NAJWYŻSZA IZBA KONTROLI

Transkrypt

1 NAJWYŻSZA IZBA KONTROLI DELEGATURA w KRAKOWIE S/12/009 Nr ewid. 14/2013/S12009/LKR Informacja o wynikach kontroli Pomoc w odtworzeniu budynków i lokali mieszkalnych zniszczonych przez osuwiska w 2010 r. w województwie małopolskim K r a k ó w k w i e c i e ń r. 1

2 2

3 Spis treści 1. Wprowadzenie Podsumowanie wyników kontroli Ogólna ocena kontrolowanej działalności Uwagi końcowe i wnioski Ważniejsze wyniki kontroli Pojęcie osuwisk oraz rozmiar szkód wyrządzonych przez osuwiska w województwie małopolskim Zasady i wielkość pomocy udzielonej na budowę lub zakup budynków i lokali mieszkalnych stanowiących mienie komunalne lub przewidzianych do zamiany Zasady i wielkość pomocy udzielonej poszkodowanym w formie zasiłków celowych Zakres pomocy udzielonej poszkodowanym przed ustaleniem zasad przez MSWiA Pozostałe ustalenia kontroli Kontrola i nadzór sprawowane przez Wojewodę Małopolskiego Płynność finansowania zadania Standard oraz jakość wybudowanych lub zakupionych budynków i lokali mieszkalnych Zamiany dokonywane przez gminy na podstawie ustawy o szczególnych zasadach odbudowy Działania organów nadzoru budowlanego Postępowanie kontrolne i działania podjęte po zakończeniu kontroli Załączniki

4 1. Wprowadzenie Kontrola udzielenia pomocy w odtworzeniu budynków i lokali mieszkalnych zniszczonych przez osuwiska w 2010 r. została podjęta z inicjatywy własnej NIK, w związku z wnioskiem złożonym przez Posła na Sejm RP. Osuwiska, które uaktywniły się w wyniku długotrwałych i intensywnych opadów spowodowały duże straty w infrastrukturze komunalnej oraz prywatnych obiektach mieszkalnych. Wielu poszkodowanych nie miało możliwości zaspokoić potrzeb mieszkaniowych we własnym zakresie, co uzasadniło udzielenie pomocy ze środków budżetu państwa na odbudowę zniszczonych domów. Uaktywnione osuwiska, w odróżnieniu od innych niekorzystnych zjawisk przyrodniczych, takich jak powodzie i huragany, nie tylko niszczyły budynki, ale również wyłączały w sposób trwały działki z możliwości ponownej zabudowy. W związku z tym, udzielenie pomocy poszkodowanym polegało również na pozyskaniu pod zabudowę nowych, sprawdzonych przez geologów, działek budowlanych. W związku z wystąpieniem osuwisk w 2010 r., w latach Małopolski Urząd Wojewódzki (MUW) przyznał gminom dotacje na likwidację skutków tych osuwisk w łącznej wysokości ,8 tys. zł. Kontrolę przeprowadzono od 16 kwietnia do 28 września 2012 r. w Małopolskim Urzędzie Wojewódzkim w Krakowie (MUW), w trzech gminach, które w ramach pomocy wybudowały największą liczbę budynków mieszkalnych, tj.: w Limanowej, Lanckoronie i Gródku nad Dunajcem oraz w jednej gminie Piwniczna Zdrój, która dokonywała wyłącznie zakupów nieruchomości mieszkalnych. Kontrole w gminach przeprowadzono na podstawie art. 2 ust. 2 ustawy o NIK 1 pod względem legalności, gospodarności i rzetelności. MUW skontrolowano na podstawie art. 2 ust. 1 ustawy o NIK, przy zastosowaniu kryterium legalności, gospodarności, celowości i rzetelności. Celem kontroli była ocena sposobu wykorzystania środków publicznych przyznanych w ramach pomocy na odtworzenie budynków i lokali mieszkalnych, w tym dostosowanie form pomocy do potrzeb i ich skuteczności. Badaniem objęto proces przyznania, wykorzystania i rozliczenia środków przekazanych gminom, jak również sprawowania kontroli i nadzoru nad przyznaniem oraz wykorzystaniem tych środków. Kontrolą objęto lata (III kwartał), przy czym w informacji wykorzystano dane statystyczne i finansowe sprzed 2010 r., uzyskane z kontrolowanych jednostek. 1 Ustawa z dnia 23 grudnia 1994 r. o Najwyższej Izbie Kontroli (Dz. U. z 2012 r., poz. 82, ze zm.) 4

5 2. Podsumowanie wyników kontroli 2.1. Ogólna ocena kontrolowanej działalności NIK ocenia pozytywnie przyznawanie, wykorzystanie i rozliczanie przez gminy środków publicznych na odtworzenie budynków i lokali mieszkalnych zniszczonych w wyniku osuwisk, jak również sprawowanie przez Wojewodę Małopolskiego kontroli i nadzoru w tym zakresie. Pomoc udzielona została zgodnie z obowiązującymi przepisami, adekwatnie do zgłoszonych potrzeb. O skuteczności pomocy świadczy zaspokojenie podstawowych potrzeb mieszkaniowych poszkodowanych we wszystkich kontrolowanych gminach. Różnorodność stosowanych form pomocy, w tym wypłata zasiłków celowych na remont lub budowę budynków mieszkalnych, wybudowanie przez gminy domów i przekazanie ich poszkodowanym, jak również przyznawanie mieszkań komunalnych, umożliwiła gminom podjęcie działań dostosowanych do indywidualnej sytuacji poszkodowanych. Wielkość środków przekazanych z budżetu państwa pozwoliła na udzielenie pomocy wszystkim potrzebującym. Środki te zostały co do zasady przyznane i wykorzystane w sposób legalny, rzetelny i gospodarny. Stwierdzone przez NIK wyjątki dotyczyły wypłaty przez MUW dotacji dla dwóch gmin w wyliczonej przez te gminy nadmiernej wysokości łącznie 69,9 tys. zł, tj. 0,076% kwoty dotacji przekazanych gminom w Małopolsce na pomoc poszkodowanym w wyniku osuwisk. NIK ocenia pozytywnie ustalenie przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji zasad dotyczących odbudowy i remontów budynków mieszkalnych 2, z punktu widzenia celowości działania. Opracowanie i wdrożenie tych zasad usprawniło proces przekazywania środków i zapewniło równe traktowanie poszkodowanych. Zauważyć przy tym należy, że Wojewoda Małopolski zawarł umowy na przekazanie dotacji na usuwanie skutków osuwisk z Gminą Lanckorona i Limanowa na trzy miesiące przed wprowadzaniem we wrześniu 2010 r. przez MSWiA zasad dotyczących odtwarzania budynków/lokali mieszkalnych. Zastrzeżenia NIK dotyczyły zbyt ogólnego opisu zadań w umowach o przekazanie dotacji, podpisanych przez Wojewodę Małopolskiego z wójtami tych gmin, czego wynikiem było załatwianie przez gminy spraw w odmienny sposób, pomimo takich samych uwarunkowań. W Gminie Limanowa wybudowano/zakupiono budynki/lokale mieszkalne o powierzchni większej niż 100 m 2, a w Gminie Lanckorona o powierzchni większej niż rzeczywista powierzchnia domów zniszczonych w wyniku osuwisk. Ponadto zastrzeżenia NIK dotyczyły niewystarczającego nadzoru gmin nad uzyskaniem wymaganej jakości wybudowanych przez gminy domów dla poszkodowanych oraz słabego zaangażowania w usuwanie usterek. Wiele usterek zgłaszanych było zarówno w momencie odbioru budynków, jak również w czasie ich użytkowania. 2 Załącznik nr 1 Charakterystyka uwarunkowań i analiza stanu prawnego. 5

6 2.2. Uwagi końcowe i wnioski NIK zwraca uwagę na ryzyko związane ze skutecznością zastosowanych form pomocy w postaci remontów domów zlokalizowanych na osuwiskach lub w ich bezpośrednim sąsiedztwie. Pomimo wydania pozytywnych decyzji przez organy nadzoru budowlanego, z remontem niektórych domów wiąże się ryzyko ponownego uszkodzenia w wyniku powtórnego uaktywnienia się osuwisk. Świadczą o tym ustalenia kontroli NIK w Gminie Gródek nad Dunajcem oraz zapisy kontrolowanych kart osuwiskowych. Zastosowanie formy pomocy polegającej na zamianie dotychczasowych, zniszczonych domów na nowowybudowane przez gminy, obarczone jest ryzykiem odmowy przesiedlenia się przez poszkodowanych i może skutkować pozostawieniem niezamieszkałych nieruchomości w zasobie komunalnym gminy. Mając na względzie powyższe uwagi, NIK zwraca się do Ministra Administracji i Cyfryzacji o ich uwzględnienie w przyszłych pracach nad ustawowymi rozwiązaniami w zakresie pomocy dla osób dotkniętych skutkami klęsk żywiołowych. 6

7 3. Ważniejsze wyniki kontroli 3.1. Pojęcie osuwisk oraz rozmiar szkód wyrządzonych przez osuwiska w województwie małopolskim Osuwisko jest to zjawisko grawitacyjnego przemieszczania się mas ziemnych lub materiału skalnego na zboczach lub na skarpach. Bezpośrednią przyczyną powstawania osuwisk jest działanie siły ciężkości oraz zaburzenie równowagi pomiędzy ciężarem, a siłami spójności i tarcia wewnętrznego. Zjawiska geodynamiczne obejmujące ruchy mas gruntowych mogą występować już na zboczach o nachyleniu kilku stopni. Czynniki warunkujące powstanie ruchu mas ziemi można podzielić na dwie grupy: wewnętrzne i zewnętrzne. Do czynników wewnętrznych należy zaliczyć: budowę geologiczną, warunki hydrologiczne oraz morfologię terenu. Do czynników zewnętrznych należy zaliczyć: warunki atmosferyczno-klimatyczne, obciążenie dynamiczne zboczy (np. nasilenie ruchu kołowego) oraz obciążenie statyczne zboczy (np. zabudowa obiektami budowlanymi) 3. W następstwie długotrwałych i intensywnych opadów, jakie miały miejsce w okresie maj czerwiec 2010 r. m.in. na obszarze województwa małopolskiego (głównie w gminach położonych w południowej części województwa) odnotowano, związaną bezpośrednio lub pośrednio z niszczącym działaniem wody, znaczną skalę zjawisk osuwiskowych. Uaktywnione osuwiska spowodowały duże straty, szczególnie w prywatnych obiektach budowlanych. Powierzchnie osuwisk uaktywnionych w 2010 r., w gminach objętych kontrolą przedstawia tabela nr 1. Tabela nr 1. Powierzchnie osuwisk uaktywnionych w 2010 r., w gminach objętych kontrolą Gmina Powierzchnia osuwisk uaktywnionych w 2010 r. (w ha) Gródek nad Dunajcem 227,20 Limanowa 57,72 Lanckorona 52,80 Piwniczna Zdrój 51,19 Źródło: Dane uzyskane w trakcie kontroli MUW Według danych MUW, w okresie maj czerwiec 2010 r. w województwie małopolskim, w wyniku uaktywnienia się osuwisk oraz innych osunięć ziemi, uszkodzonych zostało 619 budynków mieszkalnych oraz 472 budynki gospodarcze. Osuwiska stwarzały zagrożenie dla budynków mieszkalnych oraz 821 budynków gospodarczych. Uaktywnione w tym okresie osuwiska uszkodziły również ok. 73 km dróg gminnych, powiatowych i wojewódzkich. W ciągu ostatniej dekady, zjawiska osuwisk (w skali porównywalnej do 2010 r.) wystąpiły w 3 Zjawiska osuwiskowe na terenach objętych powodzią w 2001 w Województwie Małopolskim. Raport z przeprowadzonej kontroli problemowej w powiatach: suskim, nowosądeckim i nowosądeckim grodzkim. Wojewódzki Inspektorat Nadzoru Budowlanego w Krakowie, ul. Smoleńsk 29/31, Kraków. Kraków 2001 r. 7

8 WAŻNIEJSZE WYNIKI KONTROLI województwie małopolskim w 2001 r., powodując uszkodzenie 433 budynków mieszkalnych, 198 budynków gospodarczych oraz 315,9 km dróg gminnych, powiatowych i wojewódzkich. Wykaz szkód wyrządzonych przez osuwiska uaktywnione w 2010 r., w gminach objętych kontrolą przedstawia tabela nr 2. Tabela nr 2. Wykaz szkód wyrządzonych przez osuwiska uaktywnione w 2010 r. Opis Ogółem w skontrolowanych gminach Zniszczenia dokonane przez osuwiska uaktywnione w 2010 r. Liczba budynków mieszkalnych Liczba budynków gospodarczych Długość dróg (w km), w tym: 550,63 15,4 gminnych ,05 powiatowych 114 1,75 wojewódzkich 30 2,6 Inne zniszczenia 6 km sieci wodociągowej Budynek OSP w Lanckoronie Źródło: Dane uzyskane w trakcie kontroli MUW 3.2. Zasady i wielkość pomocy udzielonej na budowę lub zakup budynków i lokali mieszkalnych stanowiących mienie komunalne lub przewidzianych do zamiany Opracowane przez MSWiA zasady przewidywały przekazywanie gminom dotacji celowych na realizację zadań związanych z usuwaniem skutków powodzi i osuwisk ziemnych. Zasady udzielania pomocy w trybach I, II i III określono w piśmie BUSKŻ-III /10 z 24 września 2010 r. i uzupełniono 15 grudnia 2010 r. Wojewoda Małopolski pismami z dnia 13 i 29 października oraz z 4 listopada 2010 r. wydał dodatkowe wytyczne do tych zasad 4. Dwie kontrolowane gminy Limanowa i Lanckorona, ze względu na wielkość szkód, otrzymały pomoc bezzwłocznie po wystąpieniu zdarzenia, przed określeniem powyższych zasad, więc przyjęły własne, różniące się od siebie, zasady przyznawania pomocy. Należy podkreślić, że udzielenie pomocy poszkodowanym w wyniku osuwisk wiązało się nie tylko z koniecznością odtworzenia zniszczonych budynków, ale przede wszystkim z koniecznością znalezienia nowych, bezpiecznych działek budowlanych. Samorządy wykorzystywały dotacje m.in. na budowę/zakup 4 Załącznik nr 1 Charakterystyka uwarunkowań i analiza stanu prawnego. 8

9 WAŻNIEJSZE WYNIKI KONTROLI domów/mieszkań stanowiących mienie komunalne lub przewidzianych do zamiany. Jeżeli poszkodowani posiadali prawo własności do zniszczonych przez osuwiska budynków mieszkalnych, gminy budowały/kupowały budynki/lokale mieszkalne, które następnie na podstawie art. 13 h ustawy o szczególnych zasadach odbudowy (tzw. tryb I), na wniosek zainteresowanego mogły zamienić 5. Jeżeli poszkodowani nie posiadali prawa własności do zniszczonych budynków, gminy przyznawały domy/lokale komunalne (tzw. tryb III). W trybie I pomoc udzielana była osobie fizycznej będącej właścicielem budynku/lokalu mieszkalnego, jeżeli w dniu zdarzenia prowadziła w nim gospodarstwo domowe i uległ on zniszczeniu w wyniku osunięcia ziemi, mającego miejsce w 2010 r. (począwszy od maja). Dodatkowym warunkiem udzielenia pomocy było stwierdzenie przez organy nadzoru budowlanego braku możliwości remontu lub odbudowy zniszczonego budynku/lokalu. Określenie w przyjętych zasadach m.in. osoby uprawnionej, przyczyny zniszczenia budynku oraz czasu zdarzenia, przyczyniło się do udzielenia pomocy osobom faktycznie poszkodowanym przez osuwiska. Ponadto nałożenie wymogu prowadzenia gospodarstwa domowego w budynku (przed jego zniszczeniem), pozwoliło uniknąć wydatkowania środków publicznych na odtworzenie niezamieszkałych budynków, w tym również domów letniskowych. Tak było w przypadku gminy Gródek nad Dunajcem, gdzie osuwiska nie tylko zniszczyły budynki mieszkalne i gospodarcze ale również sezonowo zamieszkiwane domy, w tym domy letniskowe usytuowane w okolicy jeziora Rożnowskiego. Przyznawana w ramach trybu I dotacja, zgodnie z ustalonymi przez MSWiA kryteriami nie mogła być większa niż 300 tys. zł na jeden budynek/lokal mieszkalny, a cena za 1 m 2 budynku/lokalu mieszkalnego nie mogła przekroczyć 3 tys. zł brutto. Przyjęte kryteria przewidywały również, że powierzchnia użytkowa nowego budynku/lokalu mieszkalnego powinna odpowiadać powierzchni zniszczonego obiektu z dnia zdarzenia (wynikającej z deklaracji podatkowej lub decyzji podatkowej, a w przypadku ich braku księgi wieczystej lub aktu notarialnego), ale nie więcej niż 100 m 2. Wprowadzone pismem MSWiA z 24 września 2010 r. zasady przyznawania pomocy, zapewniły jednolite podejście przy ustalaniu jej wielkości niezależnie od gminy, którą osoby poszkodowane zamieszkiwały. Tryb III przewidywał możliwość ubiegania się przez gminy o dotacje celowe na realizację zadań własnych związanych z budową mieszkań komunalnych dla rodzin lub osób, których budynki/lokale mieszkalne zostały zniszczone w wyniku osunięć ziemi. W związku z tym, że omawiany tryb przewidywał przyznanie gminom dotacji celowych na realizację zadań własnych, gdzie wybudowane lub zakupione budynki/lokale mieszkalne miały stanowić własność gminy, w trybie tym nie obowiązywały obostrzenia dotyczące powierzchni budynku, maksymalnej kwoty dotacji oraz ceny za 1 m 2. W latach Wojewoda przekazał dotacje celowe 15 gminom na wybudowanie lub zakup budynków i lokali mieszkalnych w trybie I oraz 13 gminom na wybudowanie lub zakup budynków i lokali mieszkalnych w 5 Art. 13h. ust.1. Nieruchomości stanowiące własność gminy mogą być przedmiotem zamiany na nieruchomości objęte aktami prawa miejscowego, o których mowa w art. 13a lub 13c, stanowiące własność osób fizycznych lub osób prawnych. Wniosek o zamianę składa się do właściwego wójta, burmistrza albo prezydenta miasta. Ustawa z dnia 11 sierpnia 2001 r. o szczególnych zasadach odbudowy, remontów i rozbiórek obiektów budowlanych zniszczonych lub uszkodzonych w wyniku działania żywiołu (Dz. U. Nr 84 poz. 906 ze zm.), zwana dalej ustawą o szczególnych zasadach odbudowy. 9

10 WAŻNIEJSZE WYNIKI KONTROLI trybie III. Wielkość przyznanych gminom dotacji oraz wartość wybudowanych/zakupionych budynków/lokali mieszkalnych z podziałem na tryby i z uwzględnieniem źródeł finansowania przedstawia tabela nr 3. Tabela nr 3. Wielkość przyznanych gminom dotacji w ramach trybu I i III oraz wartość wybudowanych/zakupionych budynków/lokali mieszkalnych z podziałem na źródła finansowania (w tys. zł) Całkowita wartość wybudowanych/zakupionych Tryb Kwota przyznanej dotacji zgodnie z umową/aneksem Suma wykorzystanej dotacji budynków/lokali mieszkalnych, w tym: Pokryta ze środków Pokryta ze środków Pokryta ze środków własnych dotacji własnych gminy poszkodowanych Tryb I 9 524, , ,2 670, ,0 Tryb III 4 695, , ,4 280,8 nie dotyczy Suma , , ,6 951,7 nie dotyczy Źródło: Dane uzyskane w trakcie kontroli MUW Wielkość przyznanej pomocy na budowę lub zakup budynków/lokali mieszkalnych należy uznać za adekwatną do potrzeb. Na odtworzenie domów w trybie I budżet państwa przekazał 9 494,2 tys. zł dotacji. W każdym przypadku dofinansowanie ze środków budżetu państwa do 1 m 2 odtwarzanej powierzchni nie przekroczyło 3 tys. zł. Odbudowę w trybie I prowadziło piętnaście gmin, które wybudowały bądź zakupiły 47 budynków/lokali mieszkalnych. W siedmiu gminach wartość wybudowanych bądź zakupionych budynków/lokali mieszkalnych przekroczyła kwotę przyznanej dotacji łącznie o 670,9 tys. zł, co stanowiło 7% ogółu dotacji przeznaczonej na odtworzenie budynków w trybie I. Koszty te związane były m.in. z koniecznością poniesienia wydatków nie refundowanych ze środków dotacji (np. podziały geodezyjne), jak również ponoszonymi kosztami utrzymania budynków/lokali do czasu dokonania zamiany. Ponadto w dziewięciu gminach poszkodowani zdecydowali się na dopłatę środków własnych (w łącznej wysokości tys. zł), m.in. w przypadku gdy rzeczywista cena zakupu bądź budowy domu przekroczyła przysługującą poszkodowanym kwotę dotacji. Na odtworzenie domów w trybie III budżet państwa przekazał w formie dotacji kwotę 4 690,4 tys. zł. Odbudowę w tym trybie prowadziło trzynaście gmin, które wybudowały bądź zakupiły 23 budynki/lokale mieszkalne. Na 1 m 2 odtwarzanego budynku/lokalu mieszkalnego budżet państwa przeznaczył od 1,6 tys. zł do 4,7 tys. zł. Różnice w wysokości dotacji na 1 m 2 wynikały z deklaracji gmin dotyczących wielkości odtwarzanych budynków oraz standardu wykończenia wnętrz. Zastosowanie równocześnie obu omawianych trybów dało gminom możliwość zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych wszystkich poszkodowanych, niezależnie od tego czy posiadali prawo własności do zamieszkiwanych budynków/lokali mieszkalnych. Ponadto z trybu I, w którym gminy przejmowały obowiązki związane z budową/zakupem budynków/lokali mieszkalnych, mogły skorzystać osoby niezaradne życiowo, jak również inni poszkodowani, którzy z różnych przyczyn nie chcieli lub nie mogli samodzielnie odbudowywać domu. 10

11 WAŻNIEJSZE WYNIKI KONTROLI 3.3. Zasady i wielkość pomocy udzielonej poszkodowanym w formie zasiłków celowych W ramach pomocy, Gminy otrzymywały dotację ze środków budżetu państwa z rezerwy celowej na przeciwdziałanie i usuwanie skutków klęsk żywiołowych, na wypłatę zasiłków na budowę dla poszkodowanych, zakup lub remont budynków/lokali mieszkalnych zniszczonych przez osuwiska. Wypłat zasiłków celowych dokonywały gminne ośrodki pomocy społecznej na podstawie art. 40 ustawy o pomocy społecznej 6, przy czym osoby otrzymujące pomoc zostały zobowiązane do przedłożenia faktur lub innych rachunków potwierdzających dokonanie wydatku. Zasady udzielania pomocy w tej formie MSWiA doprecyzowało w pismach przekazywanych wojewodom 7. W piśmie MSWiA z 27 maja 2010 r. ustalono, że pomoc przysługuje rodzinom lub osobom samotnie gospodarującym, na remont albo odbudowę budynku/lokalu mieszkalnego, który uległ zniszczeniu w związku z powodzią z maja 2010 r. Pomoc miała być udzielana na wniosek osoby uprawnionej, tj. właściciela budynku lub lokalu mieszkalnego albo osoby, której przysługiwało spółdzielcze własnościowe lub lokatorskie prawo do lokalu, bądź najemcy lokalu/budynku mieszkalnego. Osoby nie będące właścicielami uszkodzonych budynków/lokali również mogły otrzymać pomoc, pod warunkiem uzyskania zgody właściciela na przeprowadzenie remontu/odbudowy. W piśmie przewidziano dwa rodzaje zasiłków: do 20 tys. zł, w przypadku gdy osoba uprawniona nie przewidywała większych kosztów i zrezygnowała z wyceny, lub od 20 do 100 tys. zł w takim przypadku niezbędna była wcześniejsza wycena planowanych do poniesienia kosztów, wykonana przez uprawnione osoby. W piśmie MSWiA z 24 czerwca 2010 r. ustalono, że pomoc przysługiwała również m.in. z tytułu zniszczeń lub uszkodzeń budynków/lokali mieszkalnych spowodowanych osuwaniem się ziemi, jeżeli miały one miejsce w związku z powodzią z maja i czerwca 2010 r. Pomoc nie przysługiwała, jeżeli w zniszczonym budynku/lokalu mieszkalnym nie było prowadzone gospodarstwo domowe. Wyłączono także możliwość finansowania z pomocy innych obiektów niż mieszkalne. W piśmie wyjaśniono, że świadczenia pomocy społecznej nie mają charakteru odszkodowania i przyznawane są niezależnie od odszkodowania przysługującego z tytułu ubezpieczenia oraz niezależnie od kryterium dochodowego o którym mowa w art. 8 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej. Wskazano, że celem pomocy było umożliwienie osobom lub rodzinom poszkodowanym, uzyskanie środków na realizację niezbędnych potrzeb bytowych, przy czym nie ma znaczenia czy potrzeby te realizowane będą w dotychczasowym budynku/mieszkaniu. Jeżeli odbudowa albo remont obiektu nie były możliwe, z kwoty zasiłku mógł zostać sfinansowany zakup działki budowlanej pod budowę nowego budynku, zakup nowego 6 Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2013 r., poz. 182) 7 Pisma MSWiA: znak SVS-1744/2010 z 27 maja 2010 r., BUSKZ /10 z 24 czerwca 2010 r., BUSKZ-III /10 z 11 sierpnia 2010 r., BUSKZ-III /10 z 24 września 2010 r. 11

12 WAŻNIEJSZE WYNIKI KONTROLI budynku/lokalu mieszkalnego lub wybudowanie budynku w innym miejscu. W piśmie MSWiA z 11 sierpnia 2010 r. ustalono, że pomoc przysługuje w związku z powodzią, która miała miejsce również w lipcu i sierpniu 2010 r. oraz związanymi z nią osunięciami ziemi. Ustalone w pismach z 24 czerwca 2010 r. oraz 11 sierpnia 2010 r. zasady dopuszczały możliwość przeznaczenia dotacji na zasiłki (do 20 tys. zł i od 20 do 100 tys. zł) na remont budynków mieszkalnych zlokalizowanych na osuwiskach lub w bezpośrednim ich sąsiedztwie m.in. pod warunkiem wydania przez organy nadzoru budowlanego decyzji nakazujących wykonanie prac budowlanych (remontu). Zapisy kart osuwiskowych 8 wskazują, że niezależnie od decyzji organów nadzoru budowlanego, pozostaje ryzyko, że już raz uszkodzone przez osuwiska nieruchomości mogą zostać ponownie uszkodzone w wyniku powtórnego ich uaktywnienia się. Istnienie takiego ryzyka dodatkowo potwierdzają przypadki (Gmina Gródek nad Dunajcem) wybudowania w latach domów mieszkalnych na obszarach wskazanych w miejscowym planie ogólnym zagospodarowania przestrzennego zatwierdzonym uchwałą Rady Gminy z 18 maja 1994 r. jako tereny predysponowane do osunięcia, które następnie w wyniku osunięcia ziemi w 2010 r. uległy zniszczeniu lub uszkodzeniu. W stosunku do tych budynków wydano decyzje o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, które wymagały ścisłego stosowania zaleceń zawartych w opinii geologicznej przy wykonywaniu robót budowlanych. W związku z powyższym, wątpliwości budzi dopuszczenie możliwości dokonania wydatków na remont budynków mieszkalnych zlokalizowanych na osuwiskach lub w ich bezpośrednim sąsiedztwie. Na podstawie 132 wniosków na zasiłki (w grupie do 20 i od 20 do 100 tys. zł) wypłacono łącznie 4 244,9 tys. zł z przeznaczeniem na remont budynków zlokalizowanych na osuwiskach lub w bezpośrednim ich sąsiedztwie. W piśmie z 24 września 2010 r. 9 wprowadzono kolejny rodzaj pomocy w postaci zasiłku celowego do 300 tys. zł (tzw. tryb II). Jako podstawę do przyznania pomocy do 300 tys. zł przyjęto art. 40 ust. 2 i 3 ustawy o pomocy społecznej. Ustalono, że pomoc będzie udzielana niezależnie od kryterium dochodowego, o którym mowa w art. 8 ust. 1 przywołanej ustawy. Osoby uprawnione zostały zobowiązane do przedstawienia faktur i rachunków potwierdzających poniesienie wydatków z przyznanego zasiłku. Pozostałe zasady określono w sposób analogiczny do trybu I. W wyniku analizy 27 losowo wybranych do kontroli wniosków (5% populacji) o dotację na wypłatę zasiłków ustalono, że MUW przestrzegał zasad określonych przez MSWiA. Wszystkie zbadane wnioski zostały załatwione zgodnie z wytycznymi MSWiA. Do wniosków załączano m.in. kosztorysy sporządzane przez poszkodowanych (w grupie wniosków do 20 tys. zł), operaty szacunkowe sporządzane przez uprawnione osoby (w grupie wniosków od 20 do 100 tys. zł oraz do 300 tys. zł), jak również decyzje organów nadzoru budowlanego o nakazie rozbiórki (w grupie wniosków do 300 tys. zł). W przypadku odtworzenia budynków/lokali mieszkalnych w nowym miejscu 8 Wymaganych przez MUW dla udowodnienia związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy osuwiskiem a uszkodzonym budynkiem. 9 Określającym również zasady budowy/zakupu budynków/lokali mieszkalnych stanowiących mienie komunalne lub przewidzianych do zamiany. 12

13 WAŻNIEJSZE WYNIKI KONTROLI (finansowanych z zasiłków do 100 oraz do 300 tys. zł), gminy załączały do złożonych wniosków dokumenty potwierdzające, że nowa nieruchomość nie jest położona na terenie zalewowym lub zagrożonym przez osuwisko. Ponadto na podstawie doboru celowego, sprawdzono 9 wniosków (1,7% populacji) o dotacje na zasiłki dla poszkodowanych przez osuwiska pod kątem prawidłowego wyliczenia kwoty dotacji. W wyniku kontroli stwierdzono przypadki, w których przekazana przez MUW kwota dotacji (wyliczona przez 2 gminy) była niezgodna z zasadami jej wyliczenia, wynikającymi z wytycznych MSWiA. W dwóch przypadkach, przy wyliczeniu kwoty dotacji, gminy zawyżyły wartość 1 m 2 odtwarzanego budynku/lokalu, co skutkowało zawyżeniem należnej kwoty dotacji o 50,6 tys. zł. W jednym przypadku, przy wyliczeniu kwoty dotacji, gmina zawyżyła powierzchnię użytkową odtwarzanego budynku/lokalu, co również skutkowało zawyżeniem należnej kwoty dotacji o 19,3 tys. zł. Na wniosek NIK, MUW przeprowadził kontrole doraźne w omawianych gminach, w wyniku których potwierdził błędy w ustaleniu kwoty dotacji, a następnie zwrócił się do wójtów o dokonanie ich zwrotu, na łączną kwotę 69,9 tys. zł. Na podstawie art. 22 pkt 1 ustawy o pomocy społecznej Wojewoda wprowadził z własnej inicjatywy dodatkowe zasady przyznawania poszkodowanym pomocy w formie zasiłków. Polegały one m.in. na obowiązku przedłożenia karty osuwiskowej lub innego dokumentu potwierdzającego związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy powstałą szkodą a osunięciami ziemi w 2010 r., co pozwoliło zapobiec wydatkowaniu dotacji na usunięcie szkód nie związanych z omawianym zdarzeniem. Dodatkowe wytyczne zostały wydane 13 października 2010 r., uzupełnione 29 października 2010 r. i 4 listopada 2010 r. Intencją Wojewody było udzielenie gminom pomocy w prawidłowym rozdysponowaniu środków, w celu uniknięcia ewentualnych zwrotów dotacji w części wykorzystanej niezgodnie z przeznaczeniem. Dane dotyczące liczby wyremontowanych, wybudowanych lub zakupionych budynków/lokali mieszkalnych z podziałem na poszczególne rodzaje zasiłków przedstawia tabela nr 4. Tabela nr 4. Liczba wyremontowanych, wybudowanych lub zakupionych budynków/lokali mieszkalnych z podziałem na poszczególne rodzaje zasiłków Zasiłki celowe w kwocie Opis do 20 tys. zł do 100 tys. zł do 300 tys. zł Liczba wyremontowanych budynków/lokali mieszkalnych nie dotyczy Liczba budynków/lokali mieszkalnych pozostających w remoncie nie dotyczy 1 nie dotyczy Liczba wybudowanych budynków mieszkalnych nie dotyczy Liczba budynków mieszkalnych pozostających w budowie nie dotyczy Liczba zakupionych budynków/lokali mieszkalnych nie dotyczy Źródło: Dane uzyskane w trakcie kontroli MUW Wielkość przyznanej pomocy, w formie dotacji dla gmin na zasiłki celowe, była zgodna z zapotrzebowaniem zgłoszonym w zweryfikowanych wnioskach składanych przez gminy. Przyznane środki, według przedstawionych 13

14 WAŻNIEJSZE WYNIKI KONTROLI kosztorysów, dawały poszkodowanym możliwość wyremontowania, zakupu lub budowy budynków/lokali mieszkalnych. Udział przyznanych rodzajów zasiłków w liczbie zasiłków celowych ogółem wynosił odpowiednio 14,82%, 42,46% oraz 42,71%. Zestawienie kwot przyznanych i rozliczonych zasiłków z podziałem na poszczególne ich rodzaje przedstawia wykres nr 1. Wykres nr Wysokość przyznanych i rozliczonych zasiłków z podziałem na rodzaje (w tys. zł) zasiłki do 20 tys. zł zasiłki od 20 do 100 tys. zł zasiłki do 300 tys. zł wartość przyznanych zasiłków wartość rozliczonych zasiłków Źródło: Dane uzyskane w trakcie kontroli MUW 3.4. Zakres pomocy udzielonej poszkodowanym przed ustaleniem zasad przez MSWiA W przypadku dwóch skontrolowanych gmin 10, Wojewoda Małopolski przekazał dotacje celowe na trzy miesiące przed wprowadzaniem przez MSWiA zasad dotyczących odtwarzania budynków/lokali mieszkalnych określonych w piśmie MSWiA z 24 września 2010 r. 11. Kontrola NIK wykazała, że wielkość szkód powstałych w tych gminach i związana z tym potrzeba uruchomienia natychmiastowej pomocy, uzasadniały konieczność bezzwłocznego podpisania umów o przyznanie dotacji. Dostosowanie zapisów umów zawartych z gminami Limanowa i Lanckorona do zasad z 24 września 2010 r. (po ich wprowadzeniu) nie było możliwe, m.in. ze względu na zaawansowanie postępowań o udzielenie zamówienia publicznego. 10 Limanowa i Lanckorona 11 Dotacje przekazano gminom na podstawie art. 51 ustawa z dnia 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego (Dz. U. z 2010 r. Nr 80, poz. 526 ze zm.). 14

15 WAŻNIEJSZE WYNIKI KONTROLI W podpisanych w czerwcu 2010 r. umowach z gminami Limanowa i Lanckorona, w szczegółowym opisie zadania Wojewoda Małopolski nie określił m.in.: powierzchni budowanych/kupowanych budynków/lokali mieszkalnych lub kryterium którym należy kierować się ustalając tę powierzchnię, jak również postanowień dotyczących partycypacji osób poszkodowanych w kosztach budowy. Wobec braku szczegółowych regulacji dotyczących kryterium, według którego powinna być ustalana powierzchnia budowanych/kupowanych domów/lokali mieszkalnych oraz sposobu partycypacji osób poszkodowanych w kosztach budowy, gminy we własnym zakresie ustaliły, różne w każdej z gmin, zasady udzielania pomocy. W ramach danej gminy ustanowione zasady stosowane były jednolicie. W następstwie, w Gminie Limanowa wybudowano lub zakupiono budynki/lokale mieszkalne o powierzchniach większych niż 100 m 2, natomiast w Gminie Lanckorona wybudowano ze środków dotacji osobom poszkodowanym budynki mieszkalne o powierzchni większej niż rzeczywista powierzchnia domów zniszczonych w wyniku osuwisk. Gmina Limanowa ustalała wielkość powierzchni budowanych/kupowanych budynków/lokali mieszkalnych biorąc pod uwagę powierzchnię rzeczywistą zniszczonych budynków oraz liczbę zamieszkałych osób i prowadzonych gospodarstw domowych. Dopuszczono również możliwość przyznania większej powierzchni (po wniesieniu dodatkowej opłaty przez poszkodowanych) niż wynikająca z przyjętych zasad. W każdym przypadku, w którym powierzchnia rzeczywista była mniejsza niż 100 m 2, przydzielano powierzchnię równą co najmniej powierzchni rzeczywistej. W przypadku gdy powierzchnia rzeczywista była większa niż 100 m 2, biorąc pod uwagę omawiane kryteria, przydzielano powierzchnię w przedziale od 100 m 2 do 147,3 m 2. Na wielkość przydzielanej powierzchni nie miała wpływu powierzchnia wykazana dla celów podatkowych. W dwóch przypadkach, na prośbę osób poszkodowanych, Gmina wybudowała budynki mieszkalne większe niż wynikało z przyjętych zasad (łącznie o 34,64 m 2 ). Dopłatę za dodatkowe powierzchnie w wysokości 93,2 tys. zł, Gmina pokryła ze środków własnych, zobowiązując poszkodowanych do jej zwrotu. Gmina Lanckorona podzieliła przyznawane powierzchnie budowanych domów na trzy grupy: 60 m 2, 80 m 2 i 100 m 2. Kwalifikacji do jednej z grup dokonywano po zaokrągleniu w górę powierzchni zgłoszonej dla celów podatkowych. Za dodatkowo przyznaną powierzchnię wynikającą z zaokrąglenia w górę Gmina nie pobierała dopłat. W pięciu przypadkach, na prośbę osób poszkodowanych, Gmina wybudowała ze środków dotacji budynki mieszkalne o powierzchni większej niż wynikająca z przyjętych zasad, w tym większej od powierzchni rzeczywistej domów zniszczonych w wyniku osuwisk. W tych przypadkach, w podpisanych z poszkodowanymi porozumieniach dotyczących odbudowy zniszczonych budynków mieszkalnych, Gmina zobowiazała poszkodowanych do wniesienia dopłat za dodatkowo przyznane powierzchnie. W zawartych porozumieniach, nie określono jednak ich wysokości. Łączny koszt związany z wybudowaniem dodatkowych powierzchni (łącznie 128 m 2 ) wyniósł 346 tys. zł. W dwóch przypadkach, Gmina zakupiła (za zgodą poszkodowanych) lokal mieszkalny oraz dom, o powierzchni nieznacznie mniejszej od powierzchni zniszczonych budynków, wykazanych dla celów podatkowych. Wielkość przyznanych ww. gminom dotacji oraz wartość wybudowanych/zakupionych budynków/lokali mieszkalnych z podziałem na źródła finansowania przedstawia tabela nr 5. 15

16 WAŻNIEJSZE WYNIKI KONTROLI Tabela nr 5. Wielkość przyznanych gminom dotacji oraz wartość wybudowanych/zakupionych budynków/lokali mieszkalnych z podziałem na źródła finansowania (w tys. zł). Stan na 15 czerwca 2012 r. Całkowita wartość wybudowanych/zakupionych budynków/lokali Kwota dotacji Suma mieszkalnych, w tym: Lp. Gmina zgodnie z umową/aneksem wykorzystanej dotacji Pokryta ze środków dotacji Pokryta ze środków własnych gminy Pokryta ze środków własnych osób poszkodowanych 1 Limanowa 8 600, , ,1 93,2 0 2 Lanckorona 8 851, , ,9 0 0 Suma , , ,0 93,2 0 Źródło: Dane uzyskane w trakcie kontroli MUW 3.5. Pozostałe ustalenia kontroli Kontrola i nadzór sprawowane przez Wojewodę Małopolskiego Wojewoda Małopolski w należyty sposób sprawował kontrolę i nadzór nad wykorzystaniem środków przyznanych w ramach trybu I i II oraz w formie zasiłków wypłacanych na podstawie ustawy o pomocy społecznej. Kontrola realizacji zadań w ramach trybu I i III zorganizowana była w czterech etapach i obejmowała cały proces przyznawania pomocy. Polegała ona m.in. na weryfikacji dokumentacji przed złożeniem wniosku do MSWiA oraz przed podpisaniem z gminami umów, jak również weryfikacji rozliczeń przyznanych dotacji lub ich transz. Objęto również monitoringiem zamiany dokonywane na podstawie art. 13 h ustawy o szczególnych zasadach odbudowy (dotyczy trybu I) oraz zawierane przez gminy umowy najmu lokali (dotyczy trybu III). Spośród 24 gmin, które otrzymały dotacje, kontrole przeprowadzono w 11 gminach, sprawdzając wykonanie 24 umów dotacyjnych. W wyniku kontroli nie stwierdzono istotnych nieprawidłowości. W zakresie pomocy udzielanej w formie dotacji na zasiłki, weryfikacji podlegały złożone wnioski oraz załączone do nich dokumenty celem dokonania oceny zasadności przyznania pomocy. Ponadto monitorowano stopień zaawansowania remontów i odbudowy budynków mieszkalnych. Przeprowadzono 71 kontroli doraźnych i problemowych dotyczących pomocy dla ofiar klęsk żywiołowych (w tym osuwisk). Zorganizowany przez MUW system kontroli, obejmujący wszystkie etapy przyznania i rozliczenia dotacji, stwarzał możliwość zapewnienia skutecznego nadzoru i bieżącego reagowania na pojawiające się problemy. Niemniej jednak w trakcie kontroli 9 wniosków, NIK stwierdziła przypadki zawyżenia dotacji o łączną kwotę 69,9 tys., MUW przeprowadził na wniosek NIK kontrolę doraźną tych gmin i nakazał zwrot dotacji. 16

17 WAŻNIEJSZE WYNIKI KONTROLI Płynność finansowania zadania Wojewoda Małopolski na bieżąco występował do Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Ministra Finansów o środki z rezerwy celowej przeznaczone na pomoc. Po otrzymaniu decyzji Ministra Finansów w sprawie zwiększenia budżetu, Wojewoda Małopolski niezwłocznie zawierał umowy w ramach trybu I i III z poszczególnymi gminami. W celu uniknięcia nieuzasadnionego przetrzymywania środków na rachunkach gmin budujących, kupujących lub remontujących budynki/lokale mieszkalne, płatności przekazywano transzami, na podstawie harmonogramów stanowiących załączniki do umów. W przypadku pomocy udzielanej w formie dotacji na zasiłki do 20 tys. zł środki przekazywane były gminom niezwłocznie po pozytywnej weryfikacji wniosków. W przypadku pomocy udzielanej w formie dotacji na pozostałe zasiłki pomoc przekazywana była terminowo, transzami, zgodnie ze zgłoszonym przez gminy zapotrzebowaniem. NIK nie stwierdziła przypadków wstrzymania finansowania realizowanych zadań. Przekazywane środki umożliwiały terminową realizację zadań, stwarzając możliwość bezzwłocznego zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych poszkodowanych Standard oraz jakość wybudowanych lub zakupionych budynków i lokali mieszkalnych Gminy zaspokajały potrzeby mieszkaniowe osób poszkodowanych poprzez budowę albo zakup z rynku wtórnego domów/lokali mieszkalnych. Domy, w zależności od gminy, budowane były w standardzie deweloperskim lub pod klucz. Przy nabywaniu nieruchomości mieszkalnej z rynku wtórnego, gminy brały pod uwagę opinię zainteresowanych, uzależniając od niej decyzję o zakupie. Poszkodowani nie zgłaszali do urzędów gmin usterek budowlanych w przekazanych im zakupionych nieruchomościach, jak również nie skarżyli się na ich standard. W przypadku odbudowy domów, skontrolowane gminy w podpisanych z wykonawcami umowach, zapewniły obowiązek usuwania przez wykonawcę wad, jeżeli ujawnią się w czasie trwania gwarancji. Odbudowa domów na terenie gmin, na których wystąpiło zjawisko osuwisk prowadzona była w trybie uproszczonym 12, co umożliwiło skrócenie czasu przeznaczonego na spełnienie wymogów formalnych przed rozpoczęciem budowy. Zdarzały się jednak przypadki, w których ze względu na niewielką podaż działek budowlanych na terenie gminy dotkniętej zjawiskiem osuwisk (lub z inicjatywy poszkodowanych), poszukiwano działek budowlanych w innych gminach, w których nie obowiązywała ustawa o szczególnych zasadach odbudowy. Przy odbudowie budynków mieszkalnych zniszczonych w wyniku osuwisk poza terenem gminy, w której obowiązywała ustawa o szczególnych zasadach odbudowy, poszkodowani nie mogli skorzystać z uproszczonej procedury przewidzianej w jej art. 7 ust. 2. Wiązało się to z dłuższym okresem oczekiwania na wydanie stosownych pozwoleń na budowę, zgodnie z ustawą Prawo budowlane 13. Tak było w przypadku dwóch budynków mieszkalnych odbudowanych przez Gminę Gródek nad Dunajcem. 12 Na podstawie zgłoszenia o którym mowa w art. 7 ust. 2 ustawy z dnia 11 sierpnia 2001 r. o szczególnych zasadach odbudowy, remontów i rozbiórek obiektów budowlanych zniszczonych lub uszkodzonych w wyniku działania żywiołu (Dz. U. Nr 84, poz. 906 ze zm.). 13 Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz. U. z 2010 r., Nr 243, poz ze zm.) 17

18 WAŻNIEJSZE WYNIKI KONTROLI Technologia budowy (w zależności od kontrolowanej gminy) określona została w koncepcjach architektonicznourbanistycznych, programach funkcjonalno-użytkowych lub projektach budowlanych, stanowiących załączniki do specyfikacji istotnych warunków zamówienia i podpisanych umów. W Gminie Lanckorona dokumentacja budowlana przewidywała wykonanie budynków w standardzie deweloperskim, do indywidualnego wykończenia przez poszkodowanych wraz z kompletnym zagospodarowaniem terenu wokół budynków. W gminach Limanowa i Gródek nad Dunajcem dokumentacja budowlana przewidywała wykonanie budynków w standardzie pod klucz, z wyposażeniem budynków we wszystkie instalacje, podłogi, stolarkę okienną i drzwiową oraz pomalowanie ścian, a w przypadku gminy Limanowa, także wykonanie tzw. instalacji solarnych oraz kominków. W wybudowanych przez gminy budynkach mieszkalnych stwierdzono wiele usterek zarówno w momencie odbioru, jak również w czasie ich użytkowania. W czasie dalszego użytkowanie budynków pojawiały się kolejne usterki, a gminy w stopniu niewystarczającym angażowały się w pomoc przy ich usuwaniu, do czego NIK wniosła zastrzeżenia. Zdaniem NIK działania gmin w tym zakresie okazały się niewystarczająco skuteczne. Na przykład do Urzędu Gminy w Lanckoronie wpłynęło dziewięć pism od poszkodowanych w sprawie pojawienia się usterek. Dotyczyły one m.in. uszkodzeń lub braku regulacji drzwi wewnętrznych jak również drzwi wejściowych oraz okien, niesprawnych grzejników, zawilgocenia budynków, nieszczelności szamb, braku ocieplenia ścian budynku oraz nie należytego wykonania zaplanowanych robót wokół budynku. Zastrzeżenia NIK budzi przekazanie wykonawcy ww. pism bez powołania komisji wspólnej z udziałem pracowników Gminy do określenia skali usterek oraz zbadania ich zasadności. Do dnia zakończenia kontroli nie sprawdzano również komisyjnie, z udziałem pracowników Gminy, usunięcia zgłaszanych wad. W opinii NIK, Gmina jako prawny właściciel budynków powinna egzekwować od wykonawcy obowiązki wynikające z gwarancji zawartych w umowie. Tylko w jednym przypadku, po kolejnym zgłoszeniu nowych usterek (dotyczy budynku nr 1 na osiedlu Św. Jana w Lanckoronie), na wyraźną prośbę poszkodowanego Gmina zwróciła się do wykonawcy o dokonanie wizji w terenie z udziałem jej przedstawiciela. Usterki były wynikiem zaniedbań ze strony wykonawców, jak również wynikały z chęci jak najszybszego wybudowania domów, a tym samym niezwłocznego zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych osób poszkodowanych. W gminie Limanowa i Lanckorona budowę rozpoczęto i zakończono odpowiednio w drugiej połowie 2010 r. i w drugiej połowie 2011 r. W gminie Gródek nad Dunajcem budowę rozpoczęto w drugiej połowie 2011 r., a budynki zgłaszano do użytkowania w pierwszej połowie 2012 r. Wyjątek stanowią trzy budynki, których do dnia zakończenia kontroli (tj. 22 czerwca 2012 r.) nie zgłoszono do użytkowania. W okresie trwania kontroli, we wszystkich omawianych gminach trwały prace związane z usuwaniem usterek budowlanych. Według stanu na czerwiec 2012 r. w gminie Lanckorona usterki zgłoszono w 6 spośród 24 wybudowanych domów, w gminie Limanowa w 7 spośród 15 domów, a w gminie Gródek nad Dunajcem w 5 spośród 10 domów. 18

19 WAŻNIEJSZE WYNIKI KONTROLI Zamiany dokonywane przez gminy na podstawie ustawy o szczególnych zasadach odbudowy W ramach udzielanej pomocy, gminy przekazywały poszkodowanym wybudowane/zakupione budynki/lokale mieszkalne w zamian za zniszczone nieruchomości mieszkalne. Zamiany dokonywano na podstawie art. 13 h ustawy o szczególnych zasadach odbudowy, zgodnie z którym nieruchomości zniszczone w wyniku osuwisk, stanowiące własność gminy mogą być przedmiotem zamiany na nieruchomości stanowiące własność osób fizycznych lub prawnych, objętych aktami prawa miejscowego, o których mowa w art. 13a lub 13c przywołanej ustawy. Do dnia zakończenia czynności kontrolnych rady gmin podjęły uchwały w sprawie zamiany nieruchomości tylko dla 6 z 25 nieruchomości, na zamianę których zostały złożone wnioski przez poszkodowanych. W wyniku osuwisk zniszczeniu ulegały domy mieszkalne zlokalizowane na jednej działce w zagrodach obok innych budynków gospodarczych oraz pól uprawnych. W takich sytuacjach prawo zamiany wymagało poniesienia dodatkowych kosztów związanych z wyodrębnieniem działki, na której zlokalizowany był zniszczony budynek mieszkalny. W niektórych przypadkach wójtowie wskazywali na nieprzydatność dla gmin, przejętych w drodze zamiany małych działek, znajdujących się na aktywnych osuwiskach, w prywatnej zagrodzie, w sąsiedztwie budynków gospodarczych. W przeprowadzonej w trakcie kontroli ankiecie zebrano opinie mieszkańców na temat odtwarzanych budynków i lokali mieszkalnych oraz towarzyszącej im infrastruktury. W udzielonych odpowiedziach ankietowani zwracali uwagę, że w przypadku prowadzenia gospodarstwa rolnego konieczność zmiany miejsca zamieszkania, spowodowała liczne niedogodności, z których główną była dość duża odległość od budynków gospodarczych. Należy podkreślić, że skuteczność opisywanej formy pomocy obarczona jest ryzykiem odmowy przez poszkodowanych przesiedlenia się do nowowybudowanych lub zakupionych budynków bądź lokali mieszkalnych. Przyczyną może być niechęć pozostawienia dotychczasowego miejsca zamieszkania, z którym osoby poszkodowane są silnie związane emocjonalnie. Opisywany stan rzeczy jest prawdopodobny szczególnie wtedy, gdy osuwiska uszkodziły budynki mieszkalne, ale nie zniszczyły ich w sposób uniemożliwiający ich zasiedlanie. Konsekwencją niechęci poszkodowanych do przesiedlenia może być sytuacja, w której nowowybudowane lub zakupione budynki bądź lokale mieszkalne, mające być przedmiotem zamiany pozostaną niezamieszkałe w zasobie komunalnym gminy. Jak wynika z odpowiedzi na wystąpienia pokontrolne takie przypadki miały miejsce w gminie Lanckorona Działania organów nadzoru budowlanego Powiatowi inspektorzy nadzoru budowlanego dokonywali kontroli stanu technicznego we wszystkich budynkach mieszkalnych uszkodzonych w wyniku osuwisk. W uzasadnionych przypadkach organy nadzoru budowlanego wydawały decyzję o wyłączeniu z użytkowania budynku mieszkalnego na podstawie art. 68 ustawy Prawo 19

20 WAŻNIEJSZE WYNIKI KONTROLI budowlane, a w przypadku stwierdzenia, że na skutek procesów osuwiskowych budynek nie nadawał się do dalszego zamieszkiwania, decyzję o nakazie rozbiórki. W czasie przeprowadzanych przez kontrolerów NIK ankiet przy udziale pracowników urzędów gmin ujawniono, że w przypadku dwóch gmin (Lanckorona oraz Gródek nad Dunajcem) poszkodowani przebywali wraz z rodzinami w budynkach mieszkalnych uszkodzonych w wyniku osuwisk. Opisywany stan faktyczny miał miejsce, pomimo wydania przez organy nadzoru budowalnego ostatecznych decyzji wyłączających budynki mieszkalne z użytkowania oraz nakazujących ich rozbiórkę. W Gminie Lanckorona stwierdzono siedem takich przypadków, a w Gminie Gródek nad Dunajcem pięć. Pomimo upływu terminu wyznaczonego przez organy nadzoru budowlanego ostateczną decyzją administracyjną w Gminie Lanckorona w siedmiu przypadkach stwierdzono niedokonanie rozbiórki budynków mieszkalnych uszkodzonych w wyniku osuwisk oraz w Gminie Gródek nad Dunajcem w dwóch przypadkach. W związku z powyższym, NIK wystąpiła do właściwych miejscowo powiatowych inspektorów nadzoru budowlanego w Wadowicach (dla Gminy Lanckorona) oraz w Nowym Sączu (dla Gminy Gródek nad Dunajcem) z zapytaniem o realizację obowiązków nałożonych decyzjami wystawionymi na podstawie art. 68 ustawy Prawo budowlane oraz obowiązki nałożone decyzjami wystawionymi na podstawie art. 67 ust. 1 w związku z art. 80 ust. 1 pkt 1 i art. 83 ust.1 ustawy Prawo budowlane. W odpowiedzi Powiatowy Inspektor Nadzoru Budowlanego w Wadowicach wyjaśnił m.in., że o wykonaniu decyzji o wyłączeniu z użytkowania świadczą protokoły z oględzin oraz oświadczenia złożone w protokołach z przeprowadzonych rozpraw administracyjnych, w których pod groźbą odpowiedzialności karnej właściciele obiektów składali oświadczenia o ich nieużytkowaniu. Poinformował również, że w stosunku do obiektów, co do których minął termin rozbiórki, podjęte zostaną działania w celu wszczęcia postępowania egzekucyjnego. 20

21 4. Postępowanie kontrolne i działania podjęte po zakończeniu kontroli Czynności kontrolne w jednostkach zakończyły się podpisaniem przez kierowników tych jednostek protokołów kontroli bez składania zastrzeżeń oraz dodatkowych wyjaśnień. Ustalenia kontroli stanowiły podstawę do sformułowania w wystąpieniach pokontrolnych ocen, uwag i wniosków, do których nie wniesiono zastrzeżeń. Wszystkie cztery kontrolowane gminy NIK oceniła pozytywnie, przy czym do trzech spośród nich wniosła zastrzeżenia dotyczące usterek budowlanych, jakie pojawiły się w czasie odbioru w części wybudowanych budynków oraz później w czasie ich użytkowania. Ponadto, NIK skierowała wystąpienia do Wojewody Małopolskiego oraz Ministra Administracji i Cyfryzacji, oceniając pozytywnie, pomimo zastrzeżeń, zasady udzielenia pomocy dla osób poszkodowanych w wyniku osuwisk. W wystąpieniach pokontrolnych skierowanych do gmin Najwyższa Izba Kontroli wniosła m.in. o: 1) podjęcie działań mających na celu niezwłoczne usunięcie stwierdzonych usterek, 2) współpracę z poszkodowanymi w zakresie egzekwowania od wykonawców obowiązku bieżącego i szybkiego usuwania usterek, 3) podjęcie działań zmierzających do niezwłocznego dokonania zamiany nieruchomości na podstawie art. 13 h ustawy o szczególnych zasadach odbudowy. W wystąpieniu pokontrolnym skierowanym do Wojewody Małopolskiego NIK wnosiła m.in. o: 1) bieżące dostosowywanie (w formie aneksów) zapisów zawartych umów do zmieniających się okoliczności związanych z realizacją dotowanego zadania, 2) przeprowadzenie kontroli w gminach, w których stwierdzono zawyżenie wyliczonej kwoty dotacji na zasiłki. NIK skierowała do Ministra Administracji i Cyfryzacji pismo w trybie art. 29 ust. 1 pkt 2 lit. f ustawy o NIK, w którym poprosiła o udzielenie wyjaśnień dotyczących: 1) przyjęcia do ustalania powierzchni odbudowywanych lub kupowanych nieruchomości mieszkalnych, danych wynikających m.in. z deklaracji podatkowej, 2) podjęcia decyzji o przekazaniu środków z rezerwy celowej na wypłatę zasiłków przeznaczonych na remont budynków znajdujących się na osuwiskach lub w ich bezpośrednim sąsiedztwie, 3) nieuwzględnienia w przyjętych zasadach sytuacji majątkowej poszkodowanych i wypłacanego im odszkodowania przy ustalaniu wysokości przyznawanej pomocy. Minister wyjaśnił, iż przyjmując powierzchnie z deklaracji podatkowej uznawał, że powinny być w niej zawarte tylko prawdziwe dane. Zasiłki na remont budynków ulokowanych na osuwiskach wypłacane były w sytuacji pozytywnych rokowań, co do dalszego stanu osuwiska i samego budynku. Pomoc z budżetu państwa przyznawana była na zabezpieczenie budynku mieszkalnego przed osunięciem się ziemi, wykonanie izolacji przeciwwilgociowej lub drenażu opaskowego budynku mieszkalnego. Warunkiem przyznania tej pomocy była 21

22 POSTĘPOWANIE KONTROLNE I DZIAŁANIA PODJĘTE PO ZAKOŃCZENIU KONTROLI ostateczna decyzja właściwego powiatowego inspektora nadzoru budowlanego nakazująca usunięcie nieprawidłowości związanych z osunięciem się ziemi lub wykonanie ww. prac. Udzielana pomoc miała umożliwić zaspokojenie poszkodowanym potrzeb mieszkaniowych, których nie mogli zrealizować w wyniku szkód wyrządzonych klęską. Pomoc ta przyznawana była po ustaleniu czy utracili oni możliwość zaspokojenia potrzeb bytowych w wyniku takiego zdarzenia. Rząd zdecydował, że prawo do pomocy mają wszyscy poszkodowani. Analiza odpowiedzi na wystąpienia pokontrolne przekazana przez wójtów gmin oraz Wojewodę Małopolskiego wskazuje, że wnioski NIK zostały przyjęte do realizacji. Gminy dokonały zamiany z poszkodowanymi (którzy posiadali prawo własności nieruchomości) wszystkich wybudowanych budynków, z wyjątkiem trzech przypadków, w których poszkodowani odwołali się od decyzji PINB i wyrażają nadzieję, że uzyskane rozstrzygnięcie pozwoli im pozostać w uszkodzonych budynkach na aktywnym osuwisku. W odniesieniu do poszkodowanych, którzy nie spełniali kryteriów do zamiany, gminy zaproponowały nabycie nieruchomości w trybie bezprzetargowym. Finansowe rezultaty kontroli stanowi 69,8 tys. zł wydatkowanych z naruszeniem prawa. 22