Edgar Kastenholz. Warunki pracy w łańcuchach wartości drewna liściastego w basenie Bałtyku Południowego

Transkrypt

1 Hardw oods are Good Edgar Kastenholz Warunki pracy w łańcuchach wartości drewna liściastego w basenie Bałtyku Południowego

2 2 Spis treści 5 10 Streszczenie Wprowadzenie Tło Zasoby ludzkie Warunki pracy Warunki pracy w przemyśle leśnym i drzewnym ogólna ocena Cele Metoda i zakres niniejszego reportu Sytuacja w łańcuchach wartości przerób drewna liściastego Liczba pracowników Kompetencje Bezpieczeństwo i higiena pracy Wnioski... 19

3 Warunki pracy w łańcuchach wartości drewna liściastego w basenie Bałtyku Południowego 3 Edgar Kastenholz Warunki pracy w łańcuchach wartości drewna liściastego w basenie Bałtyku Południowego Streszczenie Rozwój prosperujących łańcuchów wartości opartych na drewnie liściastym w basenie Bałtyku Południowego jest uzależniony, w dużej mierze, od dostępności, obecnie i w przyszłości, kompetentnych i zmotywowanych przedsiębiorców i pracowników we wszystkich ogniwach łańcucha, począwszy od leśnictwa po przetwórstwo drewna. Pierwsze badanie partnerów projektu Hardwoods are Good przynosi dane wskaźnikowe na temat sytuacji siły roboczej. Chociaż szczegółowe informacje nie są jeszcze dostępne, to ocena prowadzi do wielu założeń w problematycznych obszarach, które wymagają dalszej uwagi, aby przedsiębiorstwa były w stanie przyczyniać się do zwiększonego i lepszego wykorzystywania drewna z drzew liściastych w basenie Bałtyku Południowego. Pozyskiwanie drewna prowadzą głównie małe i mikro przesiębiorstwa. Prywatni właściciele są przeważnie niezbyt dobrze wyedukowani, aby samodzielnie zarządzać swoimi lasami. Natomiast, ponieważ można założyć, że pracownicy są odpowiednio wyszkoleni, należy zadać pytanie, czy większość pracowników jest w stanie bezpiecznie i produktywnie pracować przy pozyskiwaniu drewna z drzew o wielkich gabarytach, co będzie coraz częstszym zadaniem w ramach zarządzania drewnem liściastym. Podwykonawcy przeważnie nie posiadają rozwiniętych umiejętności kierowniczych. Oto właśnie główny obszar wymagający rozwoju, który umożliwi im zwiększenie ich wkładu w budowanie łańcuchów wartości. Przemysł drzewny w łańcuchach drewna liściastego, z rzadkimi wyjątkami, tworzą także małe tradycyjne tartaki. Głównym problemem w tych przedsiębiorstwach jest zaprojektowanie stanowisk pracy, na których techniczne środki, chroniące pracowników przed niebezpiecznymi przedmiotami i substancjami, częstokroć nie są odpowiednio wykorzystywane, a przy tym stanowiska pracy nie spełniają standardów ergonomicznego wykonania, a ponadto nie rozwinięto jeszcze kultury bezpieczeństwa w sposób, który stanowiłby wspólny standard obowiązku stosowania środków ochrony osobistej. Z uwagi na fakt, iż większość przedsiębiorstw stanowią małe lub nawet mikroprzedsiębiorstwa nie można oczekiwać, że będą one w stanie radzić sobie z brakami

4 4 45 wyszkolenia oraz wprowadzać w przedsiębiorstwach innowacje własnymi środkami. Wsparcie, doradztwo i edukacja będą niezbędne, by przedsiębiorstwa mogły odgrywać rolę w usprawnionych łańcuchach wartości przerobu drewna liściastego w basenie Bałtyku Południowego. 1 Wprowadzenie Tło Niniejszy raport stanowi wkład do projektu Hardwoods are Good 1, którego celem jest wspieranie rozwoju łańcuchów wartości opartych na drewnie liściastym w basenie Bałtyku Południowego 2 poprzez promowanie wykorzystania drewna liściastego, a także poprzez ułatwienie kontaktów biznesowych oraz działanie sieci w regionie. W poprzednim opracowaniu określono, że w regionie występują rzeczywiste możliwości zwiększenia wykorzystania drewna liściastego oraz stworzenia z drzew liściastych regionalnej marki, przy czym pod uwagę trzeba wziąć fakt, że takie wykorzystanie i stworzenie marki winny uwzględniać ogromne zalety ekologiczne i turystyczne basenu Bałtyku Południowego. Aby stworzyć rzeczywiste regionalne łańcuchy wartości, niezbędne są ogromne wysiłki na rzecz dalszej poprawy możliwości przerobu drewna w tym regionie oraz umożliwienia relacji biznesowych pomiędzy właścicielami, przedsiębiorstwami zajmującymi się pozyskiwaniem drewna oraz firmami przetwarzającymi drewno, a w szczególności pomiędzy granicami państw w tym regionie (Kastenholz, 2011). Powszechnie rozumie się, że obecnie, jak i w przyszłości dostępność kompetentnej siły roboczej jest warunkiem koniecznym rozwoju sektorowego i regionalnego. Odnosi się to w szczególności do sektora leśnego. Branża leśna i przerobu drewna stoją przed przyszłą groźbą braku pracowników zarówno pod względem ich liczebności, jak i posiadanych kompetencji (Forest Europe, 2011). Po pierwsze wynika to z faktu, iż słabnie atrakcyjność pracy w leśnictwie w porównaniu z innymi profesjami, a po drugie uważa się, że jest to wynikiem zmian demograficznych w całej Europie, których skutkiem jest mniejsza liczba osób rozpoczynających karierę zawodową, a także starzejąca się populacja oraz siła 1 Patrz: 2 Gdy w tekście pojawia się słowo region, to za każdym razem odnosi się ono do basenu Bałtyku Południowego w zakresie objętym unijnym Programem Południowy Bałtyk.

5 Warunki pracy w łańcuchach wartości drewna liściastego w basenie Bałtyku Południowego 5 robocza. Tu także zmiany demograficzne bardziej oddziałują na leśnictwo, gdyż już obecnie w wielu przypadkach przeciętny wiek pracowników jest wyższy niż przeciętny wiek całej pracującej populacji. Raport Forest Europe (2011) wskazuje, że sytuacja ta dotyczy w szczególności państw nordyckich Z drugiej strony rozwój mających szanse powodzenia i dobrze prosperujących gospodarek w naszym obszarze łańcuchów wartości opartych na zarządzaniu drewnem liściastym w regionie Bałtyku Południowego w dużym stopniu zależy od dostępności pracowników i kierowników, którzy będą realizować w regionie różne zadania, jak uprawa drzew, pozyskiwanie i transport drewna, przetwarzanie tarcicy na produkty z wartością dodaną. Dodatkowym zagrożeniem jest niska atrakcyjność środowiska pracy wymagającej fizycznie i umysłowo, zwłaszcza, że dochodowość w sektorze leśnym jest stosunkowo niska w porównaniu z innymi dziedzinami gospodarki. Dlatego też, dostępność w przyszłości wykwalifikowanej kadry, która będzie pozyskiwać, transportować i przetwarzać drewno liściaste uważa się za jedno z podstawowych zagrożeń dla przyszłego rozwoju łańcuchów wartości opartych na zarządzaniu drewnem liściastym w regionie (Kastenholz, 2011). Z drugiej strony, warunki w jakich prowadzone są prace oraz warunki środowiska pracy mają największe znaczenie dla atrakcyjności leśnictwa i branż opartych na lasach jako miejscach pracy Zasoby ludzkie Praca oraz dochód uzyskany z pracy stanowią źródło utrzymania dla osób pracujących w leśnictwie i branżach drzewnych oraz zależnych od nich, a ponadto stanowią one jedno z głównych źródeł dobrobytu dla (przeważnie wiejskich) gospodarek, zwłaszcza na odległych obszarach wiejskich, gdzie rzadko występują inne źródła miejsc pracy. Nawet jeżeli wykorzystanie drzew liściastych w regionie nie jest możliwe, to w wielu częściach regionu, jako czynnik gospodarczy, odgrywa ono ważną rolę jako. Dlatego pierwszą kwestią, odnoszącą się do ogólnych rozważań dotyczących siły roboczej jest dostępność zasobów ludzkich. Ma to związek z liczbą osób rzeczywiście pracujących w łańcuchach wartości opartych na drewnie liściastym oraz możliwością jej opisania. Z uwagi na fakt, że rzadko prowadzono szczegółowe badania sytuacji personalnej i socjalnej w przedsiębiorstwach w branżach leśnych i drzewnych, sytuację zasobów ludzkich można najlepiej opisać poziomem wykształcenia i kompetencji pracowników i kierowników, nawet jeżeli w przypadku tego wskaźnika trudno jest odnaleźć informacje statystyczne, które w wyczerpujący sposób opisują ten sektor.

6 Warunki pracy Dobre warunki pracy są warunkiem na tyle atrakcyjnej pracy w branżach leśnych, aby zapewnić, że chętne do pracy i kompetentne osoby pozostaną w tym biznesie lub przystąpią do niego. Oprócz tej ekonomicznej i pragmatycznej potrzeby zapewnienia dobrych warunków pracy, jest to oczywiście także moralnym wymogiem, by praca była realizowana w warunkach, które nie zagrażają zdrowiu pracowników i które przyczyniają się do się ich dobrego samopoczucia. Istnieje wiele normatywnych wytycznych, które opisują wymagania dla warunków pracy. Dla celów niniejszego opracowania oraz łańcuchów wartości przerobu drewna liściastego w regionie, wydaje się, że najodpowiedniejszym będzie odwołanie się do koncepcji MOP Godna praca (MOP, 1999). To globalne podejście odpowiada całkiem dobrze celom programu Hardwoods are Good, które MOP (2012) opisuje je następująco: 1. Tworzenie miejsc pracy gospodarka stwarzająca możliwości dla inwestycji, przedsiębiorczości, podnoszenia kwalifikacji, tworzenia miejsc pracy oraz zrównoważonych warunków do życia Gwarancja praw w miejscu pracy uznawanie i poszanowanie praw pracowników. Wszyscy pracownicy, a w szczególności pracownicy społecznie upośledzeni lub ubodzy, wymagają reprezentacji, uczestnictwa oraz przepisów działających w ich interesie. 3. Zwiększanie ochrony socjalnej promowanie zarówno włączenia społecznego i produktywności poprzez zapewnienie kobietom i mężczyznom bezpiecznych warunków pracy, umożliwienie korzystania z odpowiednio długiego wolnego czasu oraz wypoczynku, przy uwzględnieniu wartości rodzinnych i społecznych, przewidując odpowiednie odszkodowanie w przypadku uraty lub zmniejszenia dochodu, a także umożliwiając dostęp do odpowiedniej opieki zdrowotnej. 4. Promowanie dialogu społecznego Zaangażowanie prężnych i niezależnych organizacji pracowniczych i pracodawców ma decydujące znaczenie dla zwiększenia produktywności, unikania sporów pracowniczych oraz budowania spójnych społeczeństw. (MOP, 2012) 130 Ogólnie warunki pracy obejmują wiele kwestii, np.: bezpieczeństwo i higienę pracy czas pracy wynagrodzenia

7 Warunki pracy w łańcuchach wartości drewna liściastego w basenie Bałtyku Południowego organizację pracy i przedmiot pracy opiekę społeczną pracowników. Ponadto warunki pracy odnoszą się do środowiska pracy, które obejmuje przedmioty i substancje fizyczne oraz chemiczne, a także klimat, hałas, drgania, które wpływają na pracowników lub są dla nich szkodliwe. Aby opisać warunki pracy w łańcuchu wartości, można zdefiniować wiele zagadnień dotyczących pracy i przedsiębiorstw: prawa pracownicze prawo do zakładania związków zawodowych prawo do negocjowania odpowiedni, zrównoważony dochód bezpieczeństwo pracy, możliwości rozwoju kariery równe traktowanie płci. Powyższe kwestie stanowią kluczowe wymogi, których nie skodyfikowano w ramach głównych konwencji MOP 3, tworzących ogólne ramy normatywne dla świata pracy, natomiast wspomniane konwencje ratyfikowała większość państw świata. Na poziomie przedsiębiorstw warunki pracy są głównym elementem i celem: rozwoju przedsiębiorstw, 3 Podstawowe Konwencje MOP: Konwencja dotycząca wolności związkowej i ochrony praw związkowych, 1948 (Nr 87) Konwencja dotycząca stosowania zasad prawa organizowania się i rokowań zbiorowych, 1949 (Nr 98) Konwencja dotycząca pracy przymusowej, 1930 (Nr 29) Konwencja o zniesieniu pracy przymusowej, 1957 (Nr 105) Konwencja dotycząca najniższego wieku dopuszczenia do zatrudnienia, 1973 (Nr 138) Konwencja dotycząca zakazu i natychmiastowych działań na rzecz eliminowania najgorszych form pracy dzieci, 1999 (Nr 182) Konwencja dotycząca jednakowego wynagrodzenia, 1951 (Nr 100) Konwencja dotycząca dyskryminacji w zakresie zatrudnienia i wykonywania zawodu, 1958 (Nr 111)

8 szans powodzenia i opłacalności przedsiębiorstw, gdyż one także przyczyniają się do możliwości inwestowania w zasoby ludzkie, inwestycji w zasoby ludzkie (rekrutacja, szkolenia, udział) inwestycji w technologię, ergonomię i organizację pracy). Ta ocena problemów wskazuje, iż warunki pracy stanowią rozległy obszar, który zasadniczo wymaga holistycznego podejścia, by móc ująć i przeanalizować sytuację w branży. W związku z ograniczonymi zasobami oraz oczywistym brakiem formalnych danych statystycznych dla tego regionu, niniejsze opracowanie musi skupiać się na pewnych kluczowych wskaźnikach warunków pracy oraz rozwoju zasobów ludzkich. Zatem pierwsza ocena odnosi się do pewnych kluczowych wskaźników dotyczących warunków pracy w łańcuchu przerobu drewna liściastego, aby opisać istniejącą sytuację zasobów ludzkich Warunki pracy w przemyśle leśnym i drzewnym ogólna ocena Zawsze główną troską dotyczącą pracy w leśnictwie jest bezpieczeństwo i higiena pracy. Praca oraz realizowane zadania niosą za sobą wiele zagrożeń, i można wyraźnie powiedzieć, że: Zasadniczo praca w leśnictwie należy do grona najbardziej niebezpiecznych zadań! Nawet jeżeli przez ostatnie dziesięciolecia dołożono usilnych starań, aby zmniejszyć liczbę wypadków w leśnictwie poprzez obowiązkowe stosowanie środków ochrony osobistej oraz poprzez wdrażanie procedur wykonywania operacji, które niosą za sobą mniejsze zagrożenia, nadal pozostaje faktem, że praca w leśnictwie należy do profesji o najwyższych wskaźnikach wypadkowości. Zwłaszcza, gdy mamy do czynienia z pozyskiwaniem drewna liściastego, operacji tej towarzyszą zagrożenia, których nie można wyeliminować. Przy ścinaniu ogromnych drzew o potężnych koronach, operację tą można zmechanizować zaledwie w niewielkim zakresie. Nadal, w większości przypadków, aby ściąć drzewa i pozbawić je gałęzi konieczni są pracownicy z piłami łańcuchowymi. Zadanie to musi zostać wykonane przez pracowników posiadających wysokie kwalifikacje techniczne, z zachowaniem wzmożonej ostrożności z uwagi na zagrożenia towarzyszące realizowanemu zadaniu, oraz zapewniając bardzo dobrą organizację pracy, aby zmniejszyć zagrożenia w stosunku do drwali oraz ich kolegów znajdujących się pośród drzewostanu. Jednakże, również praca mechaniczna wykorzystywanie maszyn do ścinania drzew oraz ciągników do zrywki drewna także niesie z zagrożenia dla zdrowia, pomimo że ryzyko wystąpienia wypadków znacznie ograniczono. Nowe technologie, takie jak zmechanizowane pozyskiwanie drewna, prowadzą do nowych

9 Warunki pracy w łańcuchach wartości drewna liściastego w basenie Bałtyku Południowego zagrożeń dla zdrowia pracowników, wynikających głównie z powtarzalności zadań, realizowanych w kabinach maszyn. I to nie tylko sama praca, jako taka, lecz także napięcie umysłowe, nacisk na wydajność produkcji i długi czas pracy przyczyniają się do powstawania problemów zdrowotnych. Powszechnie już wiadomo, że wielu operatorów maszyn cierpi na problemy związane z chorobami zawodowymi (Vik, 2005). Oczywiście warunki pracy w przemyśle drzewnym bardzo się różnią od warunków pracy w leśnictwie, gdzie głównymi zagrożeniami są hałas, zapylenie, transport drewna i oczywiście, a gdy mamy do czynienia z przetwórstwem drewna - niebezpieczne substancje, takie jak farby i rozpuszczalniki. W zależności od poziomu rozwoju technicznego i kultury bezpieczeństwa w danych przedsiębiorstwach, pracownicy mogą być narażeni na duże stężenia substancji rakotwórczych. Warunki pracy w przemyśle drzewnym wiążą się bardziej z organizacją warsztatu, stosowaniem maszyn oraz ergonomicznym wykonaniem samych stanowisk pracy. W odróżnieniu od leśnictwa, branża drzewna, przynajmniej w przedsiębiorstwach o niskim poziomie technicznym, nadal oferuje wiele miejsc pracy dla pracowników o raczej niskich kwalifikacjach, których zadaniem, w dużej mierze, jest ręczna obróbka drewna w ramach procesu przetwórczego. Podczas, gdy w leśnictwie musimy się skupić głównie na samych kompetencjach pracowników, by realizowali oni swoje zadania w bardzo odpowiedzialny sposób, z zachowaniem ostrożności, oraz na organizacji ich pracy w zespołach, które będą w bezpieczny sposób ze sobą współpracować, przemysł drzewny, w dużej mierze, jest obszarem projektowania stanowisk pracy w taki sposób, aby ograniczyć zagrożenia pochodzące od niebezpiecznych przedmiotów i trujących substancji. Zasadniczo, w przypadku wszystkich zadań, wykonywanych w trakcie pracy, które wiążą się bezpieczeństwem i higieną pracy, można się skupić wyłącznie na samych zadaniach oraz środowisku fizycznym. Jest to złożona ogólna problematyka, obejmująca człowieka, technikę i zarządzanie. Projekt pracy musi opierać się na: wyborze właściwej procedury pracy, stosowaniu właściwych i bezpiecznych narzędzi i maszyn, prawidłowej realizacji zadań, to znaczy z zachowaniem bezpieczeństwa, organizacji pracy w taki sposób, aby była ona realizowana w możliwie jak najbezpieczniejszy sposób. Powyższe prowadzi bezpośrednio do głównego aspektu warunków pracy, którym są kompetencje. Zarówno pracownicy, jak kierownictwo muszą posiadać kompetencje,

10 10 aby planować, organizować i realizować swoje zadania w bezpieczny, lecz jednocześnie produktywny sposób Bezpieczeństwo i higiena pracy są podstawowym wskaźnikiem dla warunków pracy, który odzwierciedla problemy w pracy, a także dla środowiska pracy z fizycznego i chemicznego punktu widzenia, poprzez wypadki i szkody na zdrowiu. Niemniej należy wyraźnie powiedzieć, że dobre warunki pracy zawierają w sobie nie tylko ochronę zdrowia i bezpieczeństwo. Dobrze przeszkoleni pracownicy, realizujący odpowiedzialne zadania, którzy otrzymują wynagrodzenie, pozwalające im prowadzić życie na godnym poziomie, a ponadto mający uprawnienia w przedsiębiorstwach, tak indywidualne, jak i zbiorowe, stanowią zasoby ludzkie, niezbędne dla utrzymania prosperujących przedsiębiorstw w prosperujących łańcuchach wartości Cele Celem tego opracowania są głównie warunki pracy w łańcuchu wartości przerobu drewna liściastego, jednak dalekosiężne cele wykraczają poza ocenę kompetencji, bezpieczeństwa i higieny pracy oraz środowiska pracy. Celem jest wyznaczenie kierunków dla inwestycji w miejsca pracy, szkolenia i edukację, aby zapewnić konieczne warunki na poziomie zasobów ludzkich do rozwoju przedsiębiorstw i budowania kompetencji w regionie Metoda i zakres niniejszego reportu Niniejszy raport, poświęcony warunkom pracy w łańcuchach wartości przerobu drewna liściastego w basenie Bałtyku Południowego, podsumowuje pierwsze wnioski z oceny danych, prowadzonych w ramach badań, oraz informacje podstawowe zebrane podczas badania literatury. Gromadzenie danych po raz pierwszy rozpoczęto w ramach projektu Hardwoods are Good, pod koniec 2010 r. Zastosowano szablon do gromadzenia danych, obejmujący trzy kategorie opisane dość szeroko, a dotyczyły one: liczby pracowników, kompetencji oraz bezpieczeństwa i higieny pracy. Jednakże, odpowiedzi uzyskane na zadane pytania nie były wyczerpujące, ponadto stwierdzono, że brakuje formalnych danych statystycznych na poziomie regionalnym. Niemniej jednak, zebrane dane mają wartość objaśniającą i można z nich skorzystać w celu nakreślenia obrazu sytuacji w regionie, który oczywiście wymaga, w pewnych miejscach, dalszego uszczegółowienia, aby umożliwić odpowiednią jego interpretację.

11 Pryw. właściciele Pracownicy pryw. właścicieli Podwykonawcy leśni Pryw. właściciele Pracownicy pryw. właścicieli Podwykonawcy leśni Pryw. właściciele Lasy państwowe Podwykonawcy/ handlowcy Tartaki Deski i panele Inni Warunki pracy w łańcuchach wartości drewna liściastego w basenie Bałtyku Południowego 11 2 Sytuacja w łańcuchach wartości przerób drewna liściastego 260 Pierwszym przedmiotem troski jest rzeczywisty stan zatrudnienia w regionie. Przed omówieniem warunków pracy trzeba dokonać ilościowej oceny siły roboczej w regionie. Potrzebujemy choćby przybliżonych informacji na temat liczby osób pracujących w różnych ogniwach łańcuchów wartości Liczba pracowników Ocena została podzielona na zadania i kategorie przedsiębiorstw w ramach łańcucha. Tak więc, dla każdego zadania, tj. Pozyskiwania drewna, Transportu drogowego, Marketingu i Przetwarzania podstawowego zadano pytanie odnośnie tego, którzy aktorzy (właściciele, pracownicy właścicieli, podwykonawcy leśni, handlowcy, tartaki, inne przedsiębiorstwa przetwórcze) wykonują poszczególne zadania. Podano też liczbę przedsiębiorstw. Tabela 1 podaje wskazaną liczbę przedsiębiorstw. Tabela 1: Liczba przedsiębiorstw w łańcuchu przerobu drewna liściastego w basenie Bałtyku Południowego (Liczby podano w oparciu o informacje od krajowych korespondentów) Państwo Okręg/Powiat Pozyskiwa nie Transport drewna Marketing/ handel Przetwarza nie Litwa Polska RDLP Gdańsk Niemcy region Projektu Szwecja region Projektu Rosja region Kaliningrad Pomimo, że ta pierwsza ocena dostarcza tylko bardzo niewyraźny obraz i znaczną liczbę niewypełnionych pól, pokazuje jednak trend w kierunku koncentracji przedsiębiorstw. We wszystkich regionach projektu pozyskiwanie drewna jest głównie w rękach podwykonawców. W tej kategorii występuje największa liczba przedsiębiorstw. Transport drewna jest również działalnością podwykonawczą.

12 Pryw. właściciele Pracownicy pryw. właścicieli Podwykonawcy leśni Pryw. właściciele Pracownicy pryw. właścicieli Podwykonawcy leśni Pryw. właściciele Lasy państwowe Podwykonawcy/ handlowcy Tartaki Deski i panele Inni Jedynie w Polsce wydaje się, że marketing jest prowadzony głównie przez przedsiębiorstwa państwowe, podczas gdy w Kaliningradzie jest przydzielany sprywatyzowanym holdingom leśnym. Na innych obszarach, handel i marketing jest wykonywany przez różnych aktorów. Przetwarzanie drewna jest głównie, poza wielkimi tartakami w Szwecji, domeną raczej niewielkich tartaków. Ogólnie, łańcuchy wartości oparte na drewnie liściastym można scharakteryzować dużą liczbą przedsiębiorstw prowadzących operacje leśne (podwykonawcy leśni). Przemysł przetwórstwa drewna jest także dość bardzo podzielony. Wyjątek stanowi tu region Kaliningradu, na którym przetwórstwo jest scentralizowane w jednej firmie. Ocena wielkości przedsiębiorstw pokazuje, że w tej branży dominują małe i mikroprzedsiębiorstwa (patrz tabela 2). Tabela 2: Średnia liczba pracowników w danej kategorii w łańcuchu przerobu drewna liściastego w basenie Bałtyku Południowego. (Liczby podano w oparciu o informacje od krajowych korespondentów) Państwo Okręg/Powiat Pozyskiwa nie Transport drewna Marketing/ handel Przetwarza nie Polska RDLP Gdańsk Niemcy region Projektu Szwecja Skåne län Blekinge län Kalmar län Kronobergs län Rosja region Kaliningrad Średnia liczba pracowników w firmach podwykonawczych działających w branży leśnej w polskiej, niemieckiej i szwedzkiej części regionu decyduje o tym, że należą one do mikroprzedsiębiorstw, gdyż zatrudniają znaczniej poniżej 10 osób. Największa liczba siły roboczej przy pozyskiwaniu drewna występuje w Kaliningradzie (liczba musi zostać zweryfikowana), gdzie średnio 250 pracowników przypada na przedsiębiorstwo. Również 4 holdingi leśne zatrudniają znaczącą liczbę pracowników.

13 Warunki pracy w łańcuchach wartości drewna liściastego w basenie Bałtyku Południowego W przypadku przetwarzania drewna widzimy, że tartaki w Szwecji mają znaczący udział w zatrudnieniu, podczas gdy w Polsce są średnio nieduże. Można zgadywać, że tartaki w Niemczech będą mieściły się w mniejszej skali przedsiębiorstw szwedzkich (około 100 pracowników na przedsiębiorstwo). Nawet, jeżeli ta ilościowa ocena ma charakter przybliżony i brakuje w niej wielu informacji, to ta pierwsza ocena wskazuje na wielkość i rodzaj przedsiębiorstwa oraz zatrudnienie w każdej kategorii. Pokazuje przynajmniej na czym należy się skupić, żeby zbadać zasoby ludzkie występujące w łańcuchu. Pozyskiwanie drewna: Z wyjątkiem Kaliningradu, pozyskiwanie drewna jest działalnością małych oraz mikroprzedsiębiorstw. W tym przypadku powinniśmy poświęcić więcej uwagi warunkom pracy, bezpieczeństwu oraz standardom szkoleniowym, ponieważ oczywistym jest, że małe i mikroprzedsiębiorstwa mają szczególnie poważne problemy z organizacją pracy oraz bezpieczeństwem i higieną pracy. To samo dotyczy transportu drogowego, gdzie przedsiębiorstwa są jeszcze mniejsze. Marketing: Oprócz regionów, gdzie lasy państwowe (Polska) lub wielkie holdingi (Kaliningrad) są monopolistami, jeżeli chodzi o marketing drewna, handel i marketing wydają się raczej rozproszone, co stwarza wyzwania dla budowania kompetencji na tym polu, tak by promować dobrze prosperujący łańcuch wartości przerobu drewna liściastego. Przetwarzanie drewna: Głównie tartaki zajmujące się przerobem drewna liściastego w Polsce i Niemczech oraz znacząca ich liczba na Litwie stwarza wyzwania dla budowania kompetencji w tych sektorach. Z drugiej strony, mała wielkość tych przedsiębiorstw budzi obawę, że mogą nie być one konkurencyjne w przyszłości, gdy branża drzewna będzie podążać za ogólnoświatową tendencją do centralizacji. Koniecznym jest, aby lepiej przyjrzeć się warunkom pracy w tych niewielkich przedsiębiorstwach. Można się spodziewać, że pomiędzy obszarami leżącymi w obrębie regionu objętego projektem występują różnice. Jednak zasadniczo można przyjąć, że w bardzo małych przedsiębiorstwach zajmujących się pozyskiwaniem drewna znajdziemy bardzo dużo małych firm z przestarzałą technologią i niskimi standardami bezpieczeństwa. Powyższe wymaga dalszej oceny oraz dokonania porównania pomiędzy państwami i regionami. 2.2 Kompetencje Kompetencje pracowników i zarządzanie są najważniejszymi kwestiami, które decydują o rozwoju przedsiębiorstw. Oczywiście, przemysł leśny i drzewny wymagają określonych podstawowych kwalifikacji technicznych. Najważniejszą kompetencją w pozyskiwaniu drewna liściastego jest oczywiście umiejętność pracowników, polegająca na doskonałej i bezpiecznej obsłudze pił łańcuchowych, a także efektywnej i odpowiedniej obsłudze maszyn posadowionych na płozach (wyciągi, liny, lecz także konie), zależnie od warunków lokalnego drzewostanu.

14 Podstawowymi technikami pracy są standardowe techniki, które niemalże w taki sam sposób stosuje się na całym świecie, a opisano je w jasny sposób w wielu podręcznikach poświęconych operacjom leśnym (np. w MOP 1998). Niemniej jednak, równie dobrze znanym jest fakt, że w zbyt wielu przypadkach pracownikom brak tych podstawowych kwalifikacji. Oczywiście jest wiele przedsiębiorstw, które zatrudniają dobrze wyszkolonych pracowników. Lecz nie zawsze powszechnie stosowane są, co do tyczy w szczególności małych i mikroprzedsiębiorstw, programy ogólnego szkolenia i edukacji, natomiast można spotkać pracowników przeszkolonych w miejscu pracy, którzy nie posiadają niezbędnych kwalifikacji. Bardziej złożone, w przedsiębiorstwach leśnych, są kwalifikacje kierownicze. W większości przypadków prowadzenie firmy zajmującej się pozyskiwaniem drewna nie wymaga specjalnego wykształcenia. Opracowywany ostatnio projekt pozwolił ocenić wymagania dotyczące kompetencji, które są niezbędne dla pomyślnego prowadzenia przedsiębiorstw, a jednocześnie nakreślił zakres niezbędnych kompetencji podwykonawcy (Morat, 2010). Po gruntownych rozważaniach przyjęto założenie, że w większości przypadków podwykonawcom brakuje wielu z tych kwalifikacji, zwłaszcza, gdy chodzi o kompetencje kierownicze. W przemyśle drzewnym ocena kwalifikacji i kompetencji jest o wiele bardziej złożona i trudna, gdyż firmy, które prowadzą produkcję ręczną i na skalę przemysłową charakteryzuje o wiele bardziej zróżnicowana organizacja pracy. W tradycyjnym tartaku potrzebnych jest wiele osób, aby obrabiać cięte drewno w trakcie procesu produkcyjnego. Tam wymagania dotyczące kwalifikacji są raczej niewielkie i jest to obszar, w którym zatrudniani są pracownicy bez kwalifikacji lub o niskich kwalifikacjach. Jednak, im bardziej zaawansowane stają się jednostki produkcyjne, tym wyższe stawiane są wymagania dotyczące kwalifikacji. Obsługa wspomaganych komputerowo maszyn obróbczych wymaga przynajmniej szkolenia zawodowego. W pierwszej fazie zbierania danych, pozwalającej uzyskać ogólny pogląd na temat poziomów kwalifikacji w łańcuchach wartości przerobu drewna liściastego w regionie, zastosowano uproszczony schemat zbierania danych, za pomocą którego pytano o ocenę średniego rzeczywistego poziomu kwalifikacji w przedsiębiorstwach uczestniczących w łańcuchu. W celu dokonania oceny sytuacji zastosowano pięciostopniową skalę: 1 = niewykwalifikowany; 2 = bez formalnego wykształcenia (szkolenie przy pracy); 3 = wykształcenie zawodowe (zaświadczenie); 4 = wykształcenie techniczne (mistrz rzemieślnik itd.); 5= wyższe wykształcenie

15 Pryw. właściciele Pracownicy pryw. właścicieli Podwykonawcy leśni Pryw. właściciele Pracownicy pryw. właścicieli Podwykonawcy leśni Pryw. właściciele Lasy państwowe Podwykonawcy/ handlowcy Tartaki Deski i panele Inni Warunki pracy w łańcuchach wartości drewna liściastego w basenie Bałtyku Południowego 15 Tabela 3 przedstawia przegląd pierwszych wniosków odnośnie poziomów kompetencji w zarządzaniu przedsiębiorstwami uczestniczącymi w łańcuchu. 375 Tabela 3: Poziom umiejętności w przedsiębiorstwach w łańcuchu przerobu drewna liściastego w regionie basenu Bałtyku Południowego KADRA ZARZĄDZAJĄCA. 1 = niewykwalifikowany; 2 = bez formalnego wykształcenia (szkolenie przy pracy); 3 = wykształcenie zawodowe (zaświadczenie); 4 = wykształcenie techniczne (mistrz rzemieślnik itd.); 5= wyższe wykształcenie (Dane w oparciu o informacje od krajowych korespondentów) Państwo Okręg/Powiat Pozyskiwa nie Transport drewna Marketing/ handel Przetwarza nie Litwa Polska RDLP Gdańsk Niemcy region Projektu Szwecja region Projektu Rosja region Kaliningrad Z tego obrazu widzimy, że najsłabszym ogniwem w łańcuchu, jeżeli chodzi o kadrę zarządzającą są prywatni właściciele, którzy są niewykwalifikowani lub jedynie przeszkoleni podczas pracy. W części łańcucha dotyczącej leśnictwa personel stanowią przeważnie osoby, które posiadają przynajmniej wykształcenie zawodowe. Wyjątek stanowią tu leśnictwa w Szwecji, gdzie znaczna liczba podwykonawców uzyskała wyższe wykształcenie. To ponownie pokazuje, że ogólny program edukacji w Szwecji obejmuje szkolenie zawodowe, które stanowi część szkolnictwa średniego, a nie jest przedmiotem szkolenia w przedsiębiorstwach. Jak można oczekiwać, zarządzanie w przemyśle drzewnym, przy operacjach tartacznych, jest prowadzone przez rzemieślników (tzn. osoby posiadające wykształcenie zawodowe), natomiast kierowanie dalszymi jednostkami przetwórczymi, jak na przykład przedsiębiorstwami produkującymi deski i panele można uznać za zadanie profesjonalne (wykształcenie wyższe). Taka ocena, nawet jeżeli jest ona bardzo przybliżoną w zakresie zarządzania w tej branży, pozwala przyjąć pierwsze założenie co do słabych stron łańcucha: Kompetencje właścicieli nie pozwalają im samodzielnie zarządzać lasami w sposób umożliwiający optymalizację wykorzystania drewna

16 Prywatni Właścicielami Pracownicy właścicieli Podwykonawcy leśni Prywatni Właścicielami Pracownicy właścicieli Podwykonawcy leśni Tartaki Deski i panele Inni liściastego. Kompetencje prywatnych właścicieli są ogólnie na niskim poziomie. W tym obszarze istnieje potrzeba szkoleń z zakresu zarządzania i marketingu w sektorze leśnym. 405 W większości przypadków podwykonawcy leśni są dobrymi rzemieślnikami, lecz nie biznesmenami z prawdziwego zdarzenia. Jest to powszechnie znany fakt, który ponownie popierają wskazówki zawarte w tej ocenie. Mniejsze tradycyjne tartaki, które stanowią główne podmioty w przetwórstwie drewna liściastego są przeważnie zakładami rzemieślniczymi, natomiast profesjonalne kompetencje kierownicze ich personelu są raczej na niskim poziomie. Jest to kwestia, której trzeba być świadomym, gdy chodzi o rozwój sieci biznesowych oraz zaawansowany rozwój łańcuchów wartości Kompetencje pracowników, według odpowiedzi udzielanych na pytania, są wystarczające, by mogli oni realizować niezbędne zadania w łańcuchu. Tabela 4 przedstawia dane informacyjne. Tabela 4: Poziom umiejętności w przedsiębiorstwach w łańcuchu przerobu drewna liściastego w regionie basenu Bałtyku Południowego PRACOWNICY. ( 1 = niewykwalifikowany; 2 = bez formalnego wykształcenia (szkolenie przy pracy); 3 = wykształcenie zawodowe (zaświadczenie); 4 = wykształcenie techniczne (mistrz rzemieślnik itd.); 5= wyższe wykształcenie (Dane w oparciu o informacje od krajowych korespondentów) Państwo Okręg/Powiat Pozyskiwa nie drewna Transport drewna Przetwarza nie Litwa Polska RDLP Gdańsk Niemcy region Projektu Szwecja region Projektu Rosja region Kaliningrad Ogólnym poziomem kwalifikacji w leśnictwie wydaje się być szkolenie zawodowe, które spełnia ogólne wymagania. Jedynie w Kaliningradzie poziom wyszkolenia pracowników jest bardzo niski. Wskazuje to na fakt, że w regionie Kaliningradu znajdują się duże przedsiębiorstwa, zatrudniające wielu pracowników, którzy pracują według niezbyt zaawansowanych procedur technicznych. Mogą tam zdecydowanie przeważać prace wykonywane ręcznie, przy których można korzystać

17 Warunki pracy w łańcuchach wartości drewna liściastego w basenie Bałtyku Południowego z pracowników niewykwalifikowanych. To założenie wymaga dalszego sprawdzenia przez lokalnych ekspertów. Na zdecydowanie niski standard wyszkolenia wskazuje się w przypadku pracowników tartaków na Litwie. Powyższe prowadzi do wniosku, że na tym obszarze przeważają w szczególności proste prace ręczne, co ponownie rodzi pytanie, czy poziom warunków pracy w tej niewielkiej branży drzewnej na Litwie jest godny według ram normatywnych, nakreślonych we wprowadzeniu do niniejszego opracowania. To pierwsze podejście do przeglądu umiejętności w łańcuchu daje możliwość wysunięcia następujących hipotez: Podwykonawcy leśni zatrudniają wykwalifikowanych pracowników leśnych, oprócz regionu Kaliningradu. Pytanie powstaje czy pracownicy są wystarczająco wyszkoleni do wykonywania operacji na drewnie liściastym, głównie, czy posiadają oni kompetencje do pozyskiwania i przetwarzania wielkogabarytowej tarcicy w bezpieczny i efektywny sposób? Tutaj konieczne wydaje się, iż należy bliżej przyjrzeć się wymaganiom szkoleniowym dla pracowników, zwłaszcza w odniesieniu do wymagań w zakresie kwalifikacji, aby stosować operacje przyjazne dla środowiska (np. ochrona gleby). Gównie niewielkie tartaki zatrudniają znaczną liczbę słabo wyszkolonych pracowników. Wymaga to bliższego przyjrzenia się standardom technicznym i bezpieczeństwa stosowanym w tych przedsiębiorstwach Bezpieczeństwo i higiena pracy Istotną kwestią przy ocenie sytuacji przedsiębiorstw w łańcuchu wartości są warunki, w jakich pracują ludzie. Warunki pracy, a odpowiednio jakość pracy, należy ocenić na podstawie wielu wskaźników, takich jak prawa pracowników, bezpieczeństwo pracy, możliwości rozwoju kariery oraz inwestycje w zasoby ludzkie (rekrutacja, szkolenie, uczestnictwo). Jednakże, na tym etapie przygotowywania opracowania zaledwie dotknęliśmy problemu, oszacowując sytuację dotyczącą bezpieczeństwa i higieny pracy. Bezpieczeństwo i higiena pracy są ważnym wskaźnikiem warunków pracy. Dlatego też w naszym badaniu zbieramy pierwsze wskazania jak przedstawia się bezpieczeństwo i higiena pracy w poszczególnych regionach oraz segmentach łańcucha. Wydaje się jednak, że statystyki dotyczące wypadków dla Regionu nie są łatwo dostępne. Pewne dane można uzyskać, nie dostarczają one jednak

18 wystarczających dowodów do przeprowadzenia wiarygodnej analizy warunków pracy. Taka ocena nie jest w stanie dostarczyć wystarczających danych na temat wypadków i chorób zawodowych. Tam, gdzie dane są dostępne, ich wartość wyjasniająca nie pozwala opisać standardów bezpieczeństwa w przedsiębiorstwach. Na tym polu musimy cofnąć się do obserwacji i wcześniej uzyskanej wiedzy Już wcześniej zaznaczono, że praca w leśnictwie pociąga za sobą wiele zagrożeń. W szczególności ręczne pozyskiwanie drewna z wykorzystaniem urządzeń silnikowych należy do najbardziej niebezpiecznych zadań. Na podstawie ogólnych statystyk wypadkowości wiadomo, że pomimo dołożenia wielu starań w przeszłości, wypadki w leśnictwa pozostają na nieakceptowalnie wysokim poziomie (Forest Europe et al. 2011, ss ). Oczywistym jest, że częstotliwość wypadków jest bardzo powiązana ze stopniem mechanizacji wykonywanych operacji. Z drugiej strony, bezpieczeństwo i higiena pracy są wynikiem zarządzania, planowania oraz dobrej i kompetentnej realizacji zadań, na co wskazano powyżej. Warunki pracy w branżach przetwórczych są głównie uzależnione od zaprojektowania stanowisk pracy. W regionie mamy do czynienia z bardzo zróżnicowanym poziomem rozwoju technicznego. Tu ponownie odwołujemy się do technicznej i organizacyjnej ochrony przed niebezpiecznymi przedmiotami i substancjami. Brak urządzeń dźwigowych przy przenoszeniu tarcicy oraz ergonomicznego wykonania indywidualnych stanowisk pracy, to najczęściej występujący problem w przemyśle drzewnym. Najistotniejszym wymogiem jest, aby przedsiębiorstwa i pracownicy rozwijali kulturę zachowania godnych warunków pracy. Oczywiście, trzeba zapewnić całe wyposażenie ochronne a co ważniejsze musi być ono wykorzystywane przez pracowników, z kolei pracownicy muszą być zachęcani do korzystania z tego wyposażenia. Obserwacje w firmach zajmujących się przetwórstwem drewna wskazują, że na przykład sprzęt ochrony słuchu nie jest przeważnie stosowany przez wszystkich pracowników. Jest to jedynie jeden przykład, lecz stanowi dobrą wskazówkę, na co należy zwrócić uwagę w przedsiębiorstwie. W firmach o wysokim poziomie mechanizacji, w branży drzewnej, głównym problemem jest takie zorganizowanie pracy, aby ograniczyć ciąg powtarzających się i monotonnych zadań, które dotyczą obsługi i nadzorowania maszyn do przerobu drewna.

19 Warunki pracy w łańcuchach wartości drewna liściastego w basenie Bałtyku Południowego 19 3 Wnioski Zasadniczo można dojść do wniosku, że warunki pracy w łańcuchu przerobu drewna liściastego w regionie są bardzo zróżnicowane, gdyż charakter przedsiębiorstw jest bardzo różny. Występują bardzo poważne różnice pomiędzy podregionami, ale także w obrębie sektorów w różnych regionach. To sprawia, iż wyzwaniem staje się przekazanie ogólnych wniosków w ramach niniejszej oceny. Pierwsza ocena nie zapewnia głębszego wglądu w warunki pracy w łańcuchach wartości przerobu drewna liściastego. Opierając się na informacjach, które zebrano w ramach tego partnerskiego projektu, można przekazać przybliżony pogląd. Aby opracować specjalne środki zmierzające do poprawy warunków pracy, koniecznym byłoby uzyskanie o wiele bardziej szczegółowych informacji, co leży poza zakresem tego projektu. Niemniej jednak wnioski wskazują na zaobserwowane problematyczne obszary, które poddano ocenie, a które wymagają zwiększonej uwagi, aby umożliwić rozwój łańcuchów wartości przerobu drewna liściastego. Pomimo braku szczegółowych informacji, można wysunąć pierwsze wnioski: Łańcuch przerobu drewna liściastego daje zatrudnienie znaczącej grupie pracowników w regionie, w tym setkom podwykonawców leśnych w małych oraz mikroprzedsiębiorstwach, i około stu, głównie małych, przedsiębiorstwach zajmujących się przetwarzaniem drewna liściastego. Niektóre duże przedsiębiorstwa, jak tartaki w Kaliningradzie/Szwecji z 1300 pracownikami są ważne ze względów społeczno-ekonomicznych ponieważ mają wpływ na cały region. Mając na uwadze cel projektu Hardwoods are Good, trzeba mieć świadomość, że w przyszłości sektor zapewni dostęp do kompetentnych pracowników. Ma to duży związek z utrzymaniem godnych warunków pracy, a tym samym z oferowaniem atrakcyjnych stanowisk. Obszarami wymagającymi poprawy w ramach warunków pracy i szkolenia są: o Kwalifikacje dotyczące pozyskiwania drewna z drzew liściastych o dużych gabarytach. o Zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy w przedsiębiorstwach, zarówno w przemyśle leśnym i jak i drzewnym.

20 o Szczególną uwagę trzeba zwrócić na sytuację niewykwalifikowanych pracowników, ponieważ stanowią oni najbardziej wrażliwą grupę pośród zatrudnionych osób. o Niewielkie przedsiębiorstwa leśne i przedsiębiorstwa zajmujące się przerobem drewna potrzebują wsparcia i doradztwa, aby podnieść kwalifikacje i kompetencje, a także by utrzymać dobre warunki pracy. Najważniejszymi sprawami są szkolenie i edukacja. Podczas, gdy w niektórych częściach regionu standardy dotyczące kwalifikacji stoją na stosunkowo wysokim poziomie, pojawia się pytanie, czy podwykonawcy, a w szczególności pracownicy, posiadają kwalifikacje, aby w bezpieczny i produktywny sposób wykonywać pracę w trudnych warunkach stawianych przez branżę pozyskiwania i przerobu drewna. Zamiast oceny braków kompetencyjnych dotyczących tych zadań, możemy nakreślić wymagania, które muszą zostać spełnione: Podwykonawcy muszą podnieść kwalifikacje kierownicze, aby móc spełnić wymagania stawiane przez ich partnerów biznesowych, a także, aby móc wprowadzać innowacje w swoich przedsiębiorstwach. W wielu przypadkach niezbędna będzie modernizacja wyposażenia technologicznego. Przedsiębiorstwa zajmujące się pozyskiwaniem drewna muszą być w stanie dokonać wyboru najlepszych procedur roboczych i środków, by pozyskiwać drewno, mając przy tym na uwadze ochronę drzewostanu i gleby, co jest warunkiem zrównoważonego zarządzania lasami liściastymi. Powyższe obejmuje wnikliwą wiedzę z zakresu warunków i wymogów środowiskowych. Pracownicy muszą posiadać kwalifikacje, aby pozyskiwać drewno z wielkogabarytowych drzew w sposób bezpieczny i z zachowaniem ostrożności. Właściciele muszą podnieść poziom wiedzy na temat zarządzania lasami liściastymi. W branżach drzewnych głównie w niewielkich tartakach, które specjalizują się w przerobie drewna liściastego, niezbędną są: modernizacja maszyn oraz zapewnienie ergonomicznych miejsc pracy.

21 Warunki pracy w łańcuchach wartości drewna liściastego w basenie Bałtyku Południowego Z uwagi na fakt, że ten sektor tworzą w dużym stopniu małe i mikroprzedsiębiorstwa (za wyjątkiem branż drzewnych w Szwecji oraz dużych firm zajmujących się pozyskiwaniem drewna w Kaliningradzie), oczywistym jest, że nie można oczekiwać poprawy warunków pracy od samych przedsiębiorstw. Potrzebne są systemy wsparcia, które będą się koncentrować na potrzebach małych i mikroprzedsiębiorstw. Lasy państwowe świadczą, bądź firmy, w pewnym zakresie, oferują doradztwo i wsparcie na rzecz małych przedsiębiorstw, np. od właścicieli małych majątków leśnych, po podwykonawców. Jednakże można przyjąć, że nie stanowi to reguły w całym regionie. Potrzebne są dodatkowe usługi i organizacje, które świadczyć będą usługi z zakresu doradztwa biznesowego dla przedsiębiorstw, aby doradzać, szkolić i edukować przedsiębiorstwa w kierunku sprostania wymagań stawianych przez zaawansowany łańcuch wartości przerobu drewna liściastego w regionie. Tu także kompetentni przedsiębiorcy nabędą zdolność projektowania godnych warunków pracy, a tym samym oferowania atrakcyjnych miejsc pracy. Referencje Forest Europe, UNECE i FAO Stan europejskich w 2011 r. Stan i tendencje w zrównoważonym zarządzaniu lasami w Europie. Forest Europe Liaison Unit Oslo MOP Kodeks postępowania dotyczący bezpieczeństwa i higieny pracy w leśnictwie. Międzynarodowa Organizacja Pracy, Genewa. MOP Godna praca. Raport Dyrektora Generalnego. Międzynarodowa Organizacja Pracy, Genewa. MOP (przeglądany 13 kwietnia 2012). Kastenholz, E Małe i średnie przedsiębiorstwa w łańcuchu przerobu drewna liściastego w basenie Bałtyku Południowego - Analiza SWOT dotycząca regionalnego łańcucha przerobu drewna liściastego. Dokument roboczy dotyczący projektu Hardwoods are Good w ramach Programu Rozwoju basenu Bałtyku Południowego. Szwedzka Agencja Leśna, nie opublikowana. Morat, J Kompetencje przedsiębiorców leśnych. Raport z projektu Leonardo ConCert ( ). Centre Forestier La Bastide des Jourdans. Vik, T Warunki pracy operatorów maszyn leśnych w sześciu państwach europejskich. Szwedzki Uniwersytet Nauk Rolniczych, Wydział Produktów Leśnych i Rynków. Raport Nr 25.