Ireneusz Krzemiński. Wielka transformacja. Zmiany ustroju w Polsce po 1989

Transkrypt

1

2 Ireneusz Krzemiński Wielka transformacja Zmiany ustroju w Polsce po 1989

3 Wydawca Jolanta Maria Sheybal Korekta Aleksandra Sheybal-Rostek, Marlena Romaniszyn Projekt okładki i stron tytułowych Andrzej Łubniewski Opracowanie typograficzne Wojciech Stukonis Recenzenci prof. dr hab. Maria Flis prof. dr hab. Leszek Gilejko ISBN: Książka dofinansowana przez Instytut Socjologii UW Copyright by Oficyna Wydawnicza Łośgraf Warszawa 2010 Wydawnictwa Akademickie Oficyna Wydawnicza Łośgraf Wiesław Łoś Warszawa, ul. Elektoralna 11 tel./fax wsk@losgraf.pl Wydanie pierwsze Arkuszy drukarskich: 39 Skład i łamanie: Jolanta Szaniawska Druk i oprawa: Fabryka Druku Sp. z o.o., Warszawa

4 Spis treści WSTĘP Ustrojowa transformacja w oczach polskich socjologów g Ireneusz Krzemiński 9 OD WYDAWCY 20 ROZDZIAŁ PIERWSZY Transformacja dekonstrukcja Solidarności 21 Po komunizmie. O mitach w Polsce współczesnej. Wstęp g Marcin Frybes, Patrick Michel 29 Po komunizmie. O mitach w Polsce współczesnej. Próba podsumowania g Marcin Frybes, Patrick Michel 39 Od pozornej jednorodności do wzmożonej różnorodności społeczeństwa polskiego g Brunon Synak 44 Rola państwa w procesie transformacji g Lena Kolarska-Bobińska 54 Państwo a społeczeństwo g Mira Marody 65 Rynek demokracja solidarność (propozycje w sprawie społecznego programu władz) g Lena Kolarska-Bobińska, Andrzej Rychard 74 Opinia w sprawie sytuacji społeczno-politycznej w grudniu 1989 roku g Edmund Wnuk-Lipiński 76 Rok władzy czystej i przezroczystej g Jacek Kurczewski 78 Uwagi o warunkach społecznego poparcia programu ekonomicznego premiera Leszka Balcerowicza g Jadwiga Koralewicz, Janusz Grzelak 80 Opinie i nastroje społeczeństwa polskiego na przełomie 1989/1990 roku g Antoni Sułek 83 Kilka uwag o problemach wyznaczających rozwój, ustalenie sytuacji społeczno-politycznej g Mirosława Marody 86

5 6 Wielka transformacja. Zmiany ustroju w Polsce po roku 1989 Punkt zwrotny? g Lena Kolarska-Bobińska, Antoni Sułek, Edmund Wnuk-Lipiński 88 Kilka uwag o sytuacji politycznej i jej ekonomicznych konsekwencjach g Andrzej Rychard 90 Paradoksy zmiany ustrojowej g Edmund Wnuk-Lipiński 93 ROZDZIAŁ DRUGI Transformacja socjologowie obrońcy robotników 103 Aktorzy i bariery transformacji g Włodzimierz Pańków 112 Stosunki przemysłowe w Polsce. Wstęp g Michał Federowicz, Wiesława Kozek, Witold Morawski 133 Strategie przedsiębiorstw, rola menedżmentu a układ stosunków przemysłowych g Wiesława Kozek 140 Intelektualne źródła polskiej transformacji g Tadeusz Kowalik 150 ROZDZIAŁ TRZECI Transformacja zatroskani liberałowie 183 Stare i nowe klasy średnie w Polsce g Jacek Kurczewski 192 Dziedzictwo realnego socjalizmu, interesy grupowe i poszukiwanie nowej utopii g Edmund Mokrzycki 204 Nowa klasa średnia? g Edmund Mokrzycki 216 Czy w Polsce zanikają klasy? Postawy wyborcze a miejsce w strukturze społecznej w latach g Henryk Domański 230 ROZDZIAŁ CZWARTY Transformacja według Staniszkis: postkomunizm jako twór ustrojowy 257 Kapitalizm polityczny i jego dynamika (IV V 1997) g Jadwiga Staniszkis 264 Koniec postkomunizmu g Jadwiga Staniszkis 275

6 Spis treści 7 ROZDZIAŁ PIĄTY Transformacja bąble nowego i starego modelowe myślenie o zmianie 279 Bąble nowego w morzu starego. Podwójna rzeczywistość okresu przemian społecznych g Andrzej Nowak 284 ROZDZIAŁ SZÓSTY Transformacja Rychard: przedwczesna konsolidacja czy dalszy rozwój? 305 Zastygła transformacja: w stronę przedwczesnej konsolidacji czy dynamiki? g Andrzej Rychard 314 Od systemu poczwórnego do czterech podsystemów? Ewolucja ładu instytucjonalnego w Polsce g Andrzej Rychard 323 ROZDZIAŁ SIÓDMY Transformacja polityka czy gospodarka? 331 Świadomość zakłopotana. Ideał społeczny i interes g Ireneusz Krzemiński 343 Kto zawiesi kotu dzwonek? g Anna Giza-Poleszczuk 355 Protesty społeczne w nowych demokracjach: Polska, Słowacja, Węgry i Niemcy Wschodnie ( ) g Grzegorz Ekiert, Jan Kubik 359 Nowe wyzwania, stare problemy g Jerzy Szacki 390 Dekoracyjna demokracja g Paweł Śpiewak 400 Aktorzy społeczni i instytucje: strategie adaptacji g Andrzej Rychard 406 Obywatel w opresji g Marcin Król 426 ROZDZIAŁ ÓSMY Transformacja mentalność Polaków w zmieniającej się rzeczywistości 433 Między realnym socjalizmem a realną demokracją g Mira Marody 448 Polacy: pragmatyzacja świadomości g Marek Ziółkowski 459

7 8 Wielka transformacja. Zmiany ustroju w Polsce po roku 1989 Transformacja jako rekombinacja społecznych zasobów i socjalistyczne dziedzictwo jako determinanta obecnych osiągnięć i postaw g Bogdan W. Mach 471 Demokracja teorie i społeczne nastawienia g Mirosława Grabowska 476 Transformacja ustrojowa a mentalne dziedzictwo socjalizmu. Zakończenie g Bogdan W. Mach 490 Uziemienie polskiej duszy g Janusz Czapiński 497 Podział na lewicę i prawicę w Polsce po 1989 roku jego sens i trwałość g Tadeusz Szawiel 518 ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY Transformacja solidarność i anomia. Przemiany więzi społecznych i działanie systemu 539 Trzy obiegi trzy kultury. Struktura społeczna i komunikowanie w dzisiejszej Polsce g Jerzy Wertenstein-Żuławski 547 Kulturowe imponderabilia szybkich zmian społecznych. Zaufanie, lojalność, solidarność g Piotr Sztompka 562 ROZDZIAŁ DZIESIĄTY Transformacja socjologowie o socjologii transformacji 575 Czy transformacja się skończyła? Powstawanie nowego ładu w perspektywie socjologii zmiany instytucjonalnej g Andrzej Rychard 581 Demokracja w Polsce g Paweł Śpiewak 587 Paradygmaty badań nad transformacją i transformacyjne znaczenie zasobów rodzinnych z okresu państwowego socjalizmu g Bogdan W. Mach 597 Zmiana ustroju w Polsce a zmiany w życiu polskiej socjologii g Antoni Sułek 608 NOTY O AUTORACH 618

8 Wstęp 9 Wstęp Ustrojowa transformacja w oczach polskich socjologów. Wybór tekstów o transformacji Ireneusz Krzemiński 1. Upadek komunizmu wydarzenie i proces przemiany Polska transformacja To, co się wydarzyło na przełomie lat 80. i 90. ubiegłego wieku na pewno zostanie uznane za symboliczny koniec XX stulecia. Dla Polski i Polaków wydarzenia, które złożyły się na niespodziewaną sekwencję upadku systemu komunistycznego, zwanego w swej schyłkowej fazie realnym socjalizmem, to koniec pewnej epoki i początek zaskakująco nowej egzystencji 1. Zwłaszcza, jeśli wziąć pod uwagę poło żenie i sytuację Polski w świecie. Załamanie się, a potem rozpad imperium sowieckiego oraz upadek ostoi totalitaryzmu marksistowskiego, czyli ZSRR w istocie zmieniło los Polski i wszystkich narodów, znajdujących się dotąd w orbicie sowieckiego władania. Otworzyło to powrót do Europy demokratycznej, liberalnej i kapitalistycznej, przecinając tak tragiczny podział na zniewolony Wschód i wolny Zachód europejski. W istocie trzeba powiedzieć, że symbolicznie i psychologicznie przodujący ustrój jak zwykł się ustami swych twórców określać upadł w Polsce znacznie wcześniej, wraz z rozbiciem ruchu społecznego i Związku Zawodowego Solidarność przez rząd zmilitaryzowanej partii państwa generała Wojciecha Jaruzelskiego, po wprowadzeniu stanu wojennego. Najwyraźniej, zdaniem i krajowych, i sowieckich zarządców Polski, nie można było inaczej bronić zdobyczy socjalizmu, jak tylko wypowiadając wojnę własnemu społeczeństwu. Do pewnego stopnia paradoksalnie, taka decyzja sprzyjała powstaniu powszechnego odczucia polskich obywateli, że realny socjalizm stracił wszelką legitymizacyjną realność, choćby umowną 2. Społeczeństwo trwało w stanie marazmu, próbując legalnie, półlegalnie i zgoła 1 Stwierdzenie to, być może, wymaga komentarza: z jednej strony tkwiły w świadomości ludzi głębokie pragnienia i oczekiwania zmiany, powrotu do normalności (o czym będzie w tej książce jeszcze mowa) i wiara, że komunizm się skończył, jak i całkiem przeciwstawne przekonanie, że nic się nie zmieni. Przekonanie to jeszcze tkwi w społecznej świadomości, nawet w obliczu skądinąd rewolucyjnych, ustrojowych przemian, o czym też będzie się w tej publikacji mówiło. 2 Świadczą o tym badania empiryczne, w tym własne badania autora w Mławie i Szczecinku. Poza danymi ankietowymi (por. I. Krzemiński, P. Śpiewak, Druga rewolucja w małym mieście. Zmiana ustrojowa w oczach mieszkańców Mławy i Szczecinka, Oficyna Naukowa, Warszawa 2001), bardzo spektakularne wyniki przyniosły nie opisane w cyt. pracy badania fokusowe, których uczestnicy, zróżnicowani społecznie, uznawali w 1997 roku jednomyślnie, że tak naprawdę socjalizm upadł wraz z wprowadzeniem stanu wojennego.

9 10 Wielka transformacja. Zmiany ustroju w Polsce po roku 1989 nielegalnie zachować swój byt i budować niejako obok systemu swoją ludzką egzystencję. Nielegalnie zaś organizowała się znaczna część obywateli związkowców, starając się walczyć wciąż pokojowo o uzyskanie godności i obywatelskich praw. A chociaż liczbowo w ciągu ponurych lat 80. XX wieku malał zakres czynnych uczestników wojowników podziemia, jak stosując historyczną nomenklaturę mówiło się o nielegalnej działalności związkowej i obywatelskiej, to zarazem formowało się coraz silniejsze i coraz powszechniejsze odczucie, że odrodzenie tego ustroju nie jest możliwe. Udawało się to kilka razy w przeszłości, teraz jednak nie udało się reżimowi generała Jaruzelskiego na żadnym z możliwych symbo licznych frontów uzyskać dostatecznie szerokiego poparcia ani elit, ani zwykłych ludzi. Zapoczątkowało to swoistą grę systemu z podziemną reprezentacją społeczeństwa, by otworzyć możliwości, choćby warunkowego, poparcia społecznego i włączenia się obywateli we współpracę z władzami. Najprawdopodobniej usiłowano w nowych warunkach wykorzystać doświadczenie z października 1956 roku, kiedy to powracający z więzienia komunista Władysław Gomułka zdobył prawdziwe, społeczne poparcie, a słynny wiec na Placu Defilad w Warszawie zgromadził niezliczoną rzeszę ludzi, oklaskujących towarzysza Wiesława. Jego reformy były jednak bardzo ograniczone, a bardzo szybko wrócił milicyjno-esbecki reżim, choć, rzecz jasna, nie tak drastyczny, jak w czasach stalinowskich. Po październiku udało się jednak władzom rozszerzyć znacznie zaplecze partii państwa, zrezygnowano przynajmniej pozornie z najbardziej znienawidzonych form kolektywizowania gospodarki i społeczeństwa, również przez to zyskując sojuszników w miastach i na wsi. Jeśli zaś nie sojuszników, to przynajmniej obywateli, którzy uznawali nawet, jeśli warunkowo reguły działającego systemu. Zapewne podobny manewr mieli na myśli partyjni twórcy okrągłego stołu, tyle tylko, że nie wzięli pod uwagę, jak dalece, nawet w kategoriach czysto praktycznych, ich władanie zostało zdelegitymizowane 3. I gdy doszło do realizacji reform, włą cza ją cych wydawałoby się, tylko dość szczątkowo obywateli i związkowców w proces rządzenia państwem, ruszyła niespodziewanie lawina, która zamieniła pomysł pierwotny w konieczność rzeczywistego podzielenia się władzą przez komunistyczną partię! Wydarzenie to było czymś bezprecedensowym, aczkolwiek jak można przypuszczać było możliwe ze względu na uruchomiony już wcześniej proces głasnosti reformowania systemu w ZSRR oraz na panującą sytuację polityczną świata, która wybitnie nie sprzyjała możliwości jakiegokolwiek siłowego rozwiązania tego skandalu. Zresztą nie było chyba możliwości rozwinięcia efektywnych strategii obronnych (mimo groźnych oświadczeń sąsiadów z południa i zachodu), bowiem polski okrągły stół, wybory czwartego czerwca oraz powstanie niekomunistycznego rządu Tadeusza Mazowieckiego w Polsce (acz z udziałem komunistów) uruchomiły 3 Sądzę, że warto dodać, iż ta niemożność zdobycia ponownego uznania, nawet częściowego, dla reżimów typu sowieckiego dotyczyła także reakcji wielu lewicowych środowisk w całej Europie; można powiedzieć, że cały system utracił swą legitymizującą moc, jaką wciąż udawało mu się zachowywać, nawet w dobie eurokomunizmu.

10 Wstęp 11 lawinę społecznych reakcji w sąsiednich krajach, i to co ciekawe szczególnie tych najbardziej znormalizowanych, jak Czechosłowacja i NRD, a potem krwawą rozprawę z dyktatorem w Rumunii. Wydarzenia w b. NRD, być może, stanowiły szczególne wzmocnienie sygnału, płynącego z Polski na cały obóz socjalistyczny i na cały świat. Ku zdumieniu całego świata i samych zainteresowanych, czyli polskiego spo łeczeństwa rozpoczął się nagle nowy okres w powojennych dziejach Polski ale, jak się zaraz miało okazać, również w dziejach świata wraz z rozpadem ZSRR i upadkiem komunizmu. W ten sposób drogą pokojową cała Europa Środkowo-Wschod nia wstąpiła w okres transformacji systemowej. To okropne określenie przez całe lata stanowiło zarówno pojęcie naukowców, jak i dziennikarzy, polityków i zwykłych ludzi. Z globalno-politycznego punktu widzenia mieliśmy do czynienia z bezprecedensowym wydarzeniem w najnowszych dziejach Europy i świata oraz byliśmy jego świadkami. Bolszewicki, komunistyczny totalitaryzm, który miał być oto wprowadzeniem w życie ideałów także wielu pokoleń socjalistów, zwłaszcza marksistowskich i marksizujących, wierzących, że ustrój znoszący prywatną własność będzie nowym społecznym ładem, przewyższającym zły kapitalizm i ograniczenia demokracji, która była jego narzędziem, okazał się straszliwym cofnięciem w rozwoju nie tylko gospodarczym i społecznym, ale po prostu zamachem na europejską cywilizację i kul turę, a co więcej: ustrojem zbrodniczym nie mniej niż totalitaryzm prawicowy, faszystowski i narodowo-socjalistyczny. Zresztą do dziś lewicowa inteligencja europejska ma wielki problem z uznaniem prawdziwości zdania równoważącego oba totalitaryzmy. Świat gułagów był straszliwą katastrofą, której ofiary nie są jeszcze policzone 4. Nic dziwnego, że fascynacja świata dotyczyła przede wszystkim tego, w jaki sposób dokona się powrót społeczeństw znacjonalizowanych, wydziedziczonych z własności i poddanych bezwzględnej kontroli państwa do wolnego życia, gospodarki opartej na prywatnej własności, konkurencji i demokratycznej organizacji państwa zatem władzy kontrolowanej przez społeczeństwo za pomocą uzgodnionych procedur. Stąd też w Stanach Zjednoczonych transformacja nazwana została transition przejściem, drogą do dobrze ustalonego i działającego efektywnie w 2. połowie XX wieku liberalno-demokratycznego modelu ustrojowego. Rzecz jasna, transformacja ustrojowa, transformacja systemowa lub po prostu transformacja bez dodatków stała się jednym z najważniejszych tematów badań, analiz i debat socjologów. Niezliczona liczba projektów badawczych, konferencji, seminariów, narad, artykułów, książek, publikacji różnego rodzaju składa się na opracowanie intelektualne tego chyba wciąż trwającego wydarzenia. Polityczne wydarzenie rozłożyło się na skomplikowaną sekwencję rozmaitych procesów społecznych, za którymi często nie nadążała świadomość potoczna, a czasami 4 Najlepszym przykładem jest choćby ideologiczna zbrodnia na narodzie ukraińskim. Do dzisiaj nie wiadomo na pewno, ile milionów istnień pochłonął wielki głód, spowodowany akcją polityczną. Por. S. Courtois, N. Werth, J.P. Mergolin i in., Czarna Księga Komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania; Prószyński i S-ka, Warszawa, brw. Wydanie francuskie Ed. Robert Laffont, S.A., Paris 1997.

11 12 Wielka transformacja. Zmiany ustroju w Polsce po roku 1989 również uczeni analitycy, a nawet niekiedy sami inicjatorzy wielu procesów, reformatorzy politycy. W przypadku polskich socjologów nie ulega wątpliwości, że byli oni zaangażowani w zachodzące zjawiska, zaangażowani zarówno intelektualnie ba - dawczo, jak i poprzez czynne włączenie się w działania społeczne. Tak jak inni uczeni, zwłaszcza ekonomiści, prawnicy, specjaliści od zarządzania socjologowie znaleźli się w sytuacji szczególnej: ich wiedza oraz warsztat badawczy były i przydatne, i zgoła niezbędne w programowaniu i monitorowaniu wielkich zmian społecznych, szczególnie tych, które świadomie wprowadzano w życie, to znaczy zmian systemowych, instytucjonalnych. Socjologia i socjologowie, traktowani przez polityków realnego socjalizmu nader nieufnie i wrogo, teraz stali się niezbędnymi informatorami, ekspertami i doradcami działaczy rodzących się partii politycznych oraz urzędników odnawianego państwa i polityków. Słowo niezbędnymi w poprzednim zdaniu wcale nie oznacza, że doradcami pożądanymi i chętnie do współpracy zapraszanymi. We współpracy polityków z socjologami było tyleż konieczności i niezbędnego użycia ich umiejętności i wiedzy społecznej, co ciągłej nieufności i trudnych do zrozumienia urazów. Po tylu latach przemian instytucjonalno-politycznych trudno dziś nie zauważyć z goryczą, że gdyby choć część decyzji była w większym stopniu oparta na socjologicznych diagnozach, zapewne znacznie efektywniejszy byłby przebieg zmian i mniejsze ich społeczne koszty. Zamieszczone tu teksty na pewno pokażą prawdziwość tej gorzkiej uwagi. Zarazem duch obywatelski wśród polskich socjologów bardzo mocno obecny, skłaniał ich do tego, aby swą wiedzą i wynikami bieżących badań zainteresować obywateli i służyć społeczeństwu, choćby przez ukazywanie przemian i procesów, angażujących często ludzi w sposób nie do końca świadomy. Nie ulega też wątpliwości, że pewne formy socjologii i socjologicznego warsztatu wpisały się na trwałe w krajobraz medialnej, dziennikarskiej i politycznej interpretacji świata społecznego. Można ubolewać, że w wyniku tej popularności socjologia zaczęła się dość jednoznacznie kojarzyć z sondażowymi badaniami ankietowymi, która to metoda badawcza notorycznie jest używana i nadużywana przez dziennikarzy. Na szczęście socjologia włączyła się także w komercyjną, gospodarczą działalność społeczeństwa i poprzez pracę służącą biznesowi odgrywa ważną rolę w praktycznym przebiegu polskich przemian i rozwoju społecznego. O niezbędności udziału socjologów w monitorowaniu stanu nastrojów społecznych przekonali się też politycy, którzy często z powodu niekorzystnych dla nich wyników wykazali wrogie nastawienie do badań socjologicznych i socjologów 5. Jednak są też świadomi ich niezbędności w efektywnym przebiegu działań politycznych. 5 Spektakularnym tego przykładem była reakcja przywódców PiS-u i świeżo wybranego na prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego w 2005 r. na fakt niedoskonałych przewidywań wyborczych, dokonywanych przez socjologów badaczy opinii publicznej. Padły nawet groźby powołania państwowej instytucji, kontrolującej firmy badawcze! Rzecz doprawdy cofająca nas natychmiast do czasów realnego socjalizmu!

12 Wstęp 13 Tak więc socjologia stała się jednym z ważnych czynników budujących samoświadomość społeczną i to na wielu jej poziomach. Stała się, mówiąc skrótowo, także jednym z intelektualnych i praktycznych aktorów uczestników polskich przemian. Jak się rzekło, nie tylko dlatego, że socjologowie starali się portretować i analizować polskie przemiany, polską transformację, często porównując ją z tym, co się działo u naszych sąsiadów, doświadczających podobnych zmian, ale także dlatego, że byli włączeni acz w stopniu niekiedy niedostatecznym w sam proces projektowania niektórych przynajmniej zmian jako eksperci, diagnostycy bądź doradcy. Czasem ich koncepcje miały i mają realny wpływ na podjęcie działań spo łecz no-politycznych, niestety nie zawsze zgodnie z pierwotnymi ideami uczonych. Niektóre z diagnoz i interpretacji transformacji stały się bardzo popularne i rozpowszechniły się w świadomości społecznej, niektóre wykorzystane zostały przez polityków, jak choćby niewinna w swym pierwotnym sformułowaniu idea państwa prawa czy IV RP lub też szczególnie uruchamiająca polityczną wyobraźnię koncepcja uwłaszczenia nomenklatury i kapitalizmu politycznego. Stały się one najwyraźniej podstawą działań daleko odbiegających od przewidywań i od progra - mu naprawczego polskiej demokracji, który zakładały. Wspominam o tym z konieczności, powstrzymując się od czysto politycznego i obywatelskiego komentarza, pragnąc zachować klarowność roli, jaką tutaj przybieram. Kwestia nowych ról społecznych socjologów to także interesujący temat, skoro doszliśmy do punktu ukazującego bezpośredni wpływ koncepcji socjologów na strategiczne decyzje polityczne, nadające kierunek rozmaitym nowym procesom transformacyjnym. Autorzy tych koncepcji, z nielicznymi wyjątkami, nie są współodpowiedzialni za ich praktyczne wykorzystanie. Jednak jest ważnym faktem, że wielu przedstawicieli środowiska socjologów występowało i występuje w roli by tak rzec aktywnych komentatorów rzeczywistości społeczno-politycznej, także piszący te słowa. W minionych latach dało się słyszeć wiele cierpkich uwag na ten temat, jednak w samym świecie socjologów i innych naukowców społecznych nie podjęto bardziej rzeczowej dyskusji na temat związków i relacji między dyskursem czysto naukowym a dyskursem popularyzatorskim, eksperckodiagnostycznym i obywatelskim, którego przecież socjologom, psychologom czy ekonomistom i prawnikom zabronić nie można, zwłaszcza gdy ich własne lub znane im badania pozwalają na uzasadnione, nieprzypadkowe osądy praktyk politycznych i instytucjonalnych. Osobiście sądzę, że ogół socjologów, bez względu na stopień ich zaangażowania, dość dokładnie i bezbłędnie odróżnia swe różne role i różne dyskursy, raczej ich nie mieszając, choć rzecz jasna możemy odnaleźć ideowe, ideologiczne czy aksjologiczne założenia w prezentowanych przez nich naukowo-socjologicznych koncepcjach. Wskazanie tego szczególnego, ideowo-aksjologicznego uwarunkowania perspektyw badawczych socjologów i ich interpretacji będzie jednym z wątków komentarza, jaki zawiera ta publikacja.

13 14 Wielka transformacja. Zmiany ustroju w Polsce po roku Socjologia transformacji idea zbioru ważnych prac Moim zasadniczym celem jest prezentacja socjologii z naukowego punktu widzenia socjologii traktującej o transformacji systemowej. Nie będzie to refleksja socjologii nad nią samą i nad socjologicznymi dokonaniami, chociaż i taka refleksja tutaj się pojawi. Jednak podstawowym zamierzeniem, które zrodziło tę publikację była chęć zebrania w jednym tomie i stworzenia czegoś w rodzaju podręcznego readera, zbioru tekstów, znanego szczególnie z amerykańskiej praktyki akademickiej, stanowiącego zbiór znaczących, czy zgoła najważniejszych prac socjologicznych, poświęconych analizie transformacji ustrojowej w Polsce. Przygotowanie tego tomu, podjęte z inspiracji redaktorów Wydawnictwa Akademickiego i Profesjonalnego, zabrało sporo czasu i wiele chwil namysłu, a przecież, gdy piszę ten wstęp mam poczucie niespełnienia w stosunku do pierwotnego pomysłu. Wzorując się na dokonaniach zarówno amerykańskich twórców tego szczególnego wydawnictwa, jakim jest akademicki reader, czyli zbiór reprezentatywnych tekstów, ilustrujący rozwój refleksji na określony temat, stanowiący tym samym coś w rodzaju podręcznika, jak i od wo łując się do polskich prób tego typu 6, postanowiłem zgromadzić najważniejsze artykuły na temat transformacji, publikowane przez polskich socjologów. Słowo najważniejsze wymaga kilku uściśleń. Po pierwsze, miałem na myśli takie teksty, które przynajmniej wśród samych socjologów były uznane za ważne, odkrywające nowe aspekty zjawisk, bądź przynoszące nową refleksję, posuwającą naprzód rozumienie zachodzących procesów i możliwości ich badania. Po drugie, jak z tego już poniekąd wynika, chodziło mi o teksty, które towarzyszyły społecznym zjawiskom, które były albo znaczącymi badaniami nad przemianami, bądź momentami samorefleksji socjologów nad tym, jak i czy adekwatnie badają i analizują zachodzące złożone fenomeny, czy posługują się językiem teoretycznym, który pozwala uchwycić istotę rzeczy. Po trzecie, chodziło o rodzaj uporządkowania chronologicznego, pozwalającego na ukazanie, w jaki sposób rozwijała się refleksja i badanie wielkiego zjawiska transformacji ustrojowej. Ostatnie lata przyniosły falę autorskich, a także zbiorowych publikacji, zawiera - jących różnego rodzaju podsumowania pierwszego, w pewnym sensie pionierskiego, okresu rozpoznawania, opisywania i interpretowania zjawisk i procesów transformacji przez socjologów. Często wnioski, które formułowali w nich autorzy, były związane bardziej z momentem podsumowującej refleksji niż z rezultatami, do których dochodzono wcześniej. Zatem starałem się w tym tomie zgromadzić oryginalne teksty, publikowane w latach 90., choć zdarzają się pewne od tego odstępstwa, które będą uzasadniane w stosownych miejscach. 6 Mam tu na myśli choćby przykład publikacji przygotowanej przez Andrzeja Malewskiego i dającej przegląd literatury amerykańskiej psychologii społecznej. Nie ukrywam, że ta dawna książka była dla mnie swego rodzaju inspiracją. Por. Zagadnienia psychologii społecznej: wybór z literatury amerykańskiej; wyb. i oprac. Andrzej Malewski, PWN, Warszawa 1962.

14 Wstęp 15 Po czwarte, zamierzałem początkowo i miałem nadzieję, że to możliwe stworzyć reprezentatywny zbiór prac, a więc zawierający, jak się rzekło, teksty znaczące, ale zarazem na tyle zróżnicowane, żeby ich wybór przyniósł wyczerpujące próbki możliwie wszystkich sposobów podchodzenia do transformacji i ilustracje różnych koncepcji. Nie ulega wątpliwości, że można wyróżnić różne kręgi socjologów, zajmujących się transformacją i o niej piszących, które tworzą stosunkowo zwarte środowiska naukowo-towarzyskie. Wystarczy prześledzić zestaw cytowanych przez różnych autorów prac, aby zarysować wyodrębniające się kręgi wspólnego myślenia, jeśli można tak powiedzieć. Oczywiście, nie są to kręgi zamknięte, całkiem hermetyczne i cy tu - jące tylko swoich, na szczęście, ale też nie ulega wątpliwości, że takie zespoły naukowych wspólnot dałoby się wyodrębnić. Nikt tego dotąd nie zrobił, a dokonanie takiej porządkującej pracy, samo w sobie stanowiące fascynujące zagadnienie badawcze, nie leżało w moich planach. Dlatego też kryterium reprezentatywności jako panoramy całej refleksji o transformacji nie zostało przez ten tom spełnione, mimo że zamieszczono tu także prace, które autor wyboru uważa za dość obce sobie. Po tym przeglądzie znaczenia hasła najważniejsze prace autor musi się przyznać, że i tak nie do końca udało mu się osiągnąć zakładany cel. Pomimo zgromadzenia dużej liczby prac 7, nie udało się do wszystkich wydawnictw dotrzeć, a poza tym wymogi wydawnicze musiały ograniczyć zamierzenia pierwotne. Praca nad tomem uświadomiła mi także, że z jeszcze jednego powodu trudno zobiektywizować w pełni wymóg najważniejszych tekstów jako takich prac, które wpisały się na pewno w rozwój transformacyjnych badań i interpretacji socjologicznych. Byłoby to możliwe, gdyby w ciągu minionych lat dało się bardziej usystematyzować spontaniczną refleksję socjologów nad transformacją systemową. Mimo wspomnianego, całkiem imponującego zestawu publikacji, stanowiących owoc samorefleksji socjologów nad dokonaniami badawczymi nad transformacją, wcale nie osiągnięto porozumienia w wielu ważnych lub zgoła podstawowych kwestiach. Ot, choćby przyczyny upadku realnego socjalizmu w Polsce oraz całego systemu komunistycznego wcale nie mają jakiejś uznanej wśród socjologów, w miarę jednolitej wykładni. Raczej uznaje się wiele tez i powstało wiele obrazów interpretacyjnych, często dość ze sobą rozbieżnych albo pozostających do siebie w jawnej opozycji. To samo dotyczy zagadnienia tzw. reformy szokowej, czyli makroekonomicznej reformy gospodarki autorstwa Leszka Balcerowicza i jej oceny, czego znaki będą w tym tomie. W związku z tym nie mogłem posłużyć się prawdziwie społecznie, naukowo zobiektywizowanymi kryteriami doboru tekstów, które były znaczące i postanowiłem oprzeć się na własnym, socjologicznym myśleniu. Unikam tu słowa intuicja, bo o żadnej intuicji nie ma mowy, raczej tym prawdziwym kryterium ostatecznego doboru tekstów był fakt uznania ich za ważne, posuwające naprzód pozostanę przy tym określeniu myślenie o transformacji i badania nad nią. 7 Dopomógł mi w tym mgr Dominik Wasilewski, doktorant IS, któremu wyrażam tu podziękowanie.

15 16 Wielka transformacja. Zmiany ustroju w Polsce po roku 1989 Jednak socjologię mam we krwi, by tak rzec, dlatego też przed ostatecznym wyborem tekstów zwróciłem się do wielu moich koleżanek i kolegów z prośbą o wskazanie przez nich ich własnych artykułów bądź innych wypowiedzi, które uznaliby dzisiaj za najbardziej istotne w procesie poznawania zjawisk transformacji ustrojowej i towarzyszenia im. Nie zawsze trzymałem się ściśle tych wskazań, ale wiele z nich zostało uwzględnionych w tym tomie. Składam wszystkim koleżankom i kolegom podziękowanie za trud odpowiedzi na wcale niełatwe pytanie. Ostatecznie wybierałem teksty nawet mniej doskonałe, ale prawdziwie towarzyszące zjawiskom i procesom społecznym transformacji. Można więc powiedzieć, że szczególnym kryterium doboru tekstów była ich intelektualna odkrywczość, nawet na małą skalę, ale tego typu, że rozświetlała jakoś poznawczo dziejące się sprawy i społeczne procesy. Starałem się o to, aby prezentować prace, które przynosiły, niejako na bieżąco, wyjaśnienia zaobserwowanych faktów i starały się patrzeć w przyszłość, przewidywać możliwe meandry przemian. Chciałem tym samym pozostać wierny swojemu przekonaniu, że naukowa socjologia powinna i może być socjologią gorącą, a więc poznawczo co podkreślam zaangażowaną w dzie jący się ludzki los, los czy chcemy tego, czy nie zawsze wspólny, społeczny i uspołeczniony. A więc socjologią, dostarczającą ludziom intelektualnych, rzetelnych poznawczo środków do samorefleksji i bardziej racjonalnego i twórczego stosunku do samych siebie, do innych i do wspólnego działania. Na koniec jeszcze jedna uwaga wydaje mi się niezbędna. Praca ta jest do pewnego stopnia swego rodzaju kontynuacją znacznie wcześniejszego projektu, którego nie udało mi się zrealizować do końca. Był to projekt pracy o transformacji ustrojowej przygotowany wraz z Pawłem Śpiewakiem i nawet finansowany przez Fundację Batorego. O ile Paweł Śpiewak wywiązał się ze swego zadania, przygotowując znaczą cy tom wyboru publicystyki transformacyjnej 8, o tyle mnie samemu, mimo przygotowania bodaj trzech rozdziałów analiz poglądów socjologów na transformację, nie udało się dotąd skonstruować pełnej pracy na ten temat. W pewnym więc sensie obecny tom jest realizacją wcześniejszych projektów oraz choćby cząstkowym wy pełnieniem także niespełnionych wcześniej zobowiązań. 3. Czego nie ma w tym tomie Pragnąłem, aby niniejszy tom był jakby podręcznikiem polskiej socjologii transformacji i skupiłem się na wyborze tekstów, które opisywały, analizowały, interpretowały i wyjaśniały to niezwykłe wydarzenie społeczne. W świecie społecznym tak naprawdę nic jednak nie pojawia się nagle, nawet najbardziej zaskakujące przykłady społecznej, historycznej twórczości ludzi. Nawet rewolucje a może nawet szczególnie one! są wynikiem długiego procesu przygotowawczego, aczkolwiek niekoniecznie musi on być uświadamiany do końca przez samych aktorów, jak i przez 8 Spór o Polskę, Wybór tekstów prasowych, wstęp, wybór i układ P. Śpiewak, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2000.

16 Wstęp 17 społecznych badaczy. To samo, rzecz jasna, dotyczy zjawisk, które nas tu interesują. W tym wypadku zmiana ustrojowa była świadomie upragniona, nawet przypuszczano, że nastąpić jakoś musi, ale brak było realistycznych przewidywań tej zmiany. Słowo jakoś jest jak najbardziej na miejscu: przekonanemu w swej większości społeczeństwu, że symbolicznie władza komunistów się skończyła, wcale nie towarzyszyło wyobrażenie, jak realnie może się ten koniec dokonać. Wydaje mi się, że dotyczyło to także elit społecznych na wszelkich szczeblach, przynajmniej do późnych lat 80. To raczej głębokie przekonanie, że to się musi skończyć oraz na dzieja na powrót do normalności były treścią oczekiwań co do przyszłości niż bardziej realne plany i przewidywania. Nie oznacza to, że nie wiedząc, jak do tego dojść, nie myślano o właściwym urządzeniu świata społecznego, o tym, jak powinno wyglądać państwo i jakie reguły powinny rządzić wspólnym życiem, w tym gospodarczym, po komunie 9. Mam w tej sprawie zdecydowanie inne zdanie niż Jerzy Szacki, który wyraził je w swej znanej pracy Liberalizm po komunizmie. Dowodził tam swoistego zastoju intelektualnego i ideowego w latach 80. po wprowadzeniu stanu wojennego i umacniania się wówczas raczej emocjonalnego oporu przeciw komunistom, winnym coraz gorszej sytuacji bytowej społeczeństwa. Działalność podziemia utożsamił całkowicie z moralnym protestem i moralną krytyką systemu rządów komunistycznych, która nie zawierała praktycznie żadnej konkretnej treści programowej. Jej podstawową słabością była, jak się zdaje pisze Szacki o»antypolitycznej polityce«programowa niechęć do projektowania konkretnych rozwiązań ustrojowych, jakie mogłyby znaleźć zastosowanie po upadku komunizmu 10. Wbrew temu poglądowi sądzę, że możemy mówić o toczonej w ponurych latach stanu wojennego dyskusji o przyszłym urządzeniu życia, dyskusji spontanicznie toczącej się na różnych poziomach społeczeństwa, w różnych kręgach i środowiskach, na różnym poziomie intelektualnym i w oparciu o różne intencje. Działało kilka pism podziemnych, periodyków znaczących niekiedy do dziś, takich jak Arcana, Przegląd Polityczny oraz Krytyka, nie mówiąc już o Res Publice, której redakcja zdecydowała się zacząć publikację pisma na powierzchni, legalnie, co samo w sobie świadczy o tym, że uruchamiał się pod koniec lat 80. jakiś proces rzeczywistego wpływu reprezentantów społeczeństwa na kształt przyszłości. Można się zgodzić, że nie było tam prawdziwie politycznych rozwiązań programowych i planów działania, ale były precyzowane obrazy przyszłego ładu ustrojowego i jego niezbędne elementy. Działała też strona rządowa, by tak rzec, znacznie bardziej politycznie doświadczona i mająca w ręku rzeczywiste możliwości inicjowania procesów przemian. Piszę o tym, bo wobec tego rozważania na temat dynamiki upadku starego systemu mogą się wydać niezbędnym elementem analizy transformacji systemowej. 9 Świadomie używam tu określeń-symboli, którymi nasycony był język codzienny lat 80., aby go choć w tej formie utrwalić w społecznej pamięci. 10 J. Szacki, Liberalizm po komunizmie, Znak, Kraków 1994, s. 100.

17 18 Wielka transformacja. Zmiany ustroju w Polsce po roku 1989 Po długim namyśle i dyskusjach redakcyjnych zdecydowałem o pominięciu tego zagadnienia jako szczególnego przedmiotu zainteresowania. Rozważania o tym, jakie było społeczeństwo lat 80. i jaka była władza zawarte są w wielu tekstach tutaj publikowanych. Nie ma natomiast tekstów, które jako główny temat rozważań obierały odpowiedź na pytanie, dlaczego upadł system w Polsce i cały system komunistyczny, jak do tego doszło i jakie znaczenie można w nim przypisać społecznemu protestowi i ruchowi Solidarność. To, oczywiście, temat wciąż nie tylko nie zamknięty, ale wysoce kontrowersyjny, o czym czytelnik będzie się mógł przekonać nawet z tych tekstów, które się w tym wyborze znalazły. Ze względu na fakt, że niedawno z okazji 25-lecia powstania NSZZ Solidarność ukazały się ważne publikacje 11, w których znaleźć można rozważania, precyzujące znaczenie ruchu polskiego społeczeństwa w dziele upadku systemu sowieckiego to szczególne zagadnienie postanowiłem pominąć. Druga kwestia jest bliższa tematowi tomu, jeśli nie zasługuje na określenie jej jako jądra transformacji. Chodzi mi o problematykę prywatyzacji. W Polskiej Akademii Nauk działał przez wiele lat zespół badawczy, kierowany przez Marię Jarosz i wykorzystujący kilka kolejnych grantów do dokonania gigantycznego studium empirycznego, monitorującego przebieg procesów i zjawisk prywatyzacyjnych w Polsce. Studia pod kierunkiem Marii Jarosz dokonywane były w interdyscyplinarnej perspektywie, gdzie obok socjologów i ekonomistów występowali prawnicy, specjaliści od zarządzania i psychologowie społeczni. Dorobek tego zespołu jest imponujący i na pewno stanowi wkład w historię. Został on dość dokładnie i dobrze zaprezentowany w serii publikacji książkowych i zbiorach artykułów pod redakcją Marii Jarosz 12 dlatego, biorąc pod uwagę ograniczone możliwości wydawnicze, zrezygnowałem z prezentacji prac tego zespołu i jego kierownika/kierowniczki. Mam nadzieję, że to pominięcie Maria Jarosz mi wybaczy wypada raz jeszcze podkreślić ogromną wiedzę o jednym z najważniejszych zagadnień transformacji, jaką udało jej się zgromadzić. Chcę tu wyrazić swoje uznanie i podziw dla dzieła jej i współpracowników. Na koniec o jeszcze jednym braku. Socjologowie, wywodzący się z tradycji socjologii kultury stworzyli własny krąg badań i analiz polskich przemian. Antropologia socjologiczna, jeśli jest to właściwe słowo, reprezentowana przez takich badaczy jak 11 Solidarność : wydarzenie, konsekwencje, pamięć, do druku przygotował A. Sułek; IS UW, IFiS PAN, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa Od Solidarności do wolności, konferencja międzynarodowa, Warszawa Gdańsk 29 31sierpnia 2005; red. N. Smolar; Fundacja Centrum Solidarności; Instytut Lecha Wałęsy, Gdańsk Oto seria prac projektu badania transformacji: Prywatyzacja: szanse i zagrożenia, red. M. Jarosz, ISP PAN, Warszawa 1993; Blaski i cienie spółek pracowniczych: ; red. M. Jarosz, ISP PAN, Warszawa 1995; Kapitał zagraniczny w prywatyzacji, red. M. Jarosz, ISP PAN, Warszawa 1996; Dziesięć lat prywatyzacji bezpośredniej, red. M. Jarosz, ISP PAN, Warszawa 2000; Manowce polskiej prywatyzacji: studia, red. M. Jarosz, WN PWN, Warszawa 2001; Pułapki prywatyzacji, red. M. Jarosz, ISP PAN, Warszawa 2003; Wygrani i przegrani polskiej transformacji, red. M. Jarosz, Oficyna Naukowa: ISP PAN, Warszawa 2005; Transformacja, elity, społeczeństwo, red. M. Jarosz, ISP PAN, Warszawa 2007.

18 Wstęp 19 Aldona Jawłowska, Marian Kempny, do pewnego stopnia Elżbieta Tarkowska czy Janusz Mucha i wielu innych są tu słabo obecni 13. Sekcja antropologii społecznej Polskiego Towarzystwa Socjologicznego od początku przemian odbywa coroczne konferencje, których efektem są wspólne tomy, opisujące polskie życie w kulturowych kategoriach. Tomy te same przez się są najlepszą wizytówką tej szkoły myślenia o transformacji, w tym zaś zbiorze znalazł się tekst Jerzego Wertensteina-Żuławskiego, którego można było kojarzyć z tą socjologiczną szkołą. 13 Kulturowy wymiar przemian społecznych; red. A. Jawłowska, M. Kempny, E. Tarkowska, IFiS PAN, Warszawa 1993; Wokół problemów tożsamości, red. A. Jawłowska, ISNS UW, Wydawn. LTW Warszawa Kultura w procesie zmiany: z badań nad kulturą w Polsce lat dziewięćdziesiątych, red. A. Jawłowska, G. Woroniecka, Wydawn. UW-M, Olsztyn 2003; U progu wielokulturowości: nowe oblicza społeczeństwa polskiego, red. nauk. M. Kempny, A. Kapciak, S. Łodziński; IS UW, Oficyna Naukowa, Warszawa 1997; Antropologia wobec zmiany: konwersatorium IFiS PAN [...]: materiały spotkania z dnia 7 IV 1995, zebrała E. Tarkowska, IFiS PAN Warszawa 1995.

19 Od Wydawcy Propozycję wydania antologii Wielka transformacja. Zmiany ustroju w Polsce po roku 1989 na wzór amerykańskich readerów akademickich profesor Ireneusz Krzemiński złożył w Wydawnictwach Akademickich i Profesjonalnych w połowie 2006 roku. Druga propozycja złożona w podobnym czasie dotyczyła antologii tekstów dotyczących polskiego liberalizmu kolejne antologie miały pokazywać inne nurty ideowo-programowe obecne w debacie publicznej po 1989 roku. Czytelnik po wielu latach żmudnej pracy redaktora wyboru i wydawcy otrzymuje właśnie do rąk Wielką transformację. Trudności pracy redakcyjnej dodatkowo komplikował fakt odmowy dotacji (kto jeszcze w czasach wszechobecnej dostępności wszystkiego w sieci wydaje na własne ryzyko tak wielkie objętościowo dzieło, kiedy większość bibliotek akademickich ma środki finansowe pozwalające na zakup może tylko jednego egzemplarza książki?). Losy tej książki dodatkowo skomplikował fakt wszczęcia przez właściciela procedury likwidacji wydawnictwa. Niemniej habent sua fata libelli niewielka dotacja Instytutu Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego oraz przekonanie o wartości publikacji właściciela Wydawnictw Akademickich Oficyny Wydawniczej Łośgraf czynią możliwą weryfikację przez czytelnika osądu wydawcy, że prezentowane w tej publikacji teksty najwybitniejszych polskich socjologów oraz towarzyszące im komentarze autora wyboru pozwolą lepiej, zwłaszcza młodemu czytelnikowi, zrozumieć zmianę dokonującą się w społeczeństwie polskim od 1989 roku. Zrozumieniu, mamy nadzieję, będzie towarzyszył aktywny w niej udział i wpływ na przesuwanie się środka ciężkości z obszaru jałowych sporów na refleksję, która nie pozwoli zmarnować szans, jakie wolne, obywatelskie społeczeństwo uzyskało dzięki sprzyjającej koniunkturze oraz jednostkowemu i zbiorowemu wysiłkowi ludzi zdeterminowanych do zmiany ustroju od czasu Sierpnia 1980 roku i powstania ruchu społecznego Solidarności. Tego ruchu, który wpłynął na zmiany w Polsce i w całym świecie. Wydawca zamierza wkrótce udostępnić czytelnikowi również tom poświęcony liberalizmowi polskiemu i przygotować następne tomy, jeśli ziszczą się nadzieje do - ty czące losów obecnej publikacji na rynku książki akademickiej. Serdecznie również dziękujemy wszystkim autorom publikowanych tekstów i wy dawcom ich pierwodruków za to, że dzięki ich pracy ta antologia znajdzie się w bibliotekach uczelnianych i w księgozbiorach wielu czytelników.

20 Niedostępne w wersji demonstracyjnej. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki.