy nie liczą się ze standardami, tylko promują własne rozwiązania, ewentualnie wykorzystują istniejące standardy, dostosowując je do swoich potrzeb. Praktycznie jedynym celem firmy jest osiągnięcie zysku. Dokumentacja tych rozwiązań jest tajna, a za każdą licencję na program trzeba sporo zapłacić. Firmy te często nagle zmieniają stworzone przez siebie rozwiązania, przez co starsze oprogramowanie nie jest zgodne z nowszym. Przykładem tego podejścia jest polityka firmy Microsoft. nastawienie na standardy niektóre firmy opierają swoją filozofię na standardach. Starają się je respektować, ewentualnie opracowują własny standard i udostępniają nieodpłatnie pełną dokumentację. Źródłem zysku dla firmy jest oprogramowanie, które tworzy ona w oparciu o te standardy i sprzedaje. Przykładem takiej polityki jest działalność firmy Sun, obecnie najpoważniejszego konkurenta Microsoftu, która promuje takie standardy jak Java, XML oraz wypuściła na rynek pakiet biurowy Star Office oraz jego darmowy odpowiednik Open Office Zapis tekstu, polskie znaki Po wcześniejszych wyjaśnieniach staje się już jasne, że także tekst napisany na ekranie komputera jest zapisywany w postaci ciągu cyfr (bajtów). Oznacza to, że każdej literze przyporządkowujemy jakiś numer. Podstawowy alfabet łaciński liczy 26 znaków. Jeżeli dodamy do tego zestawu spację i inne znaki (np. znaki przestankowe, cudzysłów, nawiasy itp.) oraz rozróżnimy wielkie i małe litery (przy takim rozróżnieniu alfabet łaciński liczyłby 52 znaki), otrzymamy zestaw przynajmniej kilkudziesięciu znaków podstawowych. A zatem, jeżeli w jednym bajcie będziemy chcieli zapisać jedną literę, powinno się to nam udać. Jeżeli chcemy, by także użytkownicy innych komputerów mogli odczytać nasz tekst (co jest chyba oczywiste), pojawia się problem ustanowienia jakiegoś standardu. Musimy się zatem umówić, że np. wielka litera A będzie miała kod 65, a spacja kod 11

12 STANDARDY / Zapis tekstu, polskie znaki 32. Bez takiej umowy, która jest niczym innym, tylko informatycznym standardem, nie byłoby możliwe przenoszenie danych między różnymi komputerami i systemami operacyjnymi. W informatyce standardem zapisywania tekstu stał się kod ASCII (American Standard Code for Information Interchange), który pozwalał z wykorzystaniem 7 bitów (czyli 128 możliwych kodów) zapisać litery łacińskie, różne znaki specjalne oraz kody sterujące. Standard ten nie obejmował jednak niektórych używanych w druku znaków, a przede wszystkim nie znalazły się w nich mniej typowe znaki używane w różnych językach (jak polskie ą, ę, ś, ć, ź czy np. francuskie é, ë). Ponieważ jeden bajt pozwala zapisać do 256 różnych znaków, rozszerzono standard, nazywając go ANSI. Oprócz znaków ASCII, których kodów nie zmieniono, w ANSI znalazły się znaki narodowe. Szybko jednak okazało się, że wbrew pozorom 256 znaków nie jest dużym zestawem. Gdy zbierzemy znaki używane w języku francuskim, niemieckim, polskim, czeskim, litewskim, łotewskim, szwedzkim, nie wspominając już o rosyjskim, tureckim, chińskim czy japońskim, zauważymy że jest ich znacznie więcej niż 256. Rozwiązaniem tego problemu miały się stać strony kodowe. W oparciu o standard ASCII ustalono kilkanaście zestawów znaków, wykorzystywanych w różnych rejonach świata. Na przykład pierwsza strona kodowa (nazywana Latin 1) obejmuje znaki używane w krajach Europy Zachodniej. Druga strona kodowa (Latin 2) to znaki używane w Europie Środkowo-Wschodniej (m.in. w Polsce) itd. Z czasem jednak także idea stron kodowych została podważona. Ponieważ w różnych stronach kodowych ten sam kod może oznaczać różne znaki, pojawiły się zakłócenia, gdy ktoś np. chciał odczytać tekst po polsku, używając do tego pierwszej strony kodowej (w miejsce polskich liter pojawią się inne dziwne znaki). Dlatego w ostatnich latach coraz częściej promuje się nowy standard, nazywany Unicode. Do zapisania każdego znaku wykorzystywane są w nim dwa bajty. Tekst zajmuje zatem więcej miejsca, ale za to dwa bajty umożliwiają zapisanie znaków. W standardzie Unicode uwzględniono praktycznie wszystkie znaki używane w różnych krajach, nie tylko francuskie czy polskie, ale też rosyjskie, tureckie oraz np. chińskie. Teksty w języku polskim zapisywane są w oparciu o kilka, niestety różniących się standardów: 12

13 STANDARDY / Zapis tekstu, polskie znaki CP 852 (DOS) CP 1250 (Windows) ISO Mac Unicode standard polskawy Standard pochodzi jeszcze z czasów DOS-a, dziś praktycznie nie jest już używany. Koduje się nim znaki w Windows. Jest więc bardzo rozpowszechniony i niestety, niezgodny ze standardem ISO. Formalnie jest to obowiązujący standard kodowania polskich znaków. W praktyce wykorzystuje się go na stronach internetowych i w systemach operacyjnych Linux/Unix. Standard komputerów Macintosh firmy Apple. Nowy standard, na którym oparte są najnowsze systemy operacyjne. Sposób zapisu polskich znaków dla tych, których komputery mogą mieć problemy z rozpoznaniem jednego z ww. standardów. Z polskich znaków diakrytycznych usuwa się wszystkie ogonki i kreseczki. Np. zamiast Zażółć gęślą jaźń wpisuje się Zazolc gesla jazn. Tabela 4Standardy zapisu polskich znaków 2.3. Bezpieczeństwo W ostatnim dwudziestoleciu coraz ważniejsza stała umiejętność zapewnienia bezpieczeństwa dla danych przechowywanych w pamięci komputerowej. Poniżej podaję zestaw najważniejszych wskazówek, które pozwolą zmniejszyć ryzyko utraty danych lub zainfekowania komputera wirusem. Archiwizowanie danych 1. Wszystkie pliki, z których korzystasz, zapisuj na dysku twardym komputera lub na płycie CD. Dyskietki używaj wyłącznie do przenoszenia danych, gdyż łatwo ulega ona uszkodzeniu. 2. Twórz regularnie kopię zapasową wszystkich ważnych danych na innej partycji dysku twardego, na wymiennym dysku lub na płycie CD. Najlepiej jeśli kopia danych znajduje się w innym pomieszczeniu lub przynajmniej innym miejscu niż komputer (na wypadek kradzieży). 3. Nigdy nie pracuj na niezapisanym dokumencie. Wiele osób zapisuje dokument dopiero wtedy, gdy skończyło pracę nad nim. Tymczasem gdy komputer się zawiesi lub nastąpi awaria zasilania, wszystkie dane zostaną utracone. 13

14 STANDARDY / Bezpieczeństwo Tabela 5 Tablica kodowa Latin-2 dla zestawu Windows Jeżeli program, którego używasz, daje możliwość ustawienia automatycznego zapisywania co jakiś czas, uaktywnij tę możliwość, ustawiając zapisywanie co kilka minut. 5. Jeżeli program, którego używasz, daje możliwość tworzenia automatycznego zapasowych kopii, włącz tę możliwość. 14

15 STANDARDY / Bezpieczeństwo 6. W czasie pracy na komputerze, nawet jeśli zastosowałeś się do poprzednich wskazówek, zapisuj co jakiś czas dokument ręcznie (Ctrl + s). 7. Zastanów się dziesięć razy, zanim usuniesz jakieś pliki ze swojego komputera. Nawet jeśli nie potrzebujesz ich dzisiaj, skąd wiesz, że nie będą potrzebne za miesiąc? 8. Sprawdzaj regularnie ilość wolnego miejsca na dysku twardym. Jeżeli miejsce się kończy (np. wolnego miejsca jest mniej niż 100MB), kup nowy dysk lub zrób porządek na starym dysku. Pamiętaj, że gdy skończy się wolne miejsce, Twój komputer odmówi natychmiast posłuszeństwa (zazwyczaj dzieje się to w najmniej odpowiednim momencie). Wiele osób w popłochu kasuje nawet potrzebne pliki, czego potem żałuje. 9. Jeżeli jakieś pliki na dysku stanowią archiwum i nie powinno się ich modyfikować, ustaw ich atrybuty na tylko do odczytu. 10.Jeżeli może Ci się przydać zachowanie poprzedniej wersji pliku (np. pierwszej wersji artykułu, nad którym pracujesz) zapisuj kolejne wersje pod innymi nazwami lub jeśli program na to pozwala włącz zarządzanie wersjami. 11.Jeżeli zależy Ci na ciągłej pracy komputera (np. gdy jest to serwer), dokup do niego urządzenie podtrzymujące zasilanie. Hasła i dane poufne 1. Pamiętaj, że hasło jest jak klucz do mieszkania musisz go pilnować. Nigdy nie czytaj go na głos. Nie umieszczaj go w widocznych miejscach (np. na karteczce przyklejonej obok komputera). Jeśli to jest możliwe zapamiętaj hasło i go nie zapisuj. Jeśli musisz zapisać, zapisz w jednym miejscu tak, by nikt się nie domyślił. 2. Jeżeli ktoś włamie się np. do komputera firmy, używając Twojego hasła, będziesz pierwszym (i być może ostatnim) oskarżonym. Hackerom wystarczy często jedno hasło osoby z sekretariatu, by ukraść lub zniszczyć dane w komputerach całej firmy. 3. Nigdy nie wymyślaj prostych haseł, jak np. Twoje imię, data urodzenia czy imię ukochanej osoby. 4. Dobre hasło jest tak skonstruowane, że trudno je podsłuchać. Najlepiej, gdy składa się z liter, cyfr i znaków specjalnych. Np. zamiast rybeczka wymyśl hasło 15

16 STANDARDY / Bezpieczeństwo rybe3k@. Dobrze, gdy hasło ma przynajmniej 5-6 znaków (teoretycznie, im więcej znaków, tym trudniej je złamać). 5. Hasło należy co jakiś czas zmieniać. Im ważniejsze zasoby chroni, tym częściej. 6. Nie trzymaj poufnych danych w ogólnodostępnych katalogach. Jeśli chcesz przechowywać dane, które nie mogą wpaść w niepowołane ręce, trzymaj je w katalogu zabezpieczonym hasłem. W takich przypadkach należy korzystać z bezpieczniejszych systemów, jak Unix, Linux oraz Windows NT/2000/XP Professional. Systemy Windows 95/98/Me/XP Home nie mają tego typu zabezpieczeń, chyba że zainstaluje się dodatkowe programy. 7. Unikaj przesyłania poufnych danych pocztą elektroniczną, gdyż możliwe jest przechwycenie treści maila. Jeśli wysyłasz poufne dane, zaszyfruj je i korzystaj z szyfrowanego połączenia ssl (informacji o tym, czy połączenie jest szyfrowane, udzieli dostawca Twojej skrzynki owej). Wirusy Wirusy nie są tajemniczymi programami, które w nikomu nieznany sposób przenoszą się z komputera do komputera. Mogą się rozprzestrzeniać wtedy, gdy użytkownik złamał zasady bezpieczeństwa, gdy programy/systemy operacyjne mają jakieś luki lub gdy ktoś z zewnątrz próbował wprowadzić wirus. Wirusami można zakazić komputer w następujących przypadkach: przez zakażone nośniki (dyskietka, CD); przez bezpośrednie uruchomienie wirusa; przez uruchomienie oprogramowania, w którym ukryty jest wirus (tzw. konie trojańskie); poprzez makro jakiegoś programu, zazwyczaj Worda, dołączone do pozornie zwykłego dokumentu; pocztą elektroniczną (tzw. robaki internetowe); w wynika działań osoby trzeciej, która zaraziła komputer. Prawdopodobieństwo zarażenia wirusem można zmniejszyć, stosując się do kilku zaleceń: 16

17 STANDARDY / Bezpieczeństwo 1. Zainstaluj w komputerze program antywirusowy. Obecnie używane antywirusy pracują w tle i na bieżąco sprawdzają, czy komputer nie jest zakażany. Programy antywirusowe można kupić w sklepie (np. MksVir, Norton Antivirus), zainstalować z płyt dołączanych do czasopism komputerowych lub ściągnąć bezpłatnie z internetu (np. Antivir lub na stronach skaner.mks.com). 2. Regularnie uaktualniaj definicje wirusów, gdyż w każdym miesiącu pojawia się wiele nowych. Zazwyczaj nowe definicje można ściągnąć z internetu. 3. Postępuj ostrożnie z programami pochodzącymi z niepewnego źródła. Przed uruchomieniem sprawdź je antywirusem. 4. Jeśli zależy Ci na bezpieczeństwie, korzystaj z bezpiecznego systemu operacyjnego. Najbezpieczniejszy jest Linux, średnio bezpieczny Windows NT/2000/XP Professional, najmniej bezpieczny Windows 95/98/Me/XP Home. Na stronie producenta Windowsów (Microsoft) można ściągnąć specjalne łaty, poprawiające zabezpieczenia systemu (co nie znaczy, że system staje się w pełni bezpieczny). 5. Nigdy nie zostawiaj dyskietki w wyłączanym komputerze. Przy uruchamianiu może zainfekować komputer. 6. Program pocztowy Outlook Express firmy Microsoft słynie z wielu luk bezpieczeństwa. Zmiana programu pocztowego może uchronić przed przykrymi niespodziankami. 7. Bardzo ostrożnie postępuj z ami zawierającymi załączniki, szczególnie wtedy, gdy wysłała je nieznana Ci osoba, list ma dziwną treść w innym języku (np. Hi! How are you? ) lub gdy osoba, która przysłała maila, nie wspomina wcale o załączniku, który znajduje się w liście. Szczególnie uważaj na załączniki z rozszerzeniem.exe takie pliki są potencjalnymi wirusami. W ostatnich latach pojawiło się wiele wirusów z rozszerzeniem.exe, które po uruchomieniu wyświetlały jakąś efektowną animację, a nieświadomi tego użytkownicy rozsyłali wszystkim znajomym fajną animację, pod którą podszyty był wirus. 8. Jeżeli media podają informację na temat rozprzestrzeniającego się nowego groźnego wirusa, dowiedz się, jakie są jego charakterystyczne objawy i jak się przed nim uchronić. Nawet jeśli Twój komputer zostanie zakażony, będziesz już wiedzieć, w jaki sposób zneutralizować jego działanie. Jeżeli pojawił się nowy groźny wirus, postaraj się o najnowszą definicję dla programu antywirusowego. 17

18 STANDARDY / Bezpieczeństwo 2.4. Działania matematyczne W komputerze niektóre działania matematyczne zapisuje się inaczej niż tradycyjnie: dodawanie: + odejmowanie: - mnożenie: * (np. 2*2) dzielenie: / (np. 5/6) potęgowanie: ^ (np. 2^3 = 2 3 ) znakiem dziesiętnym jest kropka lub, w niektórych systemach, przecinek nawiasy w każdym przypadku stosuje się nawiasy okrągłe, a nie kwadratowe czy sześcienne, np. (((2+3)*9)+1)/2 3.Hardware (sprzęt) Współczesny komputer składa się z wielu współpracujących ze sobą układów elektronicznych i urządzeń. Chociaż na polskim rynku nie brakuje firm, które nawet dla kompletnego laika przygotują komputer odpowiadający jego potrzebom, warto znać podstawowe parametry sprzętu komputerowego. Dzięki tej wiedzy łatwiej określić własne potrzeby Obudowa Typy komputerów ze względu na obudowę: komputery stacjonarne (desktop computers) wyposażone w oddzielną klawiaturę i monitor; pudło, w którym mieszczą się główne układy komputera, nazywane jest jednostką centralną. Typy obudowy: tower, miditower i minitower to obudowa stojąca podobnie jak wieża (tower = największa, minitower = najmniejsza); desktop to obudowa leżąca poziomo, można na niej postawić monitor, dziś rzadko wykorzystywana. UWAGA: określenie desktop używane jest 18

19 HARDWARE (SPRZĘT) / Obudowa zarówno w odniesieniu do komputerów z obudową leżącą, jak też w ogóle do komputerów stacjonarnych. notebooki czyli laptopy (kiedyś określenie 'laptop' odnosiło się do nieco większych komputerów) mają wielkość grubszej teczki A4 i zazwyczaj możliwości porównywalne z komputerami stacjonarnymi; palmtopy niewielkie komputerki wielkości kasety VHS lub notesu, z wbudowanymi kilkoma programami (np. baza adresów, rzeczy do zrobienia, kalkulator, notes) Serce komputera Procesor główny układ komputera. W przypadku pecetów (PC = personal computer) od lat 80. ewoluowały od procesora Intel 8088 (PC XT), przez (PC AT), 386, 486, Pentium, Pentium MMX, Pentium II, Celeron do Pentium III i IV. Wzrosły też szybkości taktowania: od 4,77MHz (8088) do 2,5GHz w przypadku najnowszych Pentium IV. Płyta główna to największy układ elektroniczny w komputerze, w którym znajdują się gniazda na umieszczenie procesora, pamięci i dodatkowych urządzeń. BIOS to prosty program zainstalowany na płycie głównej, który pozwala zgrać ze sobą urządzenia podłączone do komputera, jak dysk twardy czy CD-ROM. Ustawienia BIOS-a można zmienić, naciskając niedługo po starcie komputera klawisz DEL. Pamięć operacyjna. Wyróżnia się kilka typów: ROM (Read Only Memory) pamięć tylko do odczytu, zawiera elementarne niezbędne do pracy komputera procedury (np. BIOS). RAM (Random Acces Memory) to najważniejszy typ pamięci, w której komputer umieszcza w czasie swej pracy programy i dane. Pamięć RAM można odczytywać i zapisywać, po wyłączeniu zasilania pamięć ta się kasuje. Pierwsze mikrokomputery miały pamięć RAM 16KB. Dziś standardem staje się już 256MB (czyli kilka tysięcy razy więcej). cache pamięć procesora, która usprawnia jego pracę. 19

20 3.3. Sloty i wyjścia HARDWARE (SPRZĘT) / Sloty i wyjścia ISA, PCI gniazda na płycie głównej do umieszczania kart rozszerzających możliwości komputera (takich jak np. modem, karta telewizyjna itp.). ISA wychodzi z użytku, zdarzają się płyty główne, które już nie obsługują tego złącza. PCI ciągle bardzo popularne. AGP szybkie złącze graficzne stosowane w najnowszych kartach, wyparło karty podłączane do slotu PCI; IDE/EIDE 2 złącza na płycie głównej, do której za pomocą taśm można podłączyć do 4 dysków twardych lub napędów CD; SCSI szybkie złącze instalowane na dodatkowej karcie, służy najczęściej do podłączania bardzo szybkich dysków twardych w serwerach oraz do podłączania skanerów. RS 232C złącze szeregowe, podłącza się do niego modem; Centronics złącze równolegle, podłącza się do niego drukarkę, czasem skaner lub inne urządzenia; USB najnowsze szybkie i uniwersalne łącze szeregowe, podłącza się do niego różne urządzenia (drukarka, skaner, aparat cyfrowy, klawiatura, modem, etc.); Irda port podczerwieni służący do komunikacji bez pośrednictwa kabla z takimi urządzeniami jak np. drukarka czy telefon komórkowy (muszą to być oczywiście urządzenia wyposażone w ten port). Wyjścia Irda montowane są głównie w laptopach. Bluetooth najnowsza bezprzewodowa technologia oparta na łączności radiowej. W tej chwili dopiero zdobywa popularność, ale już dziś wykorzystuje się ją do komunikacji z niektórymi modelami telefonów komórkowych czy do tworzenia bezprzewodowych sieci komputerowych Pamięć zewnętrzna Dysk twardy (HDD = hard disk drive) w rzeczywistości zespół wirujących dysków, których powierzchnia podzielona jest na ścieżki i sektory (czynność nanoszenia struktury na powierzchnię nośnika nazywa się formatowaniem). Na jednym dysku twardym można założyć kilka partycji, czyli części, traktowanych przez komputer jak oddzielne 20