Spis treści. Jak by tu zacz, czyli: dlaczego ekonomia? Wykaz skrótów... 11

Transkrypt

1

2 Spis treści Jak by tu zacz, czyli: dlaczego ekonomia? Wykaz skrótów Podstawowe poj cia ekonomiczne To warto wiedzie ju na pocz tku Wykresy a ekonomia Wykresy zale no ci mi dzy dwiema zmiennymi Wykresy szeregów czasowych Sztuka interpretowania wykresów (1) Podstawowe poj cia i definicje (1) Sprawd, czy zrozumia e Rynek. Strona popytu i poda y na rynku Rynek Co to jest rynek? Struktura rynku, czyli ilu jest sprzedaj cych, a ilu kupuj cych W asno prywatna Efektywno mechanizmu rynkowego Konkurencja Mechanizm rynkowy Strona popytu na rynku Prawo popytu i krzywa popytu Strona poda y na rynku Prawo poda y i krzywa poda y (2) Podstawowe poj cia i definicje (2) Streszczenie rozdzia u (2) Sprawd, czy zrozumia e Rynek podczas pracy Równowaga na rynku Zmiany popytu i poda y Wzrost popytu Spadek popytu Wzrost poda y Spadek poda y Wzrost popytu i wzrost poda y Wzrost popytu i spadek poda y Spadek popytu i wzrost poda y Spadek popytu i spadek poda y Wp yw podatku jednostkowego

3 Spis tre ci 3.3. Elastyczno popytu Cenowa elastyczno popytu Dochodowa elastyczno popytu Mieszana elastyczno popytu Elastyczno poda y (3) Podstawowe poj cia i definicje (3) Streszczenie rozdzia u (3) Sprawd, czy zrozumia e Decyzje konsumenta Konfrontacja korzy ci i kosztów U yteczno Preferencje i krzywe oboj tno ci cie ka cen, czyli ograniczenie bud etowe Równowaga konsumenta Zmiany stanu równowagi konsumenta Koszty alternatywne (4) Podstawowe poj cia i definicje (4) Streszczenie rozdzia u (4) Sprawd, czy zrozumia e Decyzje producenta Rodzaje firm Cele i ograniczenia firm Funkcja produkcji w krótkim okresie Koszty w krótkim okresie (5) Podstawowe poj cia i definicje (5) Streszczenie rozdzia u (5) Sprawd, czy zrozumia e Producenci na rynku konkurencji doskona ej Konkurencja doskona a i jej cechy charakterystyczne Funkcjonowanie firmy wolnokonkurencyjnej Przychody firmy wolnokonkurencyjnej Równowaga firmy wolnokonkurencyjnej Trzy sytuacje mo liwe w krótkim okresie Krzywa poda y firmy doskonale konkurencyjnej i ga zi doskonale konkurencyjnej Rola czasu na rynku konkurencji doskona ej (6) Podstawowe poj cia i definicje (6) Streszczenie rozdzia u (6) Sprawd, czy zrozumia e Producent na rynku monopolu Monopol i jego cechy charakterystyczne

4 Spis tre ci 7.2. Funkcjonowanie firmy-ga zi w monopolu. Przychody tej firmy Przychody i elastyczno Równowaga monopolu Rola czasu na rynku monopolu (7) Podstawowe poj cia i definicje (7) Streszczenie rozdzia u (7) Sprawd, czy zrozumia e Producenci na rynku konkurencji monopolistycznej i oligopolistycznej Konkurencja monopolistyczna Funkcjonowanie firmy na rynku konkurencji monopolistycznej Rola czasu na rynku konkurencji monopolistycznej Konkurencja oligopolistyczna (8) Podstawowe poj cia i definicje (8) Streszczenie rozdzia u (8) Sprawd, czy zrozumia e Efektywno gospodarowania przedsi biorstw w ró nych strukturach rynkowych Porównanie cech charakterystycznych ró nych struktur rynkowych Efektywno techniczna i ekonomiczna Porównanie firm dzia aj cych w warunkach konkurencji doskona ej, konkurencji monopolistycznej i monopolu (9) Podstawowe poj cia i definicje (9) Streszczenie rozdzia u (9) Sprawd, czy zrozumia e Rynek pracy Znaczenie rynku pracy Poda pracy Czynniki wp ywaj ce na poda pracy Krzywa poda y pracy Popyt na prac Krzywa popytu na prac Równowaga na rynku pracy Rola zwi zków zawodowych Wp yw polityki rz du na rynek pracy (10) Podstawowe poj cia i definicje (10) Streszczenie rozdzia u (10) Sprawd, czy zrozumia e Rynek kapita owy i gie da Kapita rzeczowy i inwestycje Popyt na kapita Kapita finansowy (popyt na fundusze kredytowe i ich poda )

5 Spis tre ci Funkcjonowanie gie dy Rodzaje papierów warto ciowych Notowania gie dowe Transakcje spekulacyjne Rynek kapita owy i gie da papierów warto ciowych w Polsce (11) Podstawowe poj cia i definicje (11) Streszczenie rozdzia u (11) Sprawd, czy zrozumia e Rynek surowców naturalnych. Znaczenie rynku surowców energetycznych Ograniczono zasobów surowców Poda ziemi Równowaga na rynku ziemi Energia a rozwój ekonomiczny Poda energii Kontrola cen Rozwi zywanie problemów braku energii Ochrona rodowiska (12) Streszczenie rozdzia u (12) Sprawd, czy zrozumia e Funkcjonowanie gospodarki jako ca o ci Mikroekonomia i makroekonomia Krzywa mo liwo ci produkcyjnych Zjawisko rzadko ci a krzywa mo liwo ci produkcyjnych Efektywno produkcji a krzywa mo liwo ci produkcyjnych Zamienno a krzywa mo liwo ci produkcyjnych Koszty alternatywne a krzywa mo liwo ci produkcyjnych Koszty alternatywne a prawo rosn cych kosztów Przesuni cia krzywej mo liwo ci produkcyjnych Agregacja G ówne problemy makroekonomiczne Produkt krajowy brutto (PKB) a produkt narodowy brutto (PNB Rachunki narodowe dla gospodarki polskiej (13) Podstawowe poj cia i definicje (13) Streszczenie rozdzia u (13) Sprawd, czy zrozumia e Obieg okr ny dochodu i produktu w gospodarce Najprostszy obieg okr ny Obieg okr ny z rynkami finansowymi Obieg okr ny z uwzgl dnieniem rz du Obieg okr ny dla gospodarki otwartej (14) Podstawowe poj cia i definicje

6 Spis tre ci (14) Streszczenie rozdzia u (14) Sprawd, czy zrozumia e Podstawowy model gospodarki AD AS Zagregowany popyt Krzywa zagregowanego popytu Zmiany zagregowanego popytu Zagregowana poda Krzywa zagregowanej poda y Zmiany zagregowanej poda y Równowaga makroekonomiczna (15) Podstawowe poj cia i definicje (15) Streszczenie rozdzia u (15) Sprawd, czy zrozumia e l6. Problem bezrobocia Podstawowe poj cia dotycz ce rynku pracy Podstawowe poj cia dotycz ce bezrobocia Rodzaje bezrobocia Bezrobocie cykliczne Bezrobocie strukturalne Bezrobocie frykcyjne Bezrobocie w Polsce (16) Podstawowe poj cia i definicje (16) Streszczenie rozdzia u (16) Sprawd, czy zrozumia e Zrozumie inflacj Podstawowe poj cia zwi zane z inflacj Czym jest inflacja? Przyczyny inflacji i jej rodzaje Inflacja kosztowa Inflacja popytowa Inflacja kosztowa i wzrost zagregowanego popytu Mierniki inflacji Wielko ci realne i nominalne Konsekwencje inflacji Oczekiwania inflacyjne Inflacja w Polsce (17) Podstawowe poj cia i definicje (17) Streszczenie rozdzia u (17) Sprawd, czy zrozumia e Cykliczny wzrost gospodarki Przebieg cyklu koniunkturalnego

7 Spis tre ci Charakterystyka cyklu koniunkturalnego Wzrost gospodarczy a krzywa mo liwo ci produkcyjnych (18) Podstawowe poj cia i definicje (18) Streszczenie rozdzia u (18) Sprawd, czy zrozumia e Polityka fiskalna Rola rz du i jego funkcje w gospodarce Narz dzia polityki fiskalnej Wydatki rz dowe Dzia anie mno nika Wp yw wydatków rz dowych na wielko produkcji i poziom cen w gospodarce Podatki Rodzaje podatków w Polsce Transfery Deficyt bud etowy Konsekwencje stosowania polityki fiskalnej Polityka fiskalna w Polsce (19) Podstawowe poj cia i definicje (19) Streszczenie rozdzia u (19) Sprawd, czy zrozumia e Pieni dz, banki i polityka monetarna Pieni dz, rynek pieni ny i kreowanie pieni dza bankowego Zdefiniowanie pieni dza i jego funkcje Popyt na pieni dz i krzywa popytu na pieni dz Poda pieni dza i krzywa poda y pieni dza Równowaga na rynku pieni nym Rozszyfrowanie kosztów alternatywnych Kreacja pieni dza przez banki handlowe Bank centralny i polityka monetarna Bank centralny i jego funkcje Polityka monetarna Konsekwencje dla gospodarki spowodowane wyznaczaniem stopy procentowej Konsekwencje stosowania polityki monetarnej Polityka monetarna w Polsce (20) Podstawowe poj cia i definicje (20) Streszczenie rozdzia u (20) Sprawd, czy zrozumia e Polityka monetarna a polityka fiskalna Stosowanie polityki ekspansywnej i restrykcyjnej Gospodarcze skutki stosowania ekspansywnej polityki monetarnej

8 Spis tre ci Gospodarcze skutki stosowania ekspansywnej polityki fiskalnej Gospodarcze skutki stosowania restrykcyjnej polityki monetarnej Gospodarcze skutki stosowania restrykcyjnej polityki fiskalnej Polityka fiskalna i monetarna stosowane cznie Dylematy zwi zane z wyborem okre lonej polityki Wzrost sektora prywatnego czy publicznego Rola czasu, czyli konsekwencje inflacyjne Finansowanie wydatków rz dowych (21) Podstawowe poj cia i definicje (21) Streszczenie rozdzia u (21) Sprawd, czy zrozumia e Ekonomia mi dzynarodowa Handel mi dzynarodowy Korzy ci komparatywne Korzy ci wynikaj ce z handlu mi dzynarodowego Ograniczenia w handlu zagranicznym Rynek walutowy Kurs walutowy Konieczno dzia ania rynku walutowego Popyt na waluty i poda walut Kurs równowagi Sta e i zmienne kursy walutowe Bilans p atniczy Bilans p atniczy w Polsce Konsekwencje otwarcia gospodarki dla polityki monetarnej i fiskalnej Polityka monetarna przy zmiennym kursie walutowym Polityka fiskalna przy zmiennym kursie walutowym Polityka fiskalna i monetarna przy sta ym kursie walutowym Polityka fiskalna i monetarna a interwencje na rynkach walutowych (22) Podstawowe poj cia i definicje (22) Streszczenie rozdzia u (22) Sprawd, czy zrozumia e Odpowiedzi, czyli: zrozumia em, czy nie? Indeks Laureaci Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii

9 3 Rynek podczas pracy 3.1. Równowaga na rynku Z rozdzia u 2 wiemy, e rynek jest instytucj ekonomiczn umo liwiaj c wymian produktów i czynników wytwórczych, dlatego mamy z nim do czynienia zawsze i wsz dzie. Istnienie konfliktu i konkurencji doprowadza do tego, e mechanizm rynkowy dzia a. Zapoznawanie si z prac rynku b dzie atwiejsze, je eli wyobrazisz sobie, e dzi ki czarodziejskiej ró d ce przenios e si na redniowieczne targowisko na rynek bananów. Jest w a nie dzie targowy i z ca ej okolicy ci gaj mieszka cy, a ka dy z nich chce kupi banany lub wiezie je do sprzedania. W a ciciel placu targowego uwielbia porz dek i dlatego wszystkich sprzedaj cych zgromadzi po jednej stronie targowiska, kupuj cych po drugiej, sam za stan mi dzy nimi. Ka dy z producentów bananów wie, ile jest gotów sprzeda po ka dej cenie. Producenci tworz wi c pewn ofert, któr mo na przedstawi na rysunku w postaci krzywej poda y. Osoby nale ce do licznego grona kupuj cych zdecydowa y, zgodnie ze swoimi preferencjami, ile kupi bananów po ka dej cenie. Suma ich decyzji tworzy wi c z kolei okre lony popyt, który te mo na przedstawi w postaci krzywej popytu. Obie krzywe pokazano na rys

10 Równowaga na rynku 3.1 Rys Dzia anie rynku bananów Krzywe poda y i popytu pokazuj, ile bananów ludzie chc sprzeda i kupi po ka dej cenie. To rynek okre la ostateczn wielko transakcji i cen, po jakiej b d one zawarte. W a ciciel targowiska przyjmuje na siebie rol licytatora i d y do ustalenia ceny, która satysfakcjonowa aby wszystkich uczestników rynku. Najpierw proponuje cen w wysoko ci 2,50 z. Jest to cena wysoka i bardzo korzystna dla producentów bananów. Zg aszaj oni ofert w wysoko ci 1000, ale konsumenci chc zakupi tylko 100, gdy po takiej cenie banany s dla nich za drogie. W tej sytuacji na rynku pojawia si nadwy ka, oznaczaj ca, e wielko poda- y jest wi ksza od wielko ci popytu. Nadwy ka ta wynosi 900 i jest ró nic oferty sprzeda y (1000) i oferty kupna (100). Wiadomo, e nadwy ka ta nie znajdzie nabywców, sprzedaj cy prosz wi c licytatora, aby wyznaczy ni sz cen, która umo liwia aby zawieranie transakcji. Proponuje on szybko cen równ 1,50 z. Teraz banany sta y si tanie i korzystaj na tym kupuj cy, zg aszaj c gotowo kupienia Tym razem niezadowoleni s jednak sprzedaj cy, gdy ich praca przy takiej cenie bananów okazuje si nieop acalna. Gotowi s oni sprzeda tylko 100. Przy tak niskiej cenie na rynku pojawia si niedobór, oznaczaj cy, e wielko popytu przewy sza wielko poda y. Okazuje si, e konsumenci kupiliby o 900 wi cej ni wynosi oferta. Poniewa i tym razem zaproponowana cena nie satysfakcjonuje wszystkich uczestników rynku, licytator w dalszym ci gu nie zezwala na zawieranie 59

11 3. Rynek podczas pracy transakcji i proponuje kolejn cen w wysoko ci 2,00 z. Producenci zg aszaj ofert sprzeda y w wysoko ci 500, a kupuj cy równie dochodz do wniosku, e przy takiej cenie chc naby 500. Jako e tym razem wielko poda y równa si wielko ci popytu, to na rynku nie ma ani nadwy ki, ani niedoboru. Licytator znalaz wi c w ko cu cen, przy której rynek zostanie oczyszczony. Mo emy teraz powróci z targowiska, gdy poznali my ju sposób, w jaki funkcjonuj rynki. Oczywi cie wszyscy kupuj cy i sprzedaj cy nie musz znale si w jednym miejscu i nie musz równie korzysta z pomocy licytatora. Celem funkcjonowania rynku jest znalezienie ceny oczyszczaj cej rynek, czyli ceny równowagi.? Punkt równowagi na rynku brojlerów W poszczególnych dekadach popyt na brojlery i ich poda by y zupe nie inne. Wielko ci te ros y z dziesi ciolecia na dziesi ciolecie. Dlatego te w ka dym okresie ukszta towa a si inna równowaga rynkowa, czyli inna by a wysoko ceny i ilo sprzedanych brojlerów. Wytyczenie punktów równowagi rynkowej pokazuje poni szy rysunek. Cena detaliczna (dolar/funt) S 1950 D 1950 S 1970 D 1990 S1990 2, D ,00 0, lo (funt /ro ) Na podstawie: David Besanko, Ronald R. Braeutigam, Microeconomics, Willey, s Z przedstawionego przyk adu wynika, e rynek reaguje na powstaj ce nadwy ki i niedobory. Je li oferta sprzeda y jest za du a w stosunku do zg aszanego zapotrzebowania, to cena spada. W sytuacji odwrotnej, je li kupuj cy chc naby wi cej ni oferuj sprzedaj cy, to cena ro nie. Przy cenie równowagi wszyscy s natomiast usatysfakcjonowani i ka dy, kto tylko chce, mo e dokona transakcji. 60

12 Zmiany popytu i poda y 3.2 CENA RÓWNOWAGI jest to jedyna cena, przy której wielko popytu równa si wielko ci poda y. Przy tej cenie na rynku nie pojawiaj si ani nadwy ki, ani niedobory i wszystkie transakcje mog by zrealizowane. Wielko tych transakcji w warunkach, gdy wielko popytu równa si wielko ci poda y, jest WIELKO CI RÓWNOWAGI.! 3.2. Zmiany popytu i poda y Cena równowagi panuje na rynku tak d ugo, a co si na nim zdarzy, co powoduje zmian popytu lub poda y. Wiemy ju, jakie czynniki wp ywaj na popyt i poda, i dlatego mo emy przewidzie, jak zmieni si cena i wielko transakcji. Rynek ró i Walentynki Ze stron internetowych The Washington Post mo emy si dowiedzie, e bukiecik ró na Walentyki 2009 kosztowa oko o 50 USD. Natomiast na stronie widzimy, e nie mo na by o w 2009 r. kupi bukieciku ró za mniej ni 100 USD. Wp yw walentynkowego popytu na równowag rynku wie ych ró pokazuje zestaw rysunków.? 0,60 0,60 S 0,60 S 2 S 0,50 0,40 0,50 0,40 D D 2 0,50 0,40 D D 2 0,20 0,20 0, Zarówno cena, jak i ilo wie ych ró znacz co ró ni si mi dzy sierpniem i lutym, czego przyczyn jest walentynkowy popyt. W normalnym miesi cu cena ró y wynosi 0,20 USD, a w Walentynki popyt gwa townie ro nie, podwy szaj c cen i wielko sprzeda y. Na skutek niespodziewanych mrozów cz ró ulega zniszczeniu, a wi c poda maleje, co powoduje jeszcze wi kszy wzrost cen. Na podstawie: David Besanko, Ronald R. Braeutigam, Microeconomics, Willey, s

13 3. Rynek podczas pracy Wzrost popytu Powró my na targowisko bananów. Do tej pory wszyscy byli zadowoleni, gdy na rynku ustali a si cena równowagi i ka dy, kto chcia, dokona zakupów i sprzeda y w ilo- ciach, w jakich chcia. Teraz jednak, cho nie wiadomo w jaki sposób, dosz a na rynek wiadomo, e na s siednim rynku wzros a cena pomara czy. To ci dopiero nowina! Wszyscy przecie lubi zarówno banany, jak i pomara cze, traktuj je wi c mówi c naukowo, bo przecie znamy poprzedni rozdzia jako substytuty. Teraz wi c cz konsumentów uzna a, e nowa cena pomara cz jest stanowczo za wysoka i postanowi- a zast pi je bananami. Oczywi cie wiemy ju z rozdzia u 2, co to oznacza. Popyt na banany wzro nie, czyli krzywa popytu na banany przesunie si na prawo. Jednocze nie nie zasz y adne zmiany warunków produkcji bananów, co oznacza, e krzywa poda y bananów pozostanie niezmieniona. Zaistnia sytuacj widzimy na rys Rys Wzrost popytu na banany Wzrost popytu na banany powoduje pojawienie si niedoborów na rynku. Cena i wielko transakcji rosn wtedy, gdy rynek osi ga ponownie stan równowagi. Podwy ka cen pomara cz powoduje ograniczenie wielko ci popytu na pomara cze i wzrost zainteresowania bananami, co prowadzi do wzrostu popytu na banany. Z rys. 3.2 wynika, e krzywa popytu przesuwa si na prawo przy niezmienionej 62

14 Zmiany popytu i poda y 3.2 krzywej poda y. Przy pocz tkowej cenie równowagi popyt przewy sza poda, a wi c na rynku pojawia si niedobór, który prowadzi do wzrostu ceny. Ustala si nowa cena równowagi, wy sza od poprzedniej, a tak e nowa wielko transakcji, równie wi ksza od poprzedniej, czyli nowa wielko równowagi transakcji Spadek popytu Inaczej b dzie, je li cena pomara cz spadnie. Wówczas banany stan si relatywnie dro sze i oczywi cie cz konsumentów zrezygnuje z ich kupowania na rzecz relatywnie ta szych pomara czy. Oznacza to spadek popytu na banany, który przedstawiamy na rys. 3.3, jako przesuni cie krzywej popytu na lewo. Przy wyj ciowej cenie równowagi, zbyt wysokiej w nowych warunkach, na rynku pojawia si wi c nadwy ka, która powoduje spadek ceny. Ustala si nowa cena równowagi ni sza od poprzedniej, a tak e nowa wielko równowagi transakcji, tak e mniejsza od poprzedniej. Rys Spadek popytu na banany Spadek popytu na banany powoduje pojawienie si nadwy ki na rynku. Cena i wielko transakcji maleje wtedy, gdy rynek osi ga ponownie stan równowagi. 63

15 3. Rynek podczas pracy Wzrost poda y Wielko ci transakcji i ceny ulegaj zmianie równie na skutek zmian nast puj cych po stronie poda y. Na naszym rynku mo emy zilustrowa to na przyk ad wyj tkowo korzystn pogod, dzi ki której plony bananów s rekordowo wysokie. Wzrost plonów prowadzi, rzecz jasna, do wzrostu poda y bananów, co przedstawiamy na rys. 3.4 jako przesuni cie krzywej poda y na prawo. Z rysunku wynika, e w tych nowych warunkach przy starej cenie pojawia si na rynku nadwy ka prowadz ca do spadku ceny. Ustali si wi c nowa cena równowagi, oczywi cie ni sza od poprzedniej, i nowa wielko transakcji wi ksza od poprzedniej. Rys Wzrost poda y bananów Rosn ca poda powoduje pojawienie si nadwy ki przy pocz tkowej cenie równowagi, co prowadzi do spadku ceny. Rynek osi ga ponownie równowag przy ni szej cenie i wi kszych transakcjach Spadek poda y Je li dla odmiany pogoda jest fatalna, to i plony bananów s mierne. Na rynku prowadzi to do ograniczenia poda y, która wywo uje niedobory przy pocz tkowej cenie równowagi odpowiadaj cej normalnym zbiorom. Na skutek niedoborów cena ro- nie i rynek osi ga ponownie równowag przy wy szej cenie i mniejszej wielko ci transakcji. Spadek poda y jest przedstawiony na rys

16 Zmiany popytu i poda y 3.2 Rys Spadek poda y bananów Zmniejszaj ca si poda wywo uje niedobory na rynku bananów przy pierwotnej cenie równowagi. Cena ro nie na skutek niedoborów. Nowa równowaga na rynku jest osi gana przy wy szej cenie i mniejszych wielko ciach transakcji Wzrost popytu i wzrost poda y Je li jednocze nie wzro nie cena pomara cz i warunki uprawy bananów si polepsz, to nast pi zmiany zarówno po stronie popytu, jak i po stronie poda y, a mianowicie popyt na banany wzro nie i poda bananów tak e wzro nie. Na podstawie rys. 3.6 mo emy stwierdzi, e w wyniku tych zmian wielko transakcji znacznie wzro nie, nie wiemy natomiast, w jaki sposób zmieni si cena, gdy jej poziom zale y od tego, która zmiana (popytu czy poda y) jest silniejsza Wzrost popytu i spadek poda y Co si stanie, je eli wzrostowi popytu na banany b dzie towarzyszy spadek poda y bananów, mo emy okre li na podstawie rys Wida, e tym razem cena równowagi znacznie wzro nie. Nie znaj c si zmian popytu i poda y, nie mo emy natomiast ustali wielko ci transakcji w równowadze. 65

17 3. Rynek podczas pracy Rys Wzrost popytu na banany i wzrost poda y bananów Rys Wzrost popytu na banany i spadek poda y bananów 66

18 Zmiany popytu i poda y Spadek popytu i wzrost poda y Przy spadku popytu na banany i wzro cie poda y bananów ponownie nie do okre- lenia jest wielko transakcji, ale za to wiadomo, e cena równowagi dla bananów znacznie spadnie. Pokazano to na rys Tak wi c, oczywi cie, spadek popytu i wzrost poda y prowadzi do spadku ceny równowagi, wzrost popytu i spadek poda- y natomiast do jej wzrostu! Rys Spadek popytu na banany i wzrost poda y bananów Spadek popytu i spadek poda y Na skutek spadku zarówno popytu, jak i poda y, na rynku bananów znacznie zmniejszy si wielko transakcji, cena równowagi zale e b dzie natomiast od tego, jak silne wzgl dem siebie by y zmiany popytu i poda y. Sytuacj t ilustruje rys Na rysunkach pokazano wi c cztery mo liwo ci jednoczesnej zmiany poda y i popytu. W ka dym z przedstawionych wypadków nie mo emy okre li teoretycznie której z dwu wielko ci: ceny lub wielko ci transakcji, je eli nie dysponujemy konkretnymi danymi liczbowymi. Oznacza to oczywi cie niemo no wykre lenia rzeczywistych krzywych popytu i poda y. Sytuacje te s oznaczone na rysunkach znakami zapytania. 67

19 3. Rynek podczas pracy Rys Spadek popytu na banany i spadek poda y bananów Dzi ki wizycie na targowisku bananów, a tak e uwa nej lekturze rozdzia u poprzedniego, w którym te owoce te cz sto si pojawia y, stali my si ju niemal ekspertami od bananów. Spraw oczywist jest wi c okre lenie, w jaki sposób ustala si cen równowagi i jakie konsekwencje dla uczestników rynku wywo uj zmiany popytu i poda y. eby jednak nie wpa w samozadowolenie, jacy to jeste my m drzy, stwierdzamy, e nie jest to jeszcze pe na znajomo pracy rynku. Aby mie pe en obraz, zmuszeni jeste my do zapoznania si z poj ciem elastyczno ci i jego znaczeniem dla uczestników gry rynkowej Wp yw podatku jednostkowego Mechanizm rynkowy ustala cen produktu, po jakiej b dzie on sprzedawany i kupowany oraz ilo produktu w równowadze. Ale w gospodarce, oprócz konsumentów i producentów, istnieje te trzeci podmiot jakim jest rz d. Rz d oddzia uje na funkcjonowanie rynków, np. nak adaj c podatki. Istnieje wiele ró nych rodzajów podatków, spo ród których rozwa ymy ten, który jest najprostszy do analizy, czyli podatek jednostkowy. Na o enie tego podatku prawie zawsze oznacza, e cena produktu wzro nie o warto podatku. 68

20 Zmiany popytu i poda y 3.2 Na rys. 3.1 wyznaczyli my równowag na rynku bananów, gdy dzia a tylko mechanizm rynkowy. Konsumenci kupowali 500 bananów, p ac c 2 z za kg. Je li do akcji wkracza rz d, to sytuacja zmienia si i na rynku ustala si nowy punkt równowagi, pokazany na rys Rys Na o enie podatku jednostkowego na banany o wysoko ci t a) Przesuni cie krzywej poda y; b) Przesuni cie krzywej popytu Mechanizm rynkowy wyznacza punkt równowagi w punkcie przeci cia krzywych S i D, okre laj c cen równowagi Pe i ilo bananów w równowadze Qe. Po wprowadzeniu przez rz d podatku jednostkowego w wysoko ci t mo emy znale nowy punkt równowagi na dwa sposoby. Po pierwsze, zgodnie z cz ci a) rysunku przesuwamy krzyw poda y do góry o warto podatku do pozycji S + t. W nowym punkcie równowagi cena dla kupuj cych ro nie do Pd, a dla sprzedaj cych maleje do Ps. Ró nica Pd Ps to oczywi cie wysoko podatku jednostkowego t. Ca kowity podatek, jaki do Fiskusa zostanie wp acony ze sprzeda y bananów, wynosi Qtt i pokazuje go dwukolorowy prostok t. Cz tego prostok ta (podatku) oznaczon K zap ac konsumenci, a cz P producenci. Tak wi c ci ar podatku na ogó jest rozk adany na obu uczestników transakcji. Po drugie, mo emy krzyw popytu przesun do do u o warto podatku do pozycji D t. Oczywi cie w równowadze, wielko ci podatku p acone przez konsumentów i producentów s takie same w obu metodach. Tym sposobem wszyscy uczestnicz w ponoszeniu kosztów utrzymania pa stwa. Ponadto, widzimy, e na o enie podatku prowadzi do ograniczenia produkcji, gdy po wzro cie ceny produkt jest mniej atrakcyjny i konsumenci zg aszaj na niego mniejsze zapotrzebowanie. 69