Opłaty ekologiczne w Polsce

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe nr 732 Akademii Ekonomicznej w Krakowie 2007 Katedra Polityki Przemysłowej i Ekologicznej Opłaty ekologiczne w Polsce 1. Wprowadzenie Opłaty ekologiczne jako instrumenty ochrony środowiska odgrywają w Polsce bardzo ważną rolę. Szczególnie w pierwszych latach transformacji gospodarczej ich stosowanie przyniosło wymierne skutki w postaci znaczącego zmniejszenia ilości emitowanych zanieczyszczeń. Obecnie coraz częściej, zarówno w jednostkach administracyjnych, jak i instytucjach naukowych, rozważa się modyfikację funkcjonującego w Polsce systemu opłat ekologicznych, zmierzającą do stopniowego ich zastępowania podatkami ekologicznymi, częściej stosowanymi w państwach wysoko rozwiniętych gospodarczo. W świetle tych stwierdzeń warto prześledzić funkcjonowanie systemu opłat ekologicznych w Polsce w ostatnich kilku latach, tj. w okresie , uwzględniając ich istotę, definiowanie i systematyzację, a także same wielkości opłat. Temu celowi służy niniejszy artykuł. 2. Istota i rodzaje opłat ekologicznych Opłaty ekologicznie są pojęciem znanym i powszechnie używanym, zarówno w publikacjach o charakterze naukowym, jak i w różnego rodzaju mediach. Tymczasem okazuje się, że ich jednoznaczne zdefiniowanie nastręcza pewne trudności. Podobnie też pojawiają się problemy co do zasadności zaliczania niektórych opłat do omawianej grupy, np. opłat za działalność górniczą (eksploatacyjnych i koncesyjnych). W artykule podjęto zatem próbę ich zdefiniowania i usystematyzowania. Opłaty ekologiczne podobne są co do zasady do innych opłat publicznych, które nakładane są na te podmioty istniejące poza państwem, które korzystają bezpośrednio z usług i czynności wykonywanych przez jego organy. Stosowanie tego typu opłat wypływa w praktyce z przekonania, że ciężar utrzymania apa-

2 22 ratu państwowego powinien być w większym stopniu ponoszony przez tych, którzy wprost z usług i czynności tego aparatu korzystają, aniżeli przez ogół podatników. Istnieje zatem dość ścisły związek pomiędzy korzystaniem z określonych usług publicznych (i czynności urzędowych) a pobieraniem opłaty publicznej, przy czym nie jest to związek w pełni ekwiwalentny. Wystąpienie odpłatności za usługi (lub czynności) wyraźnie odróżnia opłaty publiczne od podatków, które cechują się nieodpłatnością. Ta ostatnia uwaga odnosi się również do opłat i podatków ekologicznych. W literaturze fachowej znaleźć można wiele definicji opłat ekologicznych. Niekiedy określane są one jako płatności za każdą jednostkę wprowadzonych do środowiska zanieczyszczeń lub za każdą jednostkę zanieczyszczenia środowiska. Definicję tę można by poszerzyć o sformułowanie płatności za każdą jednostkę wykorzystanych zasobów naturalnych. W tym rozumieniu opłaty ekologiczne stanowią płatność (cenę) za użycie zasobów środowiska. Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) określa opłaty ekologiczne jako zwrotne płatności na rzecz państwa w zamian za świadczone usługi, np. możliwość składowania odpadów, przy czym wielkość uiszczanych opłat ekologicznych jest w tym wypadku proporcjonalna do skali świadczonych usług 2. Europejska Agencja Środowiska posługuje się określeniem ekoopłaty 3. Jest to obciążenie finansowe polegające na wystąpieniu świadczenia usług ze strony państwa na rzecz płatnika w postaci możliwości korzystania ze środowiska. W świetle obowiązującej w Polsce sprawozdawczości statystycznej, za opłaty ekologiczne uważa się wszystkie te opłaty, które kierowane są, przynajmniej w części, na konta funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej różnych szczebli (narodowego, wojewódzkich, powiatowych i gminnych). W niniejszym artykule proponuje się nazwać je typowymi opłatami ekologicznymi. Jakkolwiek za niektórymi źródłami 4 do opłat ekologicznych można zaliczyć także inne opłaty i należności ze względu na ich powiązanie z korzystaniem ze środowiska, pomimo że środki z ich tytułu kierowane są na konta innych niż fundusze ochrony środowiska instytucji. Mogą to być, przykładowo, należności za korzystanie ze śródlądowych dróg wodnych. J. Famielec, Instrumenty polityki ekologicznej w krajach, OECD, Ekonomia i Środowisko nr 1(16), Białystok 2000, s Les taxes liées à l environnement dans les pays d OCDE. Problèmes et stratégies, OCDE, Paris 2001, s Récents développements dans l utilisation des écotaxes au sein de l Union Européenne, Agence européenne pour l environnement, Copenhague, Novembre 2000, s Np. J. Jendrośka, M. Bar, Prawo ochrony środowiska. Podręcznik, Centrum Prawa Ekologicznego, Wrocław 2005 oraz M. Kudełko i inni, Analiza i ocena możliwości przeprowadzenia w Polsce proekologicznej reformy podatkowej, Kraków 2005.

3 Opłaty ekologiczne w Polsce 23 Tak określone opłaty ekologiczne można sklasyfikować według różnych kryteriów. Mogą to być: akt prawny je wprowadzający, komponent środowiskowy, do którego się odnoszą lub udział funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej (w odniesieniu do typowych opłat ekologicznych) albo innych instytucji we wpływach. Klasyfikacja opłat ekologicznych jest wieloszczeblowa i wygląda następująco: I. Opłaty za korzystanie ze środowiska: 1. Opłaty za korzystanie z zasobów środowiska pobór wód. 2. Opłaty za wprowadzanie zmian w środowisku (tzw. opłaty emisyjne): emisja gazów i pyłów, odprowadzanie ścieków, składowanie odpadów. II. Opłaty za usuwanie drzew i krzewów. III. Opłaty produktowe. IV. Opłaty za substancje zubożające warstwę ozonową. V. Opłaty za brak sieci zbierania pojazdów 5. VI. Opłaty za działalność górniczą. VII. Opłaty za wyłączenie gruntów rolnych i leśnych z produkcji. VIII. Należności za korzystanie ze śródlądowych dróg wodnych oraz urządzeń wodnych stanowiących własność Skarbu Państwa. IX. Opłaty za oddanie w użytkowanie gruntów pod wodami stanowiących własność Skarbu Państwa oraz obwodów rybackich. Typowe opłaty ekologiczne a więc takie, które przynajmniej w części zasilają konta funduszy ochrony środowiska oznaczono od I do V. Resztę natomiast można zaliczyć do grupy pozostałych opłat ekologicznych. Opłaty za korzystanie ze środowiska (korzystanie z zasobów środowiska oraz wprowadzanie zmian w środowisku) są zdecydowanie największą grupą opłat ekologicznych i funkcjonują na mocy podstawowego aktu prawnego z zakresu ochrony środowiska, jakim jest prawo ochrony środowiska 6. Pozostałe rodzaje opłat (należności) wynikają z innych regulacji prawnych. W tabeli 1 przedstawiono powiązanie omawianych opłat ekologicznych z odpowiednimi ustawami oraz wymieniono instytucje korzystające z tych opłat. Zróżnicowany jest też poziom i struktura zasilania środkami z opłat ekologicznych funduszy ochrony środowiska (bądź innych instytucji). Przykładowo, opłaty za korzystanie ze środowiska praktycznie w całości przekazywane są na konta funduszy ochrony środowiska różnych szczebli narodowego, wojewódzkich, powiatowych i gminnych. Z kolei opłaty za usuwanie drzew i krzewów zasilają wyłącznie fundusze gminne. Wpływy z opłat produktowych przekazywane są w 98% na konto Narodowego Funduszu Ochrony 5 Opłaty za brak sieci zbierania pojazdów są rozwiązaniem zupełnie nowym, wprowadzonym w 2005 r., i są pobierane dopiero od 2006 r. 6 Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, Dz.U. 2001, nr 62, poz. 627 z późn. zm.

4 24 Środowiska i Gospodarki Wodnej (2% pozostaje w urzędach marszałkowskich). Szczegółowo opisano to w tabeli 1. Większość typowych opłat ekologicznych wyrażonych jest w jednostkach pieniężnych czyli złotych w odniesieniu do każdej jednostki wprowadzonych do środowiska zanieczyszczeń (opłaty za emisję gazów i pyłów, opłaty za odprowadzanie ścieków do wód lub ziemi, opłaty za składowanie odpadów oraz opłaty za substancje zubożające warstwę ozonową) lub do każdej jednostki wykorzystanych zasobów naturalnych (opłaty za pobór wód oraz opłaty za usuwanie drzew i krzewów). Stawki opłat rosną corocznie na podstawie odpowiedniego aktu prawnego (rozporządzenia Rady Ministrów bądź obwieszczenia Ministra Środowiska). Ich wzrost jest zbliżony do wskaźnika inflacji. W założeniu stawki opłat ekologicznych są tak skalkulowane, by uwzględnić stopień oddziaływania na środowisko wprowadzonych zanieczyszczeń lub wykorzystanych zasobów naturalnych. Tabela 1. Systematyzacja opłat ekologicznych obowiązujących w Polsce Rodzaj opłat Akt prawny wprowadzający opłaty Typowe opłaty ekologiczne Opłaty za korzystanie Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo z zasobów środowiska ochrony środowiska, Dz.U. 2001, nr 62, i wprowadzanie w nim poz. 627 z późn. zm. zmian (pobór wód, emisja gazów i pyłów, odprowadzanie ścieków, składowanie odpadów) Opłaty za usuwanie drzew i krzewów Opłaty produktowe Opłaty za działalność górniczą (koncesyjne i eksploatacyjne) Opłaty za substancje zubożające warstwę ozonową (tzw. substancje kontrolowane) Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, Dz.U. 2004, nr 92, poz. 880 z późn. zm. Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej, Dz.U. 2001, nr 63, poz. 639 z późn. zm. Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. Prawo geologiczne i górnicze, Dz.U. 2001, nr 27, poz. 96 z późn. zm. Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o substancjach zubożających warstwę ozonową, Dz.U. 2004, nr 121, poz z późn. zm. Instytucja otrzymująca wpływy z opłat i jej udział w tych wpływach Fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej różnych szczebli prawie 100% a Gminne fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej 100% Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej 98% Urzędy marszałkowskie 2% Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej 40% Gminy 60% Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej 99,5% Urzędy marszałkowskie 0,5%

5 Opłaty ekologiczne w Polsce 25 cd. tabeli 1 Rodzaj opłat Opłaty za brak sieci zbierania pojazdów Opłaty za wyłączenie gruntów rolnych i leśnych z produkcji Należności za korzystanie ze śródlądowych dróg wodnych oraz urządzeń wodnych stanowiących własność Skarbu Państwa Akt prawny wprowadzający opłaty Typowe opłaty ekologiczne Ustawa z dnia 20 stycznia 2005 r. o recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji, Dz.U. 2005, nr 25, poz. 202 Pozostałe opłaty ekologiczne Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych, Dz.U. 2004, nr 121, poz z późn. zm. Ustawa z dnia 11 października 2001 r., Prawo wodne, Dz.U. 2001, nr 115, poz z późn. zm. Opłaty za oddanie Ustawa z dnia 11 października 2001 r. w użytkowanie gruntów Prawo wodne, Dz.U. 2001, nr 115, poz. pod wodami stanowiących własność Skarbu 1229 z późn. zm. Państwa oraz obwodów rybackich a nieznaczną część opłat może zatrzymać urząd marszałkowski Źródło: opracowanie własne. Instytucja otrzymująca wpływy z opłat i jej udział w tych wpływach Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej 100% Fundusz Ochrony Gruntów Rolnych 100% (bądź Fundusz Leśny) Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej 100% Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej 100% Opłatami za emisję substancji lotnych objęte są 62 substancje, a stawki określone są w zł za 1 kg toksyny wprowadzonej do powietrza. Tabela 2 przedstawia obowiązujące w latach jednostkowe stawki opłat ze emisję wybranych (masowo emitowanych oraz szczególnie szkodliwych) gazów i pyłów. Ponadto opłaty za emisję do powietrza pobierane są w przypadku braku możliwości ustalenia rodzaju i ilości zanieczyszczeń wprowadzanych do powietrza. Uiszcza się je w razie: przeładunku benzyn silnikowych w zł na 1 tonę benzyny, spalania różnego rodzaju paliw w kotłach o mocy cieplnej do 5 MW w zł na 1 tonę spalonego paliwa, spalania różnego rodzaju paliw w silnikach spalinowych w zł na 1 tonę spalonego paliwa, chowu lub hodowli drobiu w zł na 100 stanowisk i rok. Opłaty za odprowadzanie ścieków do wód lub ziemi skalkulowane są głównie w odniesieniu do czterech wskaźników charakteryzujących parametry tych ścieków. Wskaźniki te są następujące:

6 26 pięciodobowe biochemiczne zapotrzebowanie na tlen (BZT 5 ), chemiczne zapotrzebowanie na tlen (ChZT), zawiesina ogólna, suma chlorków i siarczanów (Cl + SO 4 ). Obowiązuje zasada, że wysokość opłaty ustala się biorąc pod uwagę wskaźnik, który powoduje opłatę najwyższą. Dodatkowo obowiązują opłaty za wyrażone wagowo substancje wprowadzone ze ściekami do wód lub do ziemi, takie jak: fenole lotne oraz metale ciężkie (i inne podobne substancje). Ponadto funkcjonują jeszcze, określone w zł i odniesione do różnych jednostek fizycznych, opłaty za: wody chłodnicze, wody opadowe lub roztopowe (ujęte w systemy kanalizacyjne i pochodzące z powierzchni zanieczyszczonych) oraz w określonych przypadkach wody wykorzystane, odprowadzane z obiektów chowu lub hodowli ryb innych niż łososiowate lub innych organizmów wodnych. Tabela 2. Jednostkowe stawki opłat ze emisję wybranych gazów i pyłów obowiązujące w Polsce w latach (w zł/kg) Zanieczyszczenia Dwutlenek siarki 0,40 0,41 0,41 Tlenki azotu 0,40 0,41 0,41 Tlenek węgla 0,105 0,11 0,11 Dwutlenek węgla a 0,21 0,22 0,22 Pyły ze spalania paliw 0,26 0,27 0,27 Kadm 139,97 143,19 144,34 Benzoalfapiren 279,95 286,39 288,68 a w zł za tonę Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 18 marca 2003 r. w sprawie opłat za korzystanie ze środowiska, Dz.U. 2003, nr 55, poz. 477; Obwieszczenie Ministra Środowiska z dnia 15 października 2003 r. w sprawie wysokości stawek opłat za korzystanie ze środowiska na rok 2004, 2003, nr 50, poz. 782; Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 grudnia 2004 r. w sprawie opłat za korzystanie ze środowiska, Dz.U. 2004, nr 279, poz Opłaty za składowanie odpadów wyrażone są w zł za 1 tonę. Jednostkowa stawka opłaty zależy od rodzaju składowanego odpadu. Obecnie wyróżnia się 20 grup odpadów dzielonych dalej na podgrupy odpowiednio do rodzaju i miejsca powstawania. Wyróżnić można 11 różnych stawek opłat. Opłaty za pobór wód do celów prowadzonej działalności określone są w zł za 1 m 3 pobranej wody. Dzielą się na opłaty za pobór wody powierzchniowej i podziemnej. W tym drugim przypadku jednostkowa stawka opłaty jest około dwukrotnie wyższa. Ponadto w obu przypadkach występuje zróżnicowanie stawek

7 Opłaty ekologiczne w Polsce 27 opłat zależne od: jakości pobranej wody (wyższe stawki za wodę lepszej jakości), jej przeznaczenia (niższe stawki dla celów socjalno-bytowych oraz przedsiębiorstw spożywczych i farmaceutycznych), jak też dostępności zasobów wodnych (wyższe stawki dla obszarów kraju charakteryzujących się deficytem wody). Wysokość opłaty za usuwanie drzew uzależniona jest od gatunku (4 grupy) oraz grubości usuwanego drzewa (8 grup najniższa do 25 cm, najwyższa powyżej 700 cm), a w razie usuwania krzewów od powierzchni pokrytej krzewami. W pierwszym przypadku stawka skalkulowana jest w zł za każdy cm obwodu pnia drzewa, a w drugim w zł za 1 m 2 powierzchni porośniętej krzewami. Opłaty za substancje zubożające warstwę ozonową (czyli substancje kontrolowane) ponoszą podmioty wprowadzające je do obrotu na terytorium Polski. Podstawę obliczenia wysokości opłaty za substancje kontrolowane stanowi ilość tej substancji (wprowadzona do obrotu). Jednostkowa stawki opłaty wyrażona jest w zł za 1 kg. Opłaty za działalność górniczą, czyli opłaty koncesyjne i eksploatacyjne, różnią się od pozostałych tym, że mniej niż połowa wpływów z nich pochodzących trafia na konto funduszu ochrony środowiska. Do uiszczania opłaty eksploatacyjnej zobowiązany jest podmiot gospodarczy wydobywający kopalinę ze złoża. Jej wysokość ustalana jest jako iloczyn stawki opłaty dla danego rodzaju kopaliny i jej ilości wydobytej w okresie rozliczeniowym. Jednostkowa stawka opłaty wyrażona jest w zł na jednostkę masy (najczęściej tony) lub na tys. m 3 (dla gazu ziemnego). Opłaty koncesyjne zaś pobierane są z tytułu poszukiwania lub rozpoznawania złóż kopalin oraz bezzbiornikowego magazynowania substancji i składowania odpadów w górotworze. Omówione opłaty są zaliczone do typowych opłat ekologicznych, gdyż generalnie stanowią płatności za każdą jednostkę wprowadzonych do środowiska zanieczyszczeń, zanieczyszczenia środowiska czy wykorzystanych zasobów naturalnych oraz kierowane są, co najmniej w części, na konta funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej różnych szczebli. Oprócz opłat ekologicznych podanych w tabeli 1, do grupy typowych opłat zaliczono także opłaty produktowe i opłaty za brak sieci zbierania pojazdów. Ich charakter jest jednak nieco inny, gdyż w istocie rzeczy nie stanowią płatności za korzystanie ze środowiska, lecz raczej są bodźcem do chronienia środowiska. System opłat produktowych w Polsce polega na ścisłym powiązaniu z obowiązkiem odzysku i recyklingu niektórych odpadów. Podmioty gospodarcze wprowadzające na rynek polski produkty w opakowaniach oraz niektóre wybrane produkty (szczególnie szkodliwe dla środowiska) mają obowiązek zrealizowania w ciągu roku pewnego określonego poziomu odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych (pochodzących z opakowanych produktów) oraz poużytkowych (pochodzących ze skonsumowanych produktów).

8 28 Opakowania objęte wspomnianym obowiązkiem, według stanu na 2005 r. 7, wykonane są z takich materiałów, jak: tworzywa sztuczne, aluminium, blacha biała i lekka, papier i tektura, szkło gospodarcze oraz materiały naturalne. Do produktów, które podlegają obowiązkowi odzysku oraz recyklingu, zalicza się: akumulatory niklowo-kadmowe, baterie i ogniwa galwaniczne, oleje smarowe, lampy wyładowcze, opony. W razie niedotrzymania wymaganych poziomów odzysku i recyklingu powstaje konieczność poniesienia opłaty produktowej. Obliczana jest ona jako iloczyn jej jednostkowej stawki, zróżnicowanej w zależności od rodzaju produktu (opakowania), i różnicy pomiędzy wymaganym a osiągniętym poziomem odzysku (recyklingu) odpadów opakowaniowych lub poużytkowych. Różnica ta jest wyrażona w masie albo ilości. Jednostkowe stawki opłat produktowych są zróżnicowane. Zależy to od skali negatywnego oddziaływania danego produktu (opakowania) na środowisko. W odniesieniu do opakowań i do dwu rodzajów produktów (oleje smarowe i opony) stawki opłat wyrażone są w zł na jednostkę masy, a w pozostałych przypadkach w zł za sztukę. Opłaty za brak sieci zbierania pojazdów nałożone są na podmioty gospodarcze wprowadzające pojazdy na rynek polski. Dotyczy to przypadków, gdy podmioty te nie zapewnią sieci zbiórki wyeksploatowanych pojazdów. Opłata taka odniesiona jest do każdego pojazdu wprowadzonego na terytorium Polski. Trzy rodzaje opłat określono w tym artykule jako pozostałe opłaty ekologiczne (tabela 1). Pierwsze z nich to opłaty za wyłączenie gruntów rolnych lub leśnych z produkcji. Ponoszą je osoby (fizyczne, prawne i jednostki organizacyjne bez osobowości prawnej), które dokonały takiego wyłączenia. Opłaty te dzielą się na należności czyli opłaty jednorazowe za trwałe wyłączenie gruntów z produkcji, oraz opłaty roczne z tytułu użytkowania na cele nierolnicze lub nieleśne gruntów wyłączonych z produkcji. W tym drugim przypadku opłata uiszczana jest przez 10 lat. Ostatnie dwa rodzaje opłat zaliczonych do grupy pozostałych opłat ekologicznych to należności za korzystanie ze śródlądowych dróg wodnych i urządzeń wodnych (stanowiących własność Skarbu Państwa) oraz opłaty za oddanie w użytkowanie gruntów pod wodami (stanowiących własność Skarbu Państwa) i obwodów rybackich. Należności i opłaty tego rodzaju ponoszą podmioty, którym udostępniono wymienione grunty i obiekty związane z gospodarką wodną. 3. Wielkości opłat ekologicznych w Polsce w latach Od wprowadzenia opłat ekologicznych w kształcie zbliżonym do obecnego, czyli od początku lat 90. XX w., wpływy z opłat rosły systematycznie aż do 1998 r. 7 System ten jest wciąż modyfikowany.

9 Opłaty ekologiczne w Polsce 29 Po tym czasie ustaliły się na w miarę stałym poziomie. W artykule zanalizowano okres ostatnich trzech lat, tj W oficjalnie obowiązującej sprawozdawczości GUS stosuje się następujący podział opłat ekologicznych: opłaty za korzystanie ze środowiska: z zakresu gospodarki ściekowej i ochrony wód, z zakresu ochrony powietrza atmosferycznego i klimatu, z zakresu gospodarki odpadami, z tytułu działalności górniczej, produktowe, pozostałe, opłaty i kary za usuwanie drzew i krzewów. W tym ostatnim przypadku brakuje rozdzielenia opłat i kar. Wiadomo jednak, że kary stanowią tu nieznaczny odsetek, natomiast pozycja pozostałe ma marginalne znaczenie, stąd też pomija się ją w przytaczanych dalej zestawieniach (według danych za 2004 r. występowała nawet jako wartość ujemna, co tłumaczy się zwrotem nienależnie wpłaconych opłat). Zgodnie z przyjętą tu systematyzacją typowych opłat ekologicznych do grupy opłat z zakresu gospodarki ściekowej i ochrony wód zalicza się opłaty za pobór wód i odprowadzanie ścieków, z zakresu ochrony powietrza atmosferycznego i klimatu opłaty za emisję gazów i pyłów, a z zakresu gospodarki odpadami opłaty za składowanie odpadów. Opłaty za brak sieci zbierania pojazdów oraz za substancje zubażające warstwę ozonową zostały wprowadzone po 2004 r., dlatego też nie zostały uwzględnione w przytoczonych danych statystycznych. Tabela 3. Opłaty ekologiczne w Polsce w latach Rodzaj opłat ekologicznych wielkość struktura (w mln zł) (w %) wielkość struktura (w mln zł) (w %) wielkość struktura (w mln zł) (w %) Za pobór wód i odprowadzanie ścieków 674,8 32,6 512,2 28,0 443,0 24,0 Za emisję gazów i pyłów 712,9 34,4 700,2 38,2 834,9 45,2 Za składowanie odpadów 302,5 14,6 232,0 12,7 249,6 13,5 Za usuwanie drzew i krzewów a 221,2 10,7 198,8 10,9 115,8 6,3 Produktowe 17,9 0,9 9,6 0,5 6,6 0,4 Za działalność górniczą b 140,3 6,8 178,8 9,8 195,7 10,6 Razem 2069,6 100,0 1831,6 100,0 1845,7 100,0 a w tym także kary, b w części (40%) przekazywanej do NFOŚiGW Źródło: opracowanie własne na podstawie stron internetowych Ministerstwa Środowiska: i

10 30 Wielkość opłat (w mln zł) produktowe, górnicze, drzewa i krzewy, odpady, woda i ścieki, gazy i pyły Rys. 1. Wielkość opłat ekologicznych w Polsce według rodzajów w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z tabeli 3. drzewa i krzewy 9,3 produktowe 0,6 górnicze 9,0 odpady 13,6 woda i ścieki 28,4 gazy i pyły 39,1 Rys. 2. Struktura wielkości opłat ekologicznych w Polsce według rodzajów w latach (w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z tabeli 3.

11 Opłaty ekologiczne w Polsce 31 Tabela 3 przedstawia wielkości i strukturę typowych opłat ekologicznych w Polsce w latach W postaci graficznej wielkości opłat zostały zaprezentowane na rys. 1. Jak widać, wielkości tych opłat ogółem nie wykazują znaczących zmian w badanym okresie. W 2003 r. nastąpił nieznaczny spadek w stosunku do roku poprzedniego, co utrzymało się też w roku następnym. Nieco większe zróżnicowanie można zaobserwować w odniesieniu do poszczególnych rodzajów opłat ekologicznych. Dość wyraźny spadek notuje się w przypadku opłat produktowych oraz opłat za usuwanie drzew i krzewów, natomiast wzrost w przypadku opłat za emisję substancji lotnych (gazy, pyły) oraz opłat z tytułu działalności górniczej. Strukturę opłat ekologicznych według rodzajów dla całego analizowanego okresu prezentuje rys. 2. Wyraźnie dominują w tym zakresie opłaty za emisję gazów i pyłów (prawie 40% całości) oraz w dalszej kolejności opłaty za pobór wód i odprowadzenie ścieków (ok. 28%). Bardzo nieznaczny udział niecałe 1% mają natomiast opłaty produktowe. 4. Podsumowanie i wnioski 1. W Polsce funkcjonuje liczna grupa opłat, które można uznać za ekologiczne. Istnieją jednak pewne rozbieżności w zakresie ich nazewnictwa i systematyzacji w oficjalnej sprawozdawczości, w aktach prawnych i w publikacjach naukowych. 2. W ostatnim okresie (lata ) zaczęły obowiązywać nowe opłaty ekologiczne. Są to: opłata produktowa, opłata za substancje zubożające warstwę ozonową oraz opłata za brak sieci zbierania pojazdów. 3. Proponuje się podzielić opłaty ekologiczne obowiązujące w Polsce na dwie grupy typowe i pozostałe. Pierwsze z nich to takie, które kierowane są na konta funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej. Zalicza się do nich opłaty: za korzystanie z zasobów środowiska i wprowadzanie w nim zmian (pobór wód, emisja gazów i pyłów, odprowadzanie ścieków, składowanie odpadów), za usuwanie drzew i krzewów, produktowe, za działalność górniczą, za substancje zubożające warstwę ozonową oraz za brak sieci zbierania pojazdów. Pozostałe to: opłaty za wyłączenie gruntów rolnych i leśnych z produkcji, należności za korzystanie ze śródlądowych dróg wodnych i urządzeń wodnych oraz opłaty za oddanie w użytkowanie gruntów pod wodami i obwodów rybackich. 4. Wielkości typowych opłat ekologicznych w Polsce w latach kształtują się na poziomie 1,8 2 mld zł w roku i nie wykazują w tym okresie znaczących zmian. Przeważają wśród nich wyraźnie opłaty za emisję gazów i pyłów oraz w dalszej kolejności opłaty za pobór wód i odprowadzenie ścieków. Bardzo nieznaczny jest udział opłat produktowych.

12 32 Literatura Famielec J., Instrumenty polityki ekologicznej w krajach OECD, Ekonomia i Środowisko nr 1(16), Białystok Jendrośka J., Bar M., Prawo ochrony środowiska. Podręcznik, Centrum Prawa Ekologicznego, Wrocław Kudełko M. i inni, Analiza i ocena możliwości przeprowadzenia w Polsce proekologicznej reformy podatkowej, Kraków Les taxes liées à l environnement dans les pays d OCDE. Problèmes et stratégies, OCDE, Paris Małecki P.P., Analiza realizacji obowiązku odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych i poużytkowych w Polsce w latach 2002 i 2003 [w:] Wybrane aspekty równoważenia rozwoju, red. M. Czyż, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok Małecki P.P., Analiza wielkości oraz struktury odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych i poużytkowych w Polsce w 2002 roku, Ekonomia i Środowisko 2004, nr 1 (25). Obwieszczenie Ministra Środowiska z dnia 15 października 2003 r. w sprawie wysokości stawek opłat za korzystanie ze środowiska na rok 2004, MP 2003, nr 50, poz Récents développements dans l utilisation des écotaxes au sein de l Union Européenne, Agence européenne pour l environnement, Copenhague, Novembre Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 grudnia 2004 r. w sprawie opłat za korzystanie ze środowiska, Dz.U. 2004, nr 279, poz Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 18 marca 2003 r. w sprawie opłat za korzystanie ze środowiska, Dz.U. 2003, nr 55, poz System finansowania ochrony środowiska w Polsce, red. J. Famielec, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej, Dz.U. 2001, nr 63, poz. 639 z późn. zm. Ustawa z dnia 11 października 2001 r. Prawo wodne, Dz.U. 2001, nr 115, poz z późn. zm. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, Dz.U. 2004, nr 92, poz. 880 z późn. zm. Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o substancjach zubożających warstwę ozonową, Dz.U. 2004, nr 121, poz z późn. zm. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, Dz.U. 2001, nr 62, poz. 627 z późn. zm. Ustawa z dnia 20 stycznia 2005 r. o recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji, Dz.U. 2005, nr 25, poz Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych, Dz.U. 2004, nr 121, poz z późn. zm. Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. Prawo geologiczne i górnicze, Dz.U. 2001, nr 27, poz. 96 z późn. zm.

13 Opłaty ekologiczne w Polsce 33 Environmental Fees in Poland In this article, the author discusses environmental fees currently in force in Poland. These fees are predominantly charged on using environmental resources and altering the environment (water uptake, gas and particulate emissions, wastewater discharge, and solid waste landfills). The author discusses all environmental fees in detail and offers a uniform taxonomy and definitions. The author also analyses the level of these fees in Poland in the period. The analysis revealed that fees during the analysed period stood at billion PLN annually, of which the dominant component was clearly fees for the emission of airborne substances.