Monety - Rzeczpospolita Obojga Narodów XVII w.

Transkrypt

1 Monety - Rzeczpospolita Obojga Narodów XVII w. Boratynki Moneta na zdjęciu to szeląg litewski Jana Kazimierza - tzw. BORATYNKA. Materiał - miedź Waga - około 1 g Średnica - około 16 mm Kiedy w 1656 roku, po wielu latach wyniszczających wojen sejm nie znalazł sposobu na wydźwignięcie kraju z głębokiego kryzysu finansowego, rozwiązanie zaproponował Tytus Liwiusz Boratini - zarządca mennicy krakowskiej. Zaproponował on wybicie drobnej monety miedzianej, by nią popłacić długi państwa i zaległy żołd. Sejm przyjął jego projekt i zlecił wybicie po 1 milionie złotych dla Korony i Litwy. Kurs szeląga ustalono na 3 grosze, na złotego przypadało 30 groszy - zezwolenie dotyczyło więc 180 mln sztuk monet! Szelągi bito przez kilka lat, łącznie zezwolenia dotyczyły około 900 milionów sztuk. Doliczając około 20% szelągów fałszywych (a fałszował je każdy kto tylko mógł, wykorzystując m innymi blachę z dachów zrujnowanych budowli) w obiegu było ponad MILIARD boratynek w niezliczonych odmianach. Dziś, niewielkim nakładem można zbudować bardzo ciekawy zbiór.

2 szóstak koronny Szóstaki koronne Wśród licznych nominałów "Polski królewskiej" poważną rolę odgrywały monety 6-groszowe potocznie nazywane szóstakami. Bito je przez prawie 300 lat - od roku 1528 do Szóstaki pełniły bardzo ważną rolę w obiegu pieniężnym - 6 groszy było piątą częścią złotego polskiego - teoretycznej jednostki obrachunkowej. W początkowym okresie obiegu szóstaków ich wartość odpowiadała mniej więcej dziennemu zarobkowi popularnych rzemieślników - cieśli albo murarza. Robotnicy rolni zarabiali znacznie mniej, od grosza do trojaka dziennie. Pierwsze szóstaki wybito za panowania Zygmunta Starego. Była to nietypowa emisja, za materiał posłużyły wycofywane z obiegu półgrosze Ludwika Jagiellończyka bite w Świdnicy. Ich rysunek przypominał półgrosze koronne pierwszych Jagiellonów, ale jakość srebra była fatalna. Masowy napływ świdnickich półgroszków spowodował poważny kryzys monetarny. Dekret królewski z roku 1528 nakazywał wycofywanie ich z obiegu i wybijanie z tak uzyskanego materiału monet 3- i 6-groszowych. Nie dokonywano przy tym wzbogacania stopu, lecz bito monety o zawyżonej wadze, aby zawartość czystego srebra odpowiadała wymogom obowiązującej stopy menniczej. Waga szóstaków ze słabego srebra wynosiła aż 12,36 grama, podczas gdy szóstaki gdańskie, elbląskie i pruskie ważyły po 5,34 grama. Trojaki i szóstaki koronne Zygmunta Starego "ze słabego srebra" były pierwszymi monetami z portretem króla na awersie. Zygmunt August jak wiadomo bił prawie wyłącznie monety litewskie (część na stopę polską). Również za Stefana Batorego nie emitowano szóstaków koronnych. Dopiero reformy mennicze Zygmunta III Wazy upowszechniły ten nominał. Pierwsze wybito w roku 1595, ostatnie w W tym czasie ich waga zmniejszyła się z 4,75 do 4,04 grama, nadal jednak pozostawały monetą "grubą". Po wznowieniu emisji szóstaków w roku 1623 bito już tylko monety o popularnym później rysunku rewersu z trójpolową tarczą herbową umieszczoną pod koroną i nominałem w postaci rzymskiej szóstki (VI) i otokowym napisem zaczynającym się od: "GROS.ARGEN.SEX". Najładniejsze, najlepiej bite i noszące najstaranniejszy rysunek są szóstaki z mennicy w Malborku. Nawet bez zwracania uwagi na znaki mennicze - trójkąt i pierścień - łatwo je rozpoznać wśród produktów innych mennic. Szóstek Jan II Kazimierz

3 Szóstak Jana III Sobieskiego

4 Ort koronny Ort to moneta srebrna bita w Polsce od XVII do XVIII wieku (równa 1/4 talara). Wprowadzono ją w Gdańsku w roku 1608 na wzór niemieckiego ortstalara. Początkowo bito go ze stopu o próbie 6,089 grama. Od roku 1615, próba zmalała do 5,676 grama. Wprowadzając ową monetę, Gdańsk chciał sobie zapewnić dobrą i uniwersalną walutę niezbędną do zawierania transakcji zagranicznych. Na jednego orta gdańskiego składało się 10 do 18 groszy polskich (od 1623 roku). Moneta ta szybko rozpowszechniła się na całą Rzeczpospolitą i już w XVII wieku biła go mennica koronna, miejskie mennice i mennica litewska. Za panowania Augusta III orta zrównano z tymfem, tym samym przestał on istnieć jako samodzielna jednostka monetarna. Ostatni raz ort został wybity w 1766 jako moneta próbna. Istniała także moneta wartości połowy orta, zwana półurcie, półorta, piętak lub grosz popielny. Jan II Kazimierz

5 Jan III Sobieski Portugał Portugał to złota moneta o wartości 10 lub 5 dukatów, wagi ok. 35/17,5 grama, wzorowana na portugalskich cruzados. Używana w Europie w XVI i XVII wieku. W Polsce i na Litwie była to największa złota moneta obiegowa, bita w XVI/XVII wieku. Pierwsza emisja tej monety w Polsce miała miejsce za rządów króla Zygmunta II Augusta. W 1562 roku w wybito portugała w mennicy wileńskiej.

6 Dukat Dukat początkowo srebrna moneta bita na Sycylii przez króla Rogera II w Apulii, od 1284 jako złota, o ciężarze ok. 3,7g, bita w Wenecji od końca XIII wieku (dukat wenecki). Od XIV do XIX wieku w różnych krajach europejskich. W Polsce po raz pierwszy wybity za Władysława Łokietka, a następne od XVI do XIX w., zwany czerwonym złotym. Zawierał w Polsce 3,43 g czystego złota - złoto dukatowe ma próbę 986, czyli moneta ważyła 3,48 g. Największą monetą dukatową wybitą w Polsce było 100 dukatów z 1621 r o wadze 350 g, znany w ilości najwyżej 3 sztuk. Przedstawiona po prawej fotografia przedstawia monetę czterodukatową (czyli o wadze ok. 13,9 g - t.j. czterokrotnie większej od dukata). Dodatkowo - rok pochodzenia monety nie musi być w tym przypadku 1915, jak widać na monecie, gdyż dukaty i czterodukatówki z taką datą są wybijane przez mennicę wiedeńską do dziś. Jest to tzw. "nowe bicie", czyli późniejsze wybijanie oficjalne monet z datą wcześniejszą niż rok wybicia. Dukat Jan II Kazimierz

7 Talar Trojak

8 Tymf System monetarny Rzeczpospolitej Obojga Narodów Jednostki monetarne w latach

9 * monety złote * portugał = 10 dukatów * dukat = grosze * monety srebrne * talar = groszy * półtalar = groszy * ort = groszy * szóstak = 6 groszy * trojak = 3 grosze = 9 szelągów * grosz = 3 szelągi = 18 denarów * półgrosz = 1/2 grosza = 3 ternary = 9 denarów * szeląg = 1/3grosza = 2 ternary = 6 denarów * ternar = 1/6 grosza = 3 denary * denar = 1/18 grosza Jednostki monetarne w latach * monety złote * dukat = groszy * monety srebrne * talar = groszy * półtalar = grosza * ort = 18 groszy = 3 szóstaki = 6 trojaków = 12 półtoraków = 54 szelągi * szóstak = 6 groszy = 2 trojaki = 4 półoraki = 18 szelągów * trojak = 3 grosze = 2 półtoraki = 9 szelągów * półtorak = 1 1 grosza * grosz = 3 szelągi * moneta miedziana * szeląg = 1/3 grosza (do 1658 roku z srebra próby ok. 125, po 1658 roku z czystej miedzi) Jednostki monetarne w latach * monety złote * portugał = 10 dukatów * dukat = 6 złotych 7 złotych 15 groszy, albo złotych w szelągach tzw. boratynkach * monety srebrne * talar = 3 złotye 15 groszy - 3 złotye 18 groszy albo 6-12 złotych w szelągach tzw. boratynkach * półtalar = 1 złoty 22 1 grosza 2 złotych 3 groszy albo 3-6 złotych w szelągach tzw. boratynkach * złoty (tymf) = 30 grosz (kurs urzędowy), groszy (kurs rynkowy w latach ) * ort = 18 groszy (kurs urzędowy ), groszy (kurs rynkowy w latach ) * szóstak = 6 groszy (kurs urzędowy), 6-8 groszy (kurs rynkowy w latach ) * trojak = 3 grosze = 2 półtoraki = 9 szelągów (kurs urzędowy), szelągów (kurs rynkowy

10 w latach ) * dwugrosz = 2 grosze = 6 szelągów (kurs urzędowy), szelągów (kurs rynkowy w latach ) * półtorak = 1 1 grosza = 4 1 szeląga (kurs urzędowy), 9-24 szelągów (kurs rynkowy w latach ) * grosz = 1/30 złotyego, 3 szelągi (kurs urzędowy), 6-12 szelągów (kurs rynkowy w latach ) * monety miedziane * szeląg tzw. boratynka = 1/3 grosza (kurs urzędowy)