DZIEŃ PIERWSZY POGRANICZE

Transkrypt

1 DZIEŃ PIERWSZY POGRANICZE POGRANICZE OPOWIEŚĆ O WSPÓŁISTNIENIU Ośrodek Pogranicze sztuk, kultur, narodów działa w Sejnach, miasteczku położonym tuż przy granicy polsko-litewskiej, w miejscu o bogatych tradycjach wielokulturowych, silnie naznaczonym etosem dialogu, jak również dziedzictwem podziałów narodowych i bolesnej pamięci. W 1990 roku do Sejn przybyli artyści teatru alternatywnego, przyszli twórcy Ośrodka. Fascynująca i trudna rzeczywistość pogranicza, z jaką się zetknęli, stała się dla nich wyzwaniem. Aby móc się z nią zmierzyć, swój warsztat teatralny poszerzyli o sferę animacji kultury. W opuszczonym kwartale żydowskim z jesziwą i Białą Synagogą utworzyli eksperymentalny ośrodek praktyk kulturowych, łączący pracę w realnej społeczności pogranicza, doświadczonej dwudziestowiecznymi totalitaryzmami i nacjonalizmami, z głęboką diagnozą kultury współczesnej i refleksją nad problematyką tożsamości i pamięci. Praca artystyczna jako medium odbudowywania wspólnoty i etosu współżycia na pograniczu obarczonym konfliktami stała się podstawą nowatorskiego programu ośrodka, którego misja została sformułowana w ideowym dialogu z urodzonym nieopodal Czesławem Miłoszem ( tworzenie tkanki łącznej dla ludzi żyjących blisko siebie ). Opiera się on na praktykach kulturowych, w których wiedza jest zdobywana i pogłębiana w warsztatach artystycznych, poprzez własną twórczość, podróże i rozmowy z ludźmi. Z czasem ukształtowały się wiodące pracownie: Kronik sejneńskich w której cztery już pokolenia wychowanków badają zapoznaną przeszłość miasteczka i pamięć jego mieszkańców, aby na tej podstawie tworzyć teatralną czy filmową opowieść o niegdysiejszych wielokulturowych Sejnach czy grę historyczną, opowiadającą o kulturze i codzienności pogranicza; Orkiestry Klezmerskiej Teatru Sejneńskiego w której kolejne pokolenia młodych muzyków przywróciły do życia zapomnianą tradycję muzyczną, a dziś współtworzą ją razem z najznakomitszymi przedstawicielami amerykańskiego klezmer revival np. w ramach programu Tratwa Muzykantów SejNY. Sednem działań Pogranicza są jednak nie tyle spektakle i koncerty choć prezentowano je już od Kaukazu po Amerykę ile zawiązana na nowo dzięki codziennej pracy wspólnota pogranicza. Biała Synagoga stała się przestrzenią jej kultywowania, gdzie ta wspólnota znajduje swój wyraz i gdzie realizuje się przekaz międzykulturowy i międzypokoleniowy. W ten sposób urzeczywistnia się wypracowany przez Pogranicze koncept kultury głębokiej działania zanurzonego w środowisku społecznym i naturalnym, nastawionego na proces i długie trwanie, prowadzącego do zmiany społecznej i rozwoju, łączącego sztukę i wiedzę, ekologię z empatią wobec Innego, zaangażowanie mieszkańców z wysokim poziomem artystycznym, tradycję z nowoczesnością. Działania w konkretnym miejscu i konkretnej wspólnocie są fundamentem kultury głębokiej, lecz ich znaczenie wykracza daleko poza kontekst lokalny. Stąd zaangażowanie animatorów w dzieleniu się własnym doświadczeniem w innych wielokulturowych regionach (Europy Środkowo-Wschodniej, Bałkanów, Kaukazu, Azji Centralnej). Stąd działalność Centrum Dokumentacji Kultur Pogranicza (biblioteką i mediateką obejmująca swoimi zbiorami niemal wszystkie newralgiczne pogranicza, nie tylko w Europie). Pogranicza istnieją bowiem wszędzie. Nie tylko tam, gdzie granicami państwowymi rozdzielono niegdysiejsze wspólnoty, przede wszystkim tam, gdzie niewidzialne granice kulturowe, religijne, społeczne czy obyczajowe stygmatyzują i izolują ludzi żyjących obok siebie.

2 Ośrodek Pogranicze w Sejnach jest dziś uznawany za jedno z najważniejszych laboratoriów kulturowych, którego metoda i filozofia stanowią inspirację i model dla podobnych tego typu inicjatyw na świecie. Świadczą o tym także liczne nagrody, m.in. Nagroda Dana Davida, przyznana w 2014 roku współtwórcy Ośrodka, Krzysztofowi Czyżewskiemu. MEDEA PONT - PRAKTYKOWANIE MITU POGRANICZA Międzynarodowe Centrum Dialogu utworzone w 2011 roku w krasnogrudzkim dworze należącym do rodziny Czesława Miłosza (miejscu szczególnym dla biografii i twórczości poety) to ośrodek praktyk podejmujący wysiłek budowania - w długiej perspektywie i ze świadomością wyzwań, jakie przynosi ze sobą XXI wiek - europejskiego ruchu na rzecz dialogu międzykulturowego. To kontynuacja uprawianego od lat upowszechniania rzemiosła budowniczych mostów. To pierwsza w świecie Prowincja Pedagogiczna, w której odnaleźć można zarówno nawiązanie do polskiej tradycji pracy organicznej, jak i europejskiej tradycji bildung z jej literackimi pierwowzorami stworzonymi przez Goethego i Hessego. Opisana przez Hermanna Hessego Kastalia prowincja pedagogiczna i praktykowana tam gra szklanych paciorków, znakomicie wyrażają ideę pracy praktyków dialogu międzykulturowego. Respektuje i wspiera się na tym, co pojedyncze, podmiotowe i odrębne, a jednocześnie wytwarza przestrzeń spotkania, komunikacji, wzajemnych relacji z innymi paciorkami i z tego właśnie czyni istotę działania. Ta też postępuje w pracowniach krasnogrudzkich, gdzie gra rozpoczynana jest zawsze od formy prostej, od pojedynczej opowieści, cytatu bądź daty, które następnie obudowywane są różnymi odniesieniami, konstelacjami, współbrzmieniami czy korespondencjami. Istotą gry jest bowiem dialogowość, zmierzanie ku czemuś drugiemu, co stymuluje rozwój i w czym spełnia się sztuka łączenia, tworzenia spoiw. Podstawą całego kunsztu jest współdziałanie wszystkich absolutnie koniecznych elementów: rzemiosła, wiedzy, techniki, zmysłowości i ducha. Jako że gra szklanych paciorków jest grą wielkimi treściami i wartościami naszej kultury, pierwszym rozpisanym na wiele pracowni zadaniem jest zgłębienie starożytnego mitu o Medei. Jest to bowiem najstarsza w kulturze europejskiej opowieść o spotkaniu z Innym wyprawa Argonautów jest pierwszą podróżą Europejczyków poza limes własnego świata, a Medea, opuszczając strzegącą swoich tradycji i złotego runa Kolchidę, staje się pierwszą obcą w archetypicznej pamięci naszej cywilizacji. To spotkanie kultur nie udaje się, jest historią o pierwszym zerwanym moście. Opowieści o współistnieniu. Medea: Obca Inna Swoja to zatem próba współczesnego odczytania mitu, które konfrontuje z wieloma aktualnymi pytaniami: o sztukę współistnienia z Innym, ryzyko przekraczania, ale także zacierania granic, o zderzenie tradycyjnych wartości z nowoczesnością i globalizacją, o tajemnicę złotego runa i jego atrakcyjność dla lokalnych społeczności, o zagrożoną wspólnotowość i etos dialogu. To wreszcie próba znalezienia dla odbudowywanego zerwanego mostu bardziej pojemnej formy dzieła artystyczno-edukacyjnego opartego na sztuce dialogu i międzyludzkiego współistnienia.

3 DZIEŃ DRUGI ARECHEOLOGIA PAMIĘCI OPOWIEŚCI POGRANICZA Pytając o pamięć sąsiedzką rejonów pogranicza, a jednocześnie poszukując nowych form edukacji międzykulturowej, Fundacja i Ośrodek Pogranicze sięga po nowoczesny warsztat filmowy i multimedialny. Filmowa Kolekcja Bajek Legendy, bajki, baśnie, Pieśni pogranicza, Opowieści pogranicza, Opowieści krasnogrudzkie" - to zbiór 32 filmów animowanych opowiadających o tradycjach sąsiedzkich, wielokulturowych i międzypokoleniowych Sejneńszczyzny, jaki w ciągu czterech lat stworzyła kilkudziesięcioosobowa grupa dzieci i młodzieży z różnych środowisk narodowościowych, kulturowych i religijnych, pracująca pod opieką wybitnych filmowców, plastyków, muzyków, fotografów, dźwiękowców i dziennikarzy (Joanny Polak, Lizy Skvorcovej, Darii Kopiec, Leona Tarasewicza, Wiesława Szumińskiego, Marka Skorupskiego, Dominiki Turowicz i Aleksandry Kotarskiej) w Ośrodku Pogranicze w Sejnach. Inicjatorem i koordynatorem projektu była Bożena Szroeder, twórczyni pracowni "Kroniki sejneńskie" oraz projektów edukacji regionalnej i międzykulturowej realizowanych w Polsce i na świecie. Filmy z Kolekcji otrzymały wyróżnienia i nagrody, m.in.: na 17. Ogólnopolskim Festiwalu Autorskich Filmów Animowanych OFAFA 2012, na Ogólnopolskim Przeglądzie Dziecięcych Filmów Animowanych Halo Echo we Wrocławiu, w Konkursie Filmów Dokumentalnych 5 minut z życia codziennego (2012), na VIII Międzynarodowym Festiwalu Chrześcijańskich Filmów i Programów Telewizyjnych Magnificat 2012 na Białorusi, na VII Polonijnym Festiwalu Multimedialnym Polskie Ojczyzny 2012, na IX Międzynarodowym Festiwalu Filmów Animowanych Animateka (2012, Lublana), na Międzynarodowym Festiwalu Filmów Dzieci i Młodzieży Varaždin w Chorwacji (pierwsza i druga nagroda, 2013), na IV Scenicznym Otwartym Festiwalu Artystycznym w Warszawie (2013). Bajka o Cyganie i czerwonym wężu zakwalifikowała się do 8. Dorocznego Festiwalu Filmów dla Dzieci w Seattle oraz na 8. Doroczny Festiwal Filmów dla Dzieci REDCA w Los Angeles (styczeń luty 2013). KRONIKI SEJNEŃSKIE "Kroniki sejneńskie" to przedsięwzięcie artystyczno-edukacyjne zainicjowane w 1999 roku jako kolejny etap długofalowej pracy Ośrodka z dziećmi i młodzieżą w ramach programu "Pamięć starowieku", którego celem było i jest twórcze poszukiwanie odpowiedzi na pytanie jak dziedzictwo kulturowe uczynić wartością żywą dla młodego pokolenia. Od tamtej pory już czwarte pokolenie młodych ludzi uczestniczy w twórczej przygodzie, podczas której na nowo próbuje odczytać swoje miasto, znajdując w nim miejsce na przeszłość i dzień dzisiejszy. W pracy pracowni Kronik sejneńskich biorą udział dzieci i młodzież różnych narodowości i wyznań Polacy, Litwini i staroobrzędowcy. Ważne jest to, że historie sejneńskie opowiadane przez kolejną grupę młodych ludzi wnoszą do spektaklu nowe opowieści o swoich rodzinach i sąsiadach. Sejny to miasteczko niedaleko granicy polsko-litewskiej. Mieszkają w nim Polacy, Litwini i Rosjanie-staroobrzędowcy, a przed II wojną światową żyli tu również Żydzi, Cyganie, Niemcy, Białorusini i Tatarzy. Historia XX wieku nie oszczędziła temu miejscu konfliktów, tragedii i sąsiedzkich wojen. W ich wyniku rozbiciu uległa wielokulturowa wspólnota będąca ongiś częścią bogatej i dynamicznej cywilizacji. Kroniki sejneńskie na nowo scalają ten świat z okruchów opowieści starców, legend, starych fotografii, modlitw, pieśni i pamięci współczesnych

4 mieszkańców. Spektakl prezentowany był w wielu miastach Polski, m.in. na Międzynarodowym Festiwalu Malta w Poznaniu w 2002 r., w Bośni, Litwie, Niemczech i Danii. W 2008 roku pokazywany był przez dwa tygodnie w Teatrze La MaMa w Nowym Jorku. Te rozmowy młodych ze starymi w poszukiwaniu własnych korzeni zintegrowały miejscową ludność, a młodym scenarzystom pozwoliły wiele zrozumieć, poznać siebie samych i swoich sąsiadów. Powstało coś w rodzaju dokumentu pamięci, który wykreowany potem na scenie stał się niezwykłą tajemniczą opowieścią, w której legenda miesza się z rzeczywistością, różne języki stanowią jedność, a obrzędy się wzajemnie przenikają. To niezwykły spektakl, wzruszający i piękny. Izabella Cywińska Warszawa, kwiecień 2008 roku Można nie wiem ile wygłosić pięknych przemówień o potrzebie tolerancji, o znaczeniu tradycji, o szacunku dla innych kultur, wiar i narodów. Ale to wszystko tylko słowa przy tym spektaklu, w którym materializuje się marzenie o Polsce wielokulturowej i tolerancyjnej. Roman Pawłowski, Gazeta Wyborcza, Ze szczególnym wzruszeniem i mocnym akcentem miłości zwracam się do młodzieży, która zbierała opowieści do Kronik sejneńskich. Tuląc Was najczulej i gorąco do swego serca życzę, aby Wasza piękna i wspaniała praca docierała do wszystkich miast i małych miasteczek i tych strzech, o których tak pięknie pisał Adam Mickiewicz. Irena Sendlerowa, Warszawa, 18. V 2002 r. Zazdroszczę nastolatkom z Sejn. Kiedy byłem w ich wieku, nie spotkałem kogoś takiego jak Bożena Szroeder z Ośrodka "Pogranicze". Kogoś, kto tak mądrze i życzliwie towarzyszyłby mi w intelektualnym i duchowym dojrzewaniu.. Wojciech Tochman, Magazyn Gazety Wyborczej, Przywrócenie dzieciom Pamięci niezaznanej osobiście dawności, jej tchu, jej życia - jest (jestem tego pewien) wielką, największą Pani zasługą. Żadna biernie odbierana lektura nie jest w stanie dorównać temu osiągnięciu. A jego niebylejakie znaczenie ma walor i artystyczny, i dokumentacyjny, i edukacyjny, psychologiczny i ożywiający serca dla tych obszarów przeszłości, które bez tych (...) "Kronik" umarłyby jeszcze raz i już ostatecznie, na zawsze. Jerzy Ficowski, Warszawa, 17 listopada 2001 roku Ten ( ) spektakl jest skromnym i przejmującym wyrazem respektu dla współistnienia kultur, odczynionym przez zespół, którego sile nie sposób się oprzeć. To pokorny tryumf, lecz sprawa w imię której został osiągnięty zawsze warta jest podjęcia walki. Andy Webster, New York Times, 17 kwietnia 2008 DZIEŃ TRZECI TRATWA MUZYKANTÓW ORKIESTRA KLEZMERSKA TEATRU SEJNEŃSKIEGO Orkiestra powstała kilka lat temu w trakcie pracy nad teatralną inscenizacją Dybuka Szymona Anskiego. Od tego czasu trwa fascynująca przygoda młodych ludzi z pogranicznych Sejn z muzyką klezmerską. Dzisiaj to już kolejne pokolenie sejneńskich muzykantów. Ciągle dochodzą nowi, młodsi, zajmując miejsce odchodzących w dorosłe życie kolegów. Zmienia się też instrumentarium zespołu. Krakowski Festiwal Kultury Żydowskiej, na którym Sejneńczycy kilkakrotnie byli obecni, przyniósł

5 bliskie muzyczne więzi z wybitnymi klezmerami zza oceanu: Davidem Krakauerem, Michaelem Alpertem, Deborą Strauss, Jeffem Warschauerem, Stuartem Brotmanem, Frankiem Londonem, Paulem Brody m. Z tych przyjaźni zrodziło się muzyczne spotkanie: Tratwa Muzykantów pomiędzy Nowym Jorkiem a Sejnami - w żywej muzycznej przestrzeni spotkali się mistrzowie muzyki klezmerskiej z Ameryki, potomkowie żydowskich emigrantów z Europy z młodymi muzykantami z Polski, Ukrainy, Białorusi, Rumunii, poszukującymi inspiracji w zamilkłej w Europie muzyce żydowskiej. Muzyka klezmerska brzmi w Sejnach w Białej Synagodze niemalże na co dzień. Letnie koncerty gromadzą szeroką publiczność i wrosły już w krajobraz sejneńskich wydarzeń kulturalnych. Orkiestra klezmerska dla młodych z Sejn jest doświadczeniem, które czasem prowadzi dalej i wpływa na wybory oraz staje się ścieżką życia. Dzisiaj sejneńscy muzykanci zasilają warszawską scenę muzyczną, grają w najciekawszych formacjach, tworzą własne inicjatywy muzyczne. Spotkania z Mikołajem Trzaską i Rafaelem Rogińskim - wybitnymi muzykami młodego pokolenia poszukującymi inspiracji w muzyce żydowskiej, którzy w ciągu ostatnich dwóch lat odwiedzali Sejneńską Spółdzielnię Jazzową, zaowocowały nową edycją Tratwy Muzykantów. Obecnie zespół występuje w składzie: Dominika Korzeniecka perkusja, Mateusz Bartosiewicz perkusjonalia, Mateusz Sznejkowski puzon, Dominik Sekura trąbka, Maciej Popiel saksofon altowy, Tadeusz Soroko sakshorn barytonowy, Patryk Masłowski puzon wentylowy, Stanisław Soroko trąbka, Mikołaj Pol wibrafon, Borys Pol perkusjonalia, Piotr Janiec tuba, Kacper Szroeder trąbka, Maciej Soroko puzon suwakowy, Marcin Dąbrowski trąbka, Michał Moniuszko kontrabas, Tomasz Stawiecki -klarnet, Małgorzata Sporek-Czyżewska śpiew, Wojciech Szroeder akordeon, prowadzący zespół. EJBIKE MAME Ejbike Mame koncert pieśni z przedwojennych teatrów i kabaretów jidysz w wykonaniu Małgorzaty Sporek-Czyżewskiej i muzyków Orkiestry Klezmerskiej Teatru Sejneńskiego. Program odwołuje się do bogatej tradycji muzycznej teatru jidysz początku XX wieku. Składały się na nią pieśni w języku jidysz, brzmiące tak samo w kawiarniach i teatrzykach w Warszawie, Wilnie, Paryżu, Buenos Aires czy w Nowym Jorku. Skład zespołu: Małgorzata Sporek-Czyżewska śpiew; Wojciech Szroeder akordeon; Patryk Masłowski sakshorn tenorowy; Mikołaj Pol cymbały; Tomasz Stawiecki klarnet; Michał Moniuszko mandolina, harmonium; Kacper Szroeder trąbka; Dominika Korzeniecka bęben OPOWIADAMY O ŻYDACH SEJNEŃSKICH Warsztat skierowany do dzieci w wieku lat przybliżający wieloletnią praktykę zgłębiania przeszłości żydowskiej Sejn, a więc w szerszym kontekście praktykę twórczego odkrywania, poznawania i oswajania innej tradycji. Częścią spotkania będzie opowieść o tradycji wesela żydowskiego z uczestnictwem muzyków Orkiestry Klezmerskiej Teatru Sejneńskiego. KINO POGRANICZA Prezentacje unikatowych filmów dokumentujących działania Ośrodka Pogranicze wyprodukowanych w sejneńskiej pracowni filmowej. Będę to między innymi:

6 "Dolina Issy", realizacja Alex Pavlović, zapis filmowy spektaklu Teatru Sejneńskiego w przestrzeniach parku dworu w Krasnogrudzie. Wprowadzenie, opowieść o Międzynarodowym Centrum Dialogu w Krasnogrudzie - Małgorzata Sporek-Czyżewska "Losy posłuchane", realizacja Małgorzata Sporek-Czyżewska i Wojciech Szroeder - dokumentacja wypraw Teatru Sejneńskiego do polskich wsi w okolicach Lidy na Białorusi. Prowadzenie Małgorzata Sporek-Czyżewska WYDAWNICTWO Przez cały czas trwania projektu dostępne będą książki wydawnictwa Pogranicze. Działalność wydawnictwa zainicjowały w 1993 roku książki z serii Biblioteka Krasnogrudy: Adama Bartosza Nie bój się Cygana, Grigorija Kanowicza Koziołek za dwa grosze i Teresy Lubkiewicz- Urbanowicz Boża podszewka. Obecnie najważniejsze serie wydawnicze to: Meridian (poezja, proza i eseistyka autorów środkowo- i wschodnioeuropejskich, takich jak m.in. Mihail Sebastian, Josif Burg, Grigorij Kanowicz, David Albahari, Max Blecher, Norman Manea, David Filip, Gordana Kuić, Mordechaj Arieli, Elias Canetti czy Hannah Arendt, przekłady z języków: albańskiego, bułgarskiego, macedońskiego, serbskiego, słowackiego, słoweńskiego, rumuńskiego, węgierskiego, słowackiego, ukraińskiego, czeskiego, litewskiego, jidysz itd.); Inicjał (poezja m.in. Zbigniew Machej, Tomas Venclova, Wasyl Machno); Sąsiedzi (seria zapoczątkowana wydaniem pracy Jana Tomasza Grossa Sąsiedzi. Historia zagłady żydowskiego miasteczka); Ornamenty Historii. W Pograniczu redagowano także jedno z najważniejszych środkowoeuropejskich czasopism Krasnogrudę (którego misję kontynuuje seria Meridian), a od 2002 roku ukazuje się również (po polsku i po litewsku) Almanach Sejneński. Osobny cykl publikacji dokumentuje pracę samego Pogranicza (m.in. Co pamięta Sejna, Kroniki sejneńskie, Sejneńska księga gry szklanych paciorków, Księga Mostu czy Podręcznik dialogu. Zaufanie i tożsamość.)