Witold Borowski, Głos w kwestii datowania półgroszy koronnych Władysława Jagiełły GŁOS W KWESTII DATOWANIA PÓŁGROSZY KORONNYCH WŁADYSŁAWA JAGIEŁŁY

Transkrypt

1 Witold Borowski, Głos w kwestii datowania półgroszy koronnych Władysława Jagiełły Witold Borowski (Sieraków Wlkp.) GŁOS W KWESTII DATOWANIA PÓŁGROSZY KORONNYCH WŁADYSŁAWA JAGIEŁŁY Wzrost zainteresowania numizmatyką w wieku XIX, intensywny rozwój istniejących już kolekcji i tworzenie nowych zbiorów, zaowocowało w efekcie powstaniem wartościowych prac traktujących o monecie polskiej od czasów najdawniejszych po współczesność. Szczególne zasługi w zakresie poznania mennictwa wczesnojagiellońskiego wnieśli Franciszek Piekosiński 1 i Kazimierz Stronczyński 2. Obaj badacze podjęli między innymi próbę wyznaczenia chronologii bicia poszczególnych typów półgroszy koronnych Władysława Jagiełły ( ). Próby te, co ważne, oparte były nie tylko na względach typologicznych i metrologicznych, ale również na bardzo solidnej analizie dokumentów znajdujących się w archiwach. Jak łatwo się domyśleć, prace te na ów czas trudne były do przecenienia. Przyjęte obecnie ramy czasowe w datowaniu półgroszy koronnych Władysława Jagiełły opierają się na wydanej blisko 40 lat temu, fundamentalnej pracy dotyczącej mennictwa tego okresu, Monety pierwszych Jagiellonów, autorstwa Stanisławy Kubiak 3. W recenzji tej pracy Jerzy Piniński 4 zakwestionował zasadność datowania niektórych odmian półgroszy Kub. typ II oraz niektórych odmian półgroszy tzw. grupy trzeciej, czyli Kub. typ IX-XI. Swe wątpliwości recenzent oparł na danych metrologicznych (zawartość srebra), a także typologicznych, tj. niektórych drugorzędnych cechach wyróżniających (kształt górnych płatków lilii w koronie, forma litery A w legendzie otokowej). Z sugestiami tymi zdecydowanie nie zgodziła się Stanisława Kubiak 5, uważając argumenty wysunięte przez Jerzego Pinińskiego za niewystarczające i niejednoznaczne. Jednakże już w roku 1972, a więc dwa lata po wydaniu Monet pierwszych Jagiellonów, ukazało się opracowanie skarbu półgroszy koronnych Władysława Jagiełły i groszy praskich z miejscowości Biela 6, w którym Janusz Kisielewski, na podstawie składu tegoż znaleziska udowodnił, iż datowanie wszystkich półgroszy Kub. typ XI, zaproponowane przez Stanisławę Kubiak na lata , było błędne. Autorka Monet pierwszych Jagiellonów zweryfikowała oficjalnie swój pogląd w tej kwestii dopiero w roku , przesuwając prawdopodobieństwo rozpoczęcia emisji półgroszy koronnych bez znaków pod koroną Kub. typ XI na okres od po 1406 do 1414 roku. 1 F. Piekosiński, O monecie i stopie menniczej w Polsce w XIV i XV wieku, Kraków K. Stronczyński, Dawne monety polskie dynastyi Piastów i Jagiellonów, cz. III, Monety XIV, XV i XVI wieku uporządkowane i objaśnione, Piotrków S. Kubiak, Monety pierwszych Jagiellonów ( ), Wrocław J. Piniński, rec. z S. Kubiak, Monety pierwszych Jagiellonów ( ), Wiadomości Numizmatyczne, R. XV, 1971, z. 2, s S. Kubiak, Odpowiedź na recenzję J. Pinińskiego z pracy Monety pierwszych Jagiellonów, , Wiadomości Numizmatyczne, R. XVI, 1972, z. 1, s J. Kisielewski, Znalezisko półgroszy Władysława Jagiełły i groszy praskich z miejscowości Biela, pow. Konin, Wiadomości Numizmatyczne, R. XVI, 1972, z. 3, s S. Kubiak, Analiza podstaw datowania półgroszy koronnych Władysława Jagiełły bez sygnatur pod koroną (Kub. typ XI), Wiadomości Numizmatyczne, R. XLVI, 2002, z. 1, s

2 Biuletyn Numizmatyczny 2009:4 (356) Jak widać, datowanie półgroszy koronnych Władysława Jagiełły wzbudzało kontrowersje wśród badaczy już od momentu wydania monografii dr Kubiak. Ponieważ temat ten jest mi szczególnie bliski, pozwolę sobie i ja zabrać głos w dyskusji. W tym miejscu wrócić muszę do roku 1971, do recenzji Jerzego Pinińskiego. Autor zwrócił uwagę na bardzo istotny moim zdaniem fakt zakładając, iż nie wszystkie odmiany półgroszy z sygnaturą N pod koroną Kub. typ II, pochodzić muszą z lat , kiedy zarządcą mennicy krakowskiej był Mikołaj Bochner 8. Podzielam ten pogląd i postaram się przedstawić argumenty świadczące na jego korzyść. Ponieważ nie miałem możliwości przeprowadzenia badań metrologicznych (prób srebra), swoje rozumowanie oparłem na względach typologicznych. Jednakże w odróżnieniu od innych badaczy, którzy pod uwagę brali tylko awersy półgroszy z wyobrażeniem korony, zwróciłem uwagę także na rewers z przedstawieniem orła jagiellońskiego. Uważam po prostu, iż przy podejmowaniu prób ustalenia chronologii bicia monet pozbawionych dat rocznych, a takimi są właśnie półgrosze koronne Władysława Jagiełły, należy wziąć pod uwagę, wykorzystać, wszelkie możliwe aspekty. Analiza rewersów dużej grupy monet również może przynieść ciekawe spostrzeżenia. Zacznijmy zatem od przeglądu wyboru różnych odmian półgroszy z tzw. grupy I, czyli typów Kub. I-V, z sygnaturami P (il. 1), N (il. 2), S (il. 3), AS (il. 4), SA (il. 5) i A (il. 6) pod koroną, bitych w okresie od 1394 do 1406 roku. 8 J. Piniński, op. cit., s

3 Witold Borowski, Głos w kwestii datowania półgroszy koronnych Władysława Jagiełły il. 1. Władysław Jagiełło ( ), półgrosze koronne z literą P pod koroną, Kraków, r. il. 2. Władysław Jagiełło ( ), półgrosze koronne z literą N pod koroną, Kraków, r. 243

4 Biuletyn Numizmatyczny 2009:4 (356) il. 3. Władysław Jagiełło ( ), półgrosze koronne z literą S pod koroną, Kraków, r. 244

5 Witold Borowski, Głos w kwestii datowania półgroszy koronnych Władysława Jagiełły il. 4. Władysław Jagiełło ( ), półgrosze koronne z literami AS pod koroną, Kraków, r. 245

6 Biuletyn Numizmatyczny 2009:4 (356) il. 5. Władysław Jagiełło ( ), półgrosze koronne z literami SA pod koroną, Kraków, r. Skala ok. 1,5:1 il. 6. Władysław Jagiełło ( ), półgrosze koronne z literą A pod koroną, Kraków, 1403, 1406 r. Skala ok. 1,5:1 246

7 Witold Borowski, Głos w kwestii datowania półgroszy koronnych Władysława Jagiełły Zaprezentowanie tak licznego materiału porównawczego jest z mej strony zabiegiem celowym, mającym pomóc uchwycić nam podobieństwa, cechy wspólne półgroszy emitowanych w mennicy krakowskiej w okresie, gdy zarządzali nią Piotr Bork, Mikołaj Bochner, Szymon de Talentis, Andrzej Czarnysza wespół z Szymonem de Talentis oraz samodzielnie Andrzej Czarnysza. Cóż zatem można dostrzec analizując przedstawiony materiał? Na awersie korona z rozdzielonymi lub połączonymi, ale zawsze ozdobnymi górnymi płatkami lilii. Podstawa korony zawsze łączy się z jej bokami, które w ogromnej większości przypadków ustawione są względem siebie pod kątem rozwartym, rozchylając się ku górze. Czasami tylko boki korony sprawiają wrażenie równolegle ułożonych. Jako znak międzywyrazowy w legendzie otokowej widzimy gwiazdkę, zawsze sześciopromienną. Gwoli ścisłości dodać muszę, że znane są mi nieliczne egzemplarze półgroszy z kółkiem lub kółkami jako znakami międzywyrazowymi w legendzie awersu. Przyjrzyjmy się teraz rewersom monet. Widzimy na nich orła jagiellońskiego zwróconego w prawo (heraldycznie), którego głowę zdobi wyraźnie przedstawiona korona. Jego szyja jest raczej krótka, gruba, w obu skrzydłach dostrzec możemy po cztery dobrze wykształcone pióra, ogon składający się z trzech piór nie przekracza linii obwódki perełkowej. Całość sprawia, że sylwetka orła przybiera raczej masywną formę. W legendzie rewersu zawsze występuje znak międzywyrazowy, zazwyczaj w formie gwiazdki, ale każdorazowo sześciopromiennej. Do złożenia legend otokowych awersu i rewersu, przez cały ten czas gdy emitowano półgrosze grupy I, rytownicy stempli używali punc liter o tej samej formie, w zasadzie takich samych tak, iż w efekcie litery te wyglądają niemal identycznie i to bez względu na to, czy patrzymy na najstarsze półgrosze z sygnaturą P, czy na najmłodsze z sygnaturą A (il. 7). Przyjrzyjmy się im: 247

8 Biuletyn Numizmatyczny 2009:4 (356) il. 7. Litery z otoków półgroszy Władysława Jagiełły grupy I, bitych w latach Kolejno od góry od lewej: M, O, N, E, W, L, A, D, I, S, R, G, P. Poddaliśmy gruntownej analizie typologicznej grupę monet bitych w latach Popatrzmy teraz uważnie na półgrosza z sygnaturą N pod koroną Kub. typ II/4 (il. 8), którego dr Kubiak przypisała emisji mennicy krakowskiej w okresie, gdy zarządzał nią Mikołaj Bochner, w latach i poddajmy go takiej samej analizie. il. 8. Władysław Jagiełło ( ), półgrosz koronny z literą N pod koroną, Kraków, 1407 rok. Już na pierwszy rzut oka widać, że korona przedstawiona na awersie jest diametralnie inna od znanych nam dotąd. Próżno byłoby jej szukać na jakimkolwiek półgroszu grupy I. Górne płatki lilii mają formę prostą, nie ozdobną. Podstawa korony nie łączy się z jej bokami, które z kolei górą zbliżają się do siebie zdając się tworzyć kąt ostry względem podstawy. Legendę otokową awersu rozdziela ośmiopromienna gwiazdka. Jednym słowem, całkowita odmiana w stosunku do tego co widzimy na półgroszach z sygnaturami P, S, AS, SA, A i pozostałych półgroszach z N. Przejdźmy zatem do rewersu, może tutaj znajdziemy jakieś cechy wspólne do grupy I tych monet, które stanowią dla nas bazę wyjściową do wszelkich porównań. Nie, nic z tego. Podobnie jak to było w przypadku korony na awersie, tak też orzeł na rewersie epatuje swą odmiennością wobec wizerunku, do jakiego zdążyliśmy się przyzwyczaić analizując monety bite w latach Cóż więc widzimy? Przede wszystkim orzeł zdaje się być pozbawiony korony, bądź jest ona przedstawiona w takiej formie, iż sprawia wrażenie jakby jej nie było. Jego szyja jest długa i cienka, czwarte pióro w obu skrzydłach 248

9 Witold Borowski, Głos w kwestii datowania półgroszy koronnych Władysława Jagiełły przedstawiono w formie szczątkowej, a pióra ogona przerywają obwódkę perełkową wchodząc w otok. Takie wyobrażenie orła nadaje mu bardziej smukłą sylwetkę. Kolejna odmienność, w otoku między REGIS a POLONIE nie występuje żaden znak międzywyrazowy. Reasumując, ponownie zupełnie nowy styl. Przyszła wreszcie pora, by przyjrzeć się puncom poszczególnych liter tworzących legendy otokowe (il. 9) il. 9. Litery z otoków półgrosza Władysława Jagiełły z literą N pod koroną, wybitego w roku Kolejno od góry od lewej: M, O, N, E, W, L, A, D, I, S, R, G, P. Oczywiście nie mogło być inaczej, także większość liter prezentuje nową formę. W świetle przeprowadzonej analizy, porównań, wnioski zdają się same nasuwać. Zanim jednak przejdę do ich formułowania spójrzmy na jeszcze jeden przykład półgrosza koronnego Władysława Jagiełły, a upewnimy się, iż nasze wątpliwości co do przypisania przedstawionego powyżej półgrosza z sygnaturą N Mikołajowi Bochnerowi, są 249

10 Biuletyn Numizmatyczny 2009:4 (356) jak najbardziej uzasadnione. Tym razem jest to egzemplarz bez sygnatur pod koroną, rzadka odmiana, nie znana dr Kubiak, a opisana przeze mnie w BN 1/ (il. 10). il. 10. Władysław Jagiełło ( ), półgrosz koronny bez znaków pod koroną, Kraków, rok. Cóż za uderzające podobieństwo! Ta sama korona na awersie z prostymi płatkami lilii i bardzo charakterystyczną podstawą nie stykającą się z jej bokami. Ten sam orzeł na rewersie, wreszcie identyczne punce literowe i brak znaku międzywyrazowego w legendzie rewersu. Praktycznie jedyna różnica polega na tym, że jedna moneta ma sygnaturę N pod koroną, a druga jest jej pozbawiona, oraz na zastosowaniu różnych znaków międzywyrazowych w legendach awersów. Porównując oba półgrosze trudno oprzeć się wrażeniu, iż powstały one bądź w tym samym czasie, bądź w okresie bezpośrednio następującym po sobie. Stemple użyte do ich wybicia, to efekt pracy tego samego rytownika, lub rytowników, zatrudnionych w mennicy w tym samym czasie i zapewne nie były to lata , lecz późniejsze. Wykluczam bowiem możliwość zmiany stylu ikonografii półgroszy bitych w mennicy krakowskiej za czasów rządzenia nią przez Mikołaja Bochnera. Gdyby tak było, podobne półgrosze spotykalibyśmy z sygnaturami S, AS, SA czy A. Tymczasem cała tzw. grupa I tych monet jest typologicznie do siebie bardzo podobna, co wykazałem na początku naszych rozważań. A zatem mamy tu do czynienia z późniejszymi emisjami półgroszy. Siłą rzeczy w tym punkcie jawi się pytanie, jaki to był czas? Prezentowany przeze mnie egzemplarz z sygnaturą N pod koroną (il. 8) pochodzi z nieopisanego dotąd w literaturze znaleziska z terenów dawnej ziemi dobrzyńskiej. W jego skład wchodziły półgrosze wszystkich typów grupy I (z sygnaturami P, N, S, AS, SA, A) oraz półgrosze bez sygnatur pod koroną, ale tylko ze starszą formą litery A (taką jak na wymienionych wyżej typach) w legendzie otokowej. Jak wiadomo, jedną z przyczyn, w kontekście której ludzie powierzali ziemi swój dobytek, był stan zagrożenia, np. wojną. Ukrycie tego depozytu, z bardzo dużym prawdopodobieństwem, graniczącym niemal z pewnością, należy wiązać z następującymi faktami. Dnia 6 sierpnia 1409 roku Zakon Krzyżacki wypowiedział Polsce wojnę, a 16 sierpnia zaatakował ziemię dobrzyńską zajmując miasta i zamki 10. Tak więc, przypuszczalny czas ukrycia monet, to okolice sierpnia 1409 roku. A zatem wybicie półgrosza musi przypadać na 9 W. Borowski, Dwie nowe odmiany półgroszy koronnych Władysława Jagiełły, Biuletyn Numizmatyczny, 2007, nr 1, s St. K. Kuczyński, Król Jagiełło ok , Warszawa 1987, s

11 Witold Borowski, Głos w kwestii datowania półgroszy koronnych Władysława Jagiełły czas między rokiem 1406 (emisja ostatnich półgroszy grupy I z sygnaturą A pod koroną) a rokiem 1409, w którym, w obliczu agresji krzyżackiej, nastąpiło ukrycie depozytu zawierającego m.in. nasz półgrosz z sygnaturą N. W świetle tych faktów uważam, iż za najbardziej prawdopodobny czas wybicia tej monety, należy uznać rok 1407, kiedy to w dokumentach źródłowych wzmiankowany jest mincerz Mikołaj (Nicolaus) Follisfessil 11. Zresztą nawet Stanisława Kubiak w ostateczności brała pod uwagę taką możliwość 12, jednak warunkowała to wtedy (w 1972 roku) zaprzestaniem emisji półgroszy koronnych w mennicy krakowskiej po 1406 roku. Według dr Kubiak przerwanie bicia półgroszy w Krakowie po tej dacie miało być spowodowane wzrostem cen srebra 13. Uważam jednak, iż był to tylko pretekst do wysnucia takiej tezy, a bardziej prawdopodobną przyczyną tego twierdzenia był brak kolejnych półgroszy z innymi sygnaturami literowymi i brak kolejnych mincmistrzów potwierdzonych w źródłach, którym można by owe półgrosze przypisać. Jeśli bowiem spojrzymy na tę samą tabelkę i histogram jakie przytacza autorka Monet pierwszych Jagiellonów na poparcie swej tezy, widzimy, że w roku 1431, kiedy wznowiono bicie półgroszy po ponownym otwarciu mennicy, cena grzywny srebra była jeszcze wyższa 14. Dziś wiemy, że po roku 1406 a przed zamknięciem mennicy w roku 1414, nadal bito w niej półgrosze. W 2002 roku zgodziła się z tym również dr Kubiak, korygując część ustaleń zawartych w swej monografii z 1970 roku, a dotyczących półgroszy bez sygnatur pod koroną 15. Jednakże przedstawione przeze mnie fakty zdają się wskazywać na rok 1407 jako datę bicia półgroszy z literą N pod koroną (il. 8) i równocześnie lub bezpośrednio po nich, podobnych półgroszy pozbawionych tej sygnatury (il ). Obie emisje musiały być raczej krótkotrwałe o czym świadczy stosunkowo niewielka ilość zachowanych egzemplarzy tych monet. Najprawdopodobniej równocześnie z półgroszami z ilustracji 10, lub bezpośrednio po nich, bito półgrosze, którego egzemplarz przedstawiam na poniższym zdjęciu (il. 11). il. 11. Władysław Jagiełło ( ), półgrosz koronny bez znaków pod koroną, Kraków, rok. Jak widać, powrócono do tradycyjnej formy, gdzie podstawa korony łączy się z jej bokami. Kontynuacją tych emisji były półgrosze, których jeden egzemplarz znalazł się we wspomnianym znalezisku (il. 12). 11 S. Kubiak, Monety..., s S. Kubiak, Odpowiedź..., s S. Kubiak, Monety..., s Tamże, s S. Kubiak, Analiza..., s

12 Biuletyn Numizmatyczny 2009:4 (356) il. 12. Władysław Jagiełło ( ), półgrosz koronny bez znaków pod koroną, Kraków, rok. Datę jego wybicia z dużym prawdopodobieństwem określić można na rok 1408 lub 1409, bezpośrednio przed ukryciem depozytu, na co wskazuje niemal menniczy stan zachowania monety. Tutaj po raz pierwszy widzimy zastosowanie ośmiopromiennej gwiazdki w legendzie, jako znaku międzywyrazowego. Kolejną kwestią, jaką chciałbym poruszyć w swoich rozważaniach, jest datowanie półgroszy Kub. typ XI odm. 1 (il. 13). il. 13. Władysław Jagiełło ( ), półgrosz koronny bez znaków pod koroną, Kraków, przed 1406 rokiem. Ta odmiana typu XI stanowiła blisko 30% wszystkich półgroszy znajdujących się we wspomnianym przeze mnie znalezisku, była najliczniejsza, co pozwala przypuszczać, że monety te były bite przez dłuższy okres czasu. A skoro się tam znalazły, musiały zostać wybite przed drugą połową 1409 roku, czyli przed datą ukrycia skarbu. Moim zdaniem, wiele faktów zdaje się wskazywać na to, iż półgrosze te mogły być bite równocześnie z monetami grupy I, czyli przed 1406 rokiem. Forma korony, a przede wszystkim jej podstawy i górnych płatków lilii jest taka, jaka występuje na różnych odmianach typów I-V. Znakiem międzywyrazowym jest zawsze sześciopromienna gwiazdka, jakiej nie widzimy już nigdy na półgroszach, co do których mamy pewność, iż są późniejsze. Występuje tylko i wyłącznie starsza forma litery A, ale i pozostałe punce literowe bardzo przypominają te z półgroszków grupy I. Wreszcie orzeł jest także podobny do wizerunku orła znanego nam z monet grupy I. Reasumując uważam, iż w kontekście przedstawionych faktów, wielce prawdopodobne wydaje się: bicie półgroszy Kub. typ XI odm. 1 (il. 13) równocześnie z półgroszami grupy I (typy I-V, il. 1-6), czyli przed 1406 rokiem, bez określania daty rozpoczęcia tych emisji; 252

13 Witold Borowski, Głos w kwestii datowania półgroszy koronnych Władysława Jagiełły bicie półgroszy Kub. typ II odm. 4 (il. 8) w roku 1407 przez krótki czas; bicie półgroszy Kub. typ XI odm. 13 (il. 10) równocześnie z półgroszami Kub. typ II odm. 4, lub bezpośrednio po zakończeniu ich emisji, czyli w roku 1407 lub w latach ; bicie półgroszy Kub. typ XI odm. 7 (il. 12) od roku 1408 lub Nie mam w tej chwili przekonujących podstaw, poza względami typologicznymi, by twierdzić, że półgrosze Kub. typ IX odm. 1 i 2 (il. 14) powstały równocześnie z grupą I półgroszy, ale i one według mnie zostały wybite znacznie wcześniej niż w latach il. 14. Władysław Jagiełło ( ), półgrosze koronne z krzyżykiem pod koroną, Kraków, przed 1406 rokiem? Moje wywody w tych kwestiach zdają się potwierdzać przypuszczenia Jerzego Pinińskiego sprzed wielu lat 17. Może przyszłość przyniesie kolejne odkrycia, dowody powiększające naszą wiedzę w tym zakresie, które pozwolą jeszcze dokładniej sprecyzować chronologię bicia półgroszy koronnych Władysława Jagiełły. 16 W. Borowski, op. cit., s , numeracja zaproponowana dla tej odmiany, nie znanej dr Kubiak, przez autora artykułu. 17 J. Piniński, op. cit., s

14 Biuletyn Numizmatyczny 2009:4 (356) Witold Borowski, Comments on issue of dating half-groschens of Ladislaus Jagello Together with growth of interest in numismatics in 19 th c., studies on the coinage of early Jagellonian period appeared, in which were undertaken, among other things the attempts of determination of chronology of Crown half-groschens of Ladislaus Jagello. Considerable services on this field were rendered by Franciszek Piekosiński and Kazimierz Stronczyński. Their works, supported with thorough analysis of documents from archives, made a source, extensively used by Stanisława Kubiak, authoress of the monograph Monety pierwszych Jagiellonów. This work, published in 1970, is to this day the fundamental position concerning the coinage of this period. However, chronology of some varieties of Crown half-groschens of Ladislaus Jagello proposed in this work aroused doubts already since the moment of publishing. It was pointed out by Jerzy Piniński in his review of this work. Stanisława Kubiak, after initial polemics with the reviewer, finally in 2002 agreed to change chronology of some varieties of half-groschens without signatures under crown (Kub. type XI) from years on the period The author of this study, sharing the doubts of Jerzy Piniński about dating of some varieties of half-groschens of Kub. type II to years , subjected to thorough typological analysis whole so called group I of these coins. Then a half-groschen with letter N under crown (Kub. type II/4) and a very similar half-groschen without signatures (Kub. type XI/13) were analyzed in the same way. Both coins bear completely different depiction of crown and eagle than other half-groschens with letters under crown. On the basis of this analysis and attribution of half-groschen with letter N under crown, it was excluded the possibility of striking this coins in years , during the management of the Cracovian mint by Mikołaj Bochner. The author thinks that signature N can mean in this case mintmaster Mikołaj (Nicolaus) Follisfessil and presumable time of striking this coin is In further part of the article half-groschen of type Kub. XI/1 was similarly analyzed, which have the same attribution, that half-groschen with letter N under crown (Kub. type II/4). Both varieties were found in hoard from the Dobrzyń district, hidden the most probably in the second half of On this basis the author suggests probability of issue of these halfgroschens not after 1406, but before this date, that is simultaneously with coins of group I. In closing, the author expresses hope, that future will bring new facts, discoveries, which will allow to even more exactly determine chronology of Crown halfgroschens of Ladislaus Jagello and to dispel existing doubts. 254