WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO Wydanie I. Ark. Wyd. 12,0. Ark. Druk. 16,7. Format B5. USPol 59/07

Transkrypt

1 Artykuły wydrukowane zgodnie z materiałami dostarczonymi przez Autorów. Wydawca nie ponosi odpowiedzialności za treść, formę i styl artykułów. Rada Wydawnicza Stanisław Czepita, Maria Czerpaniak-Walczak, Marek Dutkowski, Inga Iwasiów, Ewa Kępczyńska, Danuta Kopycińska, Piotr Krasoń, Andrzej Offmański, Aleksander Panasiuk, Andrzej Witkowski przewodniczący Edward Włodarczyk przewodniczący Senackiej Komisji ds. Wydawnictw Janusz Hołubasz redaktor naczelny Wydawnictwa Naukowego Rada programowa Henryk Babis Uniwersytet Szczeciński Stefan Bosiacki Akademia Wychowania Fizycznego w Poznaniu Beata Filipiak Uniwersytet Szczeciński Jerzy Gospodarek Szkoła Główna Handlowa w Warszawie Antoni Jackowski Uniwersytet Jagelloński Irena Jędrzejczyk Akademia Ekonomiczna w Katowicach Bernard F. Kubiak Uniwersytet Gdański Stanisław Jan Liszewski Uniwersytet Łódzki Janusz Marak Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu Barbara Marciszewska Wyższa Szkoła Wychowania Fizycznego i Turystyki w Sopocie Beata Meyer Uniwersytet Szczeciński Kazimierz Michałowski Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku Aleksander Panasiuk przewodniczący, Uniwersytet Szczeciński Andrzej Rapacz Akademia Ekonomiczna im. O. Langego we Wrocławiu Jacek Ruszkowski Wyższa Szkoła Zarządzania Marketingowego i Języków Obcych w Katowicach Józef Sala Akademia Ekonomiczna w Krakowie Jan Sikora Akademia Ekonomiczna w Poznaniu Jerzy Wyrzykowski Uniwersytet Wrocławski Redakcja naukowa Beata Meyer, Aleksander Panasiuk Recenzenci Agnieszka Lewandowska, Beata Meyer, Dawid Milewski, Aleksander Panasiuk, Daniel Szostak, Anna Tokarz, Sekretarze redakcji Anna Dołowy, Marta Sidorkiewicz Redakcja Iwona Milewska Korekta Katedra Zarządzania Turystyką WZiEU US Copyright by Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2007 ISSN ISSN X WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO Wydanie I. Ark. Wyd. 12,0. Ark. Druk. 16,7. Format B5. USPol 59/07

2 UNIWERSYTET SZCZECIŃSKI ZESZYTY NAUKOWE NR 466 EKONOMICZNE PROBLEMY TURYSTYKI NR 9 SZCZECIN 2007

3 SPIS TREŚCI MARLENA BEDNARSKA Kierunki rozwoju oferty usługowej obiektów hotelarskich... 5 TADEUSZ BIERNAT, TADEUSZ CIUPA Możliwości oddziaływania transportu lotniczego na rozwój turystyki w Polsce.. 11 MAŁGORZATA BROJAK-TRZASKOWSKA Specyfika zagospodarowania turystycznego na przykładzie zasobów noclegowych województwa zachodniopomorskiego. 21 KRYSTYN CHODUBA Sudecki Szlak Konny jako przykład infrastruktury (agro-) turystycznej TADEUSZ CIUPA, TADEUSZ BIERNAT Obiekty noclegowe i ich wykorzystanie w województwie świętokrzyskim na tle bazy noclegowej Polski. 37 BARBARA DĄBROWSKA Baza noclegowa Unii Europejskiej jako istotny element europejskiej podaży turystycznej. Wykorzystanie obiektów zakwaterowania turystycznego w Europie trendy popytowe GRAŻYNA DE VOOGD VAN DER STRATEN Wpływ infrastruktury transportowej na rozwój turystyki (podejście historyczne) ŁUKASZ DONDAJEWSKI, PIOTR ZMYŚLONY Wizualna informacja przestrzenna jako element infrastruktury turystycznej miasta: tworzenie systemu informacji miejskiej w Poznaniu BEATA FILIPIAK Znaczenie ubezpieczeń w zagospodarowaniu turystycznym.. 73 TERESA GĄDEK-HAWLENA Możliwości oddziaływania transportu lotniczego na rozwój turystyki w Polsce JERZY GOSPODAREK Uwarunkowania prawne dróg publicznych jako składnika zagospodarowania turystycznego GRZEGORZ K. JANICKI Wyposażenie w obiektach SPA jako istotny element produktu turystycznego ANDRZEJ T. JANKOWSKI, GRZEGORZ JANKOWSKI, ANNA NITKIEWICZ- JANKOWSKA Baza noclegowa jako element zagospodarowania turystycznego Ustronia śląskiego uzdrowiska statutowego MAŁGORZATA JANUSZEWSKA Zagospodarowanie noclegowe uzdrowisk w Polsce i Czechach ANNA JĘCZMYK Gospodarstwa agroturystyczne jako element zagospodarowania turystycznego RENATA KOSOWSKA Znaczenie bazy odnowy biologicznej w rozwoju produktu turystycznego 123 ANETA KOWALCZUK Analiza i ocena stanu bazy noclegowej jako determinanty rozwoju rynku turystycznego w gminie USTKA

4 4 Spis treści BERNARD F. KUBIAK Reengineering biur podróży MAGDALENA KULBACZEWSKA, ROBERT KUBICKI Analiza ruchu turystycznego w zakładach uzdrowiskowych na tle obiektów noclegowych ogółem w województwie zachodniopomorskim w latach KARINA KYCIA, JADWIGA PATRYN-STOLARZ, WIESŁAW WAGNER Analiza przestrzennego rozmieszczenia bazy noclegowej woj. podkarpackiego JOLANTA LATOSIŃSKA Biura podróży jako element zagospodarowania turystycznego. Przykład województwa łódzkiego AGNIESZKA LEWANDOWSKA, AGNIESZKA TOMASZEWICZ Internet jako źródło informacji o zagospodarowaniu turystycznym uzdrowisk KATARZYNA MAJCHRZAK Centrum handlowe jako atrakcja turystyczna ery postturystyki na przykładzie Starego Browaru w Poznaniu TOMASZ MAŃKOWSKI Znaczenie infrastruktury portowej dla rozwoju turystyki morskiej w wybranych portach Bałtyckich JACEK MICHALAK, ZBIGNIEW WARZOCHA Turystyka biznesowa jako produkt łagodzący skutki sezonowości w działalności hotelarskiej STANISŁAW MIECZNIKOWSKI Informacja jako istotny czynnik marketingu produktu turystycznego DOMINIK ORŁOWSKI Baza gastronomiczna jako ważny element zagospodarowania turystycznego WOJCIECH OŻGA Zagospodarowanie turystyczne otoczenia wybranych obiektów krajoznawczych Szlaku Piastowskiego ALEKSANDER PANASIUK Zagospodarowanie turystyczne jako warunek kształtowania marki turystycznej EDYTA PIJET-MIGOŃ Rozwój lotniska pasażerskiego we Wrocławiu jako przykład zmian w infrastrukturze transportowej implikacje dla rozwoju turystyki. 223 MARTA PILARCZYK, TOMASZ MAŃKOWSKI Rola transportu lotniczego w kształtowaniu produktu turystyki morskiej przykład Kopenhagi ARTUR RUTKIEWICZ Infrastruktura w leśnych produktach turystycznych HENRYK SALMONOWICZ Zagospodarowanie turystyczne portów morskich DANIEL SZOSTAK Łańcuchy, systemy i sieci hotelowe jako element współczesnego zagospodarowania turystycznego JOANNA ŚNIADEK Infrastruktura sportowo-rekreacyjna jako składnik markowego produktu turystycznego, na przykładzie Regionu Leszczyńskiego ILONA URBANYI-POPIOŁEK Żegluga promowa jako forma turystyki morskiej na Morzu Bałtyckim.. 263

5 ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO NR 466 EKONOMICZNE PROBLEMY TURYSTYKI NR MARLENA BEDNARSKA Akademia Ekonomiczna w Poznaniu KIERUNKI ROZWOJU OFERTY USŁUGOWEJ OBIEKTÓW HOTELARSKICH 1. Wprowadzenie Głównym czynnikiem determinującym powodzenie wszelkiej działalności gospodarczej jest poziom sprzedaży. Zaostrzająca się konkurencja na rynku hotelarskim oraz umacniająca się pozycja nabywcy, wymuszają na podmiotach działających w tej branży potrzebę poszukiwania źródeł wzrostu sprzedaży, w rozbudowie programów funkcjonalno-użytkowych oraz urozmaicaniu oferty usługowej i lepszym jej dostosowaniu do potrzeb różnych grup odbiorców. Współczesne obiekty hotelarskie, pragnące utrzymać się na rynku w dłuższej perspektywie i skutecznie konkurować o klientów, nie mogą ograniczać się do obowiązującego przez wiele stuleci modelu, opierającego się wyłącznie na udzielaniu noclegu i zapewnianiu wyżywienia. Oferując jedynie usługi gospodynie, hotele nie są w stanie sprostać coraz większym wymaganiom podróżnych. Celem artykułu jest wskazanie głównych kierunków rozwoju oferty usługowej na współczesnym rynku hotelarskim. 2. Program funkcjonalno-użytkowy jako podstawa świadczenia usług hotelarskich Hotelarstwo, jako zbiór podmiotów gospodarczych, których działalność służy zaspokojeniu podstawowych potrzeb bytowych podróżnych, tworzy fundamentalny sektor gospodarki turystycznej. Usługi hotelarskie zaspokajają bowiem jeden z głównych segmentów popytu wywołanego przez migracje turystyczne popyt na zakwaterowanie. Znaczne zróżnicowanie potrzeb podróżnych sprawia, iż usługi hotelarskie nie mają jednorodnego charakteru. Trudno w sposób wyczerpujący przedstawić ich zestaw, gdyż kryterium wyodrębnienia usług hotelarskich ma charakter podmiotowy, a nie przedmiotowy 1. Zakres oferty usługowej hotelu determinowany jest przez przyjęty program funkcjonalno-użytkowy. We współczesnym hotelarstwie program ten tworzą cztery zespoły usługowe 2 : - zespół pobytowy (mieszkalny), - zespół gastronomiczny (żywieniowy), 1 O zakwalifikowaniu danego świadczenia do usług hotelarskich decyduje nie rodzaj świadczenia a fakt oferowania go w obiekcie hotelarskim; J. Witulska, Zarys ekonomiki i organizacji hotelarstwa, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1992, s Z. Błądek, Hotele: programowanie, projektowanie, wyposażanie, Palladium Architekci Błądek, Manikowski, Poznań 2001, s. 33.

6 6 Marlena Bednarska - zespół wielofunkcyjny (usług specjalnych), - zespół związany z zagospodarowaniem czasu wolnego. W projektowaniu części pobytowej szczególną uwagę zwraca się obecnie na funkcjonalne wyposażenie, estetyczne wykończenie oraz zastosowanie materiałów i urządzeń, zapewniających bezpieczeństwo oraz komfort użytkowy, sanitarny, termiczny i akustyczny. W zespole żywieniowym, dla urozmaicenia oferty, funkcjonują lokale o różnych formach obsługi i zakresie serwowanych potraw i napojów. Nierzadko, w celu zademonstrowania sztuki kulinarnej, do sal konsumpcyjnych wprowadza się urządzenia stanowiące tradycyjnie elementy wyposażenia zaplecza produkcji gastronomicznej. Programując pion wielofunkcyjny coraz częściej stosuje się nowoczesne rozwiązania techniczne, które umożliwiają łatwą zmianę aranżacji. Dzięki temu hotel może zorganizować zarówno kameralne, jak i duże imprezy, takie jak: konferencje, szkolenia, spotkania biznesowe, przyjęcia okolicznościowe, imprezy kulturalno-rozrywkowe. Rozwój pionu rekreacyjnego jest odpowiedzią na zwiększone zapotrzebowanie na profilaktykę zdrowotną i przyspieszone formy regeneracji sił fizycznych i psychicznych. Poza urządzeniami umożliwiającymi aktywne spędzanie wolnego czasu w zespole tym funkcjonują także różnorodne punkty handlowo-usługowe. Rozbudowa programu funkcjonalno-użytkowego przynosi przedsiębiorstwu wiele korzyści. Po pierwsze sprzyja nadaniu hotelu indywidualnego charakteru i wyróżnieniu się na rynku, tym samym podnosi atrakcyjność całego obiektu i wpływa na wzrost wykorzystania zdolności usługowej pionu noclegowego i żywieniowego. Po drugie gwarantuje kompleksową obsługę gości, a tym samym pełniejsze zaspokojenie ich potrzeb, co zazwyczaj skutkuje wyższą oceną jakości świadczonych usług. Po trzecie umożliwia wydłużenie sezonu i ograniczenie wahań popytu, a w konsekwencji zmniejszenie fluktuacji osiąganych wyników operacyjnych. Wreszcie, z racji odpłatności, stanowi źródło dodatkowych przychodów dla hotelu i wpływa na poziom rentowności 3. Wprowadzanie nowych usług w hotelu nie zawsze oznacza zaangażowanie własnych zasobów przedsiębiorstwa. Zarządzający obiektem mogą sięgnąć po outsourcing, który zdobywa sobie coraz większą popularność. W działalności hotelarskiej wydzieleniu podlegają nie tylko funkcje pomocnicze, ale także niektóre funkcje podstawowe, co prowadzi do świadczenia tzw. usług obcych. Przykładem mogą tu być usługi gastronomiczne, parkingowe, transportowe, medyczno-kosmetyczne, sportowo-rekreacyjne, rozrywkowe, handlowe. Dzięki umowom tego typu goście hotelowi mają możliwość korzystania z wielu usług o charakterze uzupełniającym, a tym samym pełniejszego zaspokojenia swoich potrzeb, hotel zaś uniezależnia, w całości lub części, uzyskiwane przychody od wielkości popytu na te usługi i nie angażuje się w bieżące zarządzanie wydzielonym przedsięwzięciem 4. Urozmaicanie oferty usługowej często wiąże się z pozyskiwaniem przez hotel nowych segmentów odbiorców. Poprzez odpowiednią konstrukcję portfela nabywców przedsiębiorstwo hotelarskie może istotnie zredukować ryzyko działalności. Dywersyfikacja, przejawiająca się w 3 Por. A. Rapacz, Przedsiębiorstwo turystyczne: podstawy i zasady działania, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994, s Zob. M. Bednarska, Umowy kooperacyjne w procesie zarządzania ryzykiem w działalności hotelu, w: Turystyka a grupy interesu, red. S. Wodejko, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2006, s. 202.

7 Kierunki rozwoju oferty usługowej 7 równoległym świadczeniu usług podróżującym w czasie wolnym i w czasie pracy oraz stałym mieszkańcom, sprzyja niwelacji następstw niestabilności popytu. Popyt zgłaszany przez te grupy konsumentów nie reaguje w identyczny sposób na zmiany określonych czynników społecznoekonomicznych. W efekcie spadek przychodów generowanych przez jeden z segmentów może być kompensowany przez wzrost sprzedaży innym segmentom nabywców, co w ostatecznym rozrachunku sprzyja stabilizacji osiąganych wyników finansowych 5. Decyzje o rozbudowie programu funkcjonalno-użytkowego hotelu wynikają z przesłanek dwojakiego rodzaju. Działania podejmowane z konieczności wymuszane są przez obowiązujące normy prawne (w szczególności wymogi kategoryzacyjne) aktywność państwa w tym zakresie służy ochronie interesów konsumentów. Działania wynikające z inicjatywy przedsiębiorstw (podejmowane z wyboru) mają swoje źródła w postępie technicznym, zwiększającym dostępność specjalistycznych urządzeń, systematycznym wzroście wymagań gości oraz rosnącej konkurencji na rynku hotelarskim. 3. Oferta usługowa hoteli wyniki badań empirycznych Badania dotyczące oferty usługowej przeprowadzone zostały wśród hoteli funkcjonujących w województwie wielkopolskim. Pomiar ma charakter niewyczerpujący, objęto nim reprezentatywną grupę liczącą 43 obiekty 6. W procesie doboru próby posłużono się metodą doboru nielosowego kwotową. W celu określenia struktury zbiorowości próbnej wykorzystano dwie zmienne kontrolne kategorię i lokalizację hotelu. Wyodrębniono dwa typy lokalizacji: centra regionalne, tj. miasta liczące powyżej mieszkańców oraz pozostałe obszary umownie określone jako obszary niezurbanizowane. W badaniach zastosowano pomiar pierwotny, w postaci bezpośredniego sondażu diagnostycznego; metodą wykorzystaną w procesie zbierania danych był wywiad osobisty, narzędziem badawczym kwestionariusz wywiadu. Uzyskane w trakcie pomiarów dane surowe poddano redukcji, a następnie analizie statystycznej. Dla scharakteryzowania natężenia badanych zjawisk wykorzystano metody statystyki opisowej. W celu określenia stopnia powiązań pomiędzy wyróżnionymi cechami zastosowano testy nieparametryczne. Podjęte studia empiryczne potwierdzają, iż wielkopolskie hotele aktywnie poszukują źródeł przewagi konkurencyjnej we wzbogacaniu zakresu świadczonych usług. Obiekty oferujące wyłącznie nocleg ze śniadaniem należą do rzadkości. Podstawowe informacje o potencjale usługowym głównych zespołów funkcjonalnych badanych hoteli zawiera tabela 1. 5 Zob. M. Bednarska, Dywersyfikacja działalności w procesie zarządzania ryzykiem w hotelarstwie, w: Turystyka w XXI wieku: globalne wyzwania i zagrożenia, red. B. Raszka, S. Bosiacki, Wydawnictwo Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu, Poznań 2006, s Reprezentatywność próby zbadano za pomocą testu zgodności chi-kwadrat dla cech jakościowych lokalizacja, kategoria i przynależność do sieci oraz testu z dla średniej dla cechy ilościowej pojemność usługowa (liczba pokoi). Zarówno uzyskane wartości statystyki χ 2, jak i statystyki z są niższe od wartości krytycznych na poziomie istotności α = 0,05, nie ma zatem podstaw do odrzucenia hipotezy o braku istotnych różnic pomiędzy strukturą zbiorowości próbnej i populacji generalnej według wybranych cech oraz pomiędzy średnimi wielkościami hoteli w próbie i zbiorowości badanej.

8 8 Marlena Bednarska Tab. 1. Potencjał usługowy hoteli hotele b. małe (poniżej 25 j.m.) hotele małe (25 50 j.m.) hotele średnie ( j.m.) hotele duże (powyżej 100 j.m.) średnia liczba pokoi 17,89 36,00 67,30 131,80 średnia liczba miejsc noclegowych średnia liczba miejsc konsumpcyjnych średnia liczba miejsc konferencyjnych 36,50 71,40 125,10 244,40 81,39 85,40 91,50 150,00 83,11 118,00 260,40 256,00 Źródło: Badania własne. Relacja liczby miejsc w salach wielofunkcyjnych do liczby miejsc noclegowych we wszystkich grupach obiektów sugeruje, iż w badanych przedsiębiorstwach, niezależnie od ich wielkości, istotną rolę odgrywają usługi polegające na organizacji spotkań i imprez okolicznościowych. W grupie bardzo małych hoteli widać ponadto zdecydowaną dominację zespołu gastronomicznego w porównaniu z zespołem pobytowym, co wskazuje, iż udzielanie noclegu ma dla tych podmiotów znaczenie drugorzędne. Szczegółowe informacje o zakresie usług świadczonych w badanych podmiotach (z wyłączeniem zakwaterowania) przedstawiono na rysunku 1. Rys. 1. Pozanoclegowe usługi świadczone w hotelach restauracja kawiarnia drink-bar/koktail-bar sale konferencyjno-bankietowe 14,0% 25,6% 7,0% 7,0% 62,8% 90,7% 86,0% garaż/parking punkty handlowe salon gier basen 20,9% 30,2% 9,3% 27,9% 4,7% 16,3% 95,3% golf/mini-golf 2,3% jazda konna 4,7% korty tenisowe gabinet odnowy biologicznej salon fryzjersko-kosmetyczny wypożyczalnia sprzętu turystycznego wynajem samochodów 18,6% 2,3% 11,6% 18,6% 16,3% 20,9% 2,3% 2,3% 44,2% Źródło: Badania własne. obiekty, które świadczą daną usługę obiekty, w których dana usługa świadczona jest przed podmiot zewnętrzny

9 Kierunki rozwoju oferty usługowej 9 Ponad 75 % objętych pomiarem hoteli dysponuje zespołem związanym z zagospodarowaniem czasu wolnego. Najpopularniejszymi usługami w tym pionie są: usługi z zakresu profilaktyki zdrowotnej (masaż, sauna, siłownia), usługi handlowe oraz rozrywkowe. Współtworzenie oferty przez zewnętrznych usługodawców deklaruje blisko 35% badanych hoteli. Najczęściej zewnętrzni usługodawcy prowadzą na terenie hotelu: garaże (parkingi), restauracje, gabinety odnowy biologicznej i salony fryzjersko-kosmetyczne. Nieporównanie większa skala kooperacji w analizowanym obszarze ma miejsce w przypadku dużych podmiotów oraz hoteli wyższej kategorii, które zawierają umowy z kilkoma partnerami i w których usługi obce świadczone są zarówno w pionie gastronomicznym, jak i pionie usług towarzyszących. Na uwagę zasługuje fakt, iż niektóre hotele dzierżawią pomieszczenia innym jednostkom na działalność, która nie jest bezpośrednio związana z zaspokajaniem potrzeb gości hotelowych. Przykładami takich aktywności są: gabinet dentystyczny, zakład rehabilitacji ruchowej, zakład optyczny, ośrodek szkolenia zawodowego, filia banku, agencja ubezpieczeniowa. Zjawisko to świadczy o potrzebie zapewnienia źródeł przychodów spoza sfery obsługi ruchu turystycznego w celu stabilizacji osiąganych wyników. Podobny cel przyświeca działaniom zmierzającym do równoległej obsługi różnych grup odbiorców. Rangę poszczególnych segmentów nabywców (według celu pobytu) ukazano na rysunku 2. Rys. 2. Główne cele pobytu gości w hotelach wypoczynek bierny wypoczynek czynny zwiedzanie zabytków udział w imprezach masowych interesy i sprawy służbowe udział w szkoleniach, konferencjach, imprezach motywacyjnych cele religijne 4,7% 16,3% 16,3% 11,6% 2,3% 76,7% 74,4% udział w przyjęciach okolicznościowych 41,9% tranzyt 7,0% Źródło: Badania własne. Wśród trzech najważniejszych celów pobytu badane hotele najczęściej wskazywały na podróże realizowane w czasie pracy, przy czym sprawy zawodowe, jako główny cel przyjazdu, znajdują się w czołówce rankingu tworzonego zarówno przez hotele miejskie, jak i te działające na obszarach niezurbanizowanych. Na trzecim miejscu uplasował się udział w przyjęciach

10 10 Marlena Bednarska okolicznościowych, na ten cel przeważnie zwracały uwagę obiekty funkcjonujące poza większymi ośrodkami. Warto podkreślić relatywnie niewielki udział gości podróżujących w czasie wolnym, w celach tradycyjnie kojarzonych z turystyką, takich jak rekreacja, wypoczynek, krajoznawstwo, udział w imprezach masowych. Potwierdza to dążenie gestorów obiektów do częściowego uniezależnienia się od popytu zgłaszanego przez uczestników ruchu turystycznego. 4. Podsumowanie W warunkach zaostrzającej się konkurencji na rynku oraz szybkiego tempa zmian wymagań nabywców hotele dążą do poprawy swojej pozycji, poprzez rozbudowę programu funkcjonalno-użytkowego. Wzbogacanie wachlarza oferowanych usług gwarantuje bardziej kompleksową obsługę podróżnych, co przekłada się na pełniejsze zaspokojenie ich potrzeb i wzrost atrakcyjności obiektu. Urozmaicaniu oferty usługowej nie zawsze towarzyszy angażowanie własnych zasobów coraz częściej przedsiębiorstwa hotelarskie stosują outsourcing funkcji podstawowej, tj. zawierają umowy z zewnętrznymi podmiotami na świadczenie określonych usług w hotelu. Rozbudowa programu funkcjonalno-użytkowego umożliwia także obsługę nowych segmentów odbiorców i budowę takiego portfela nabywców, który sprzyja częściowemu uniezależnieniu się od popytu zgłaszanego przez podróżnych.

11 ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO NR 466 EKONOMICZNE PROBLEMY TURYSTYKI NR TADEUSZ BIERNAT, TADEUSZ CIUPA Wyższa Szkoła Umiejętności im. Stanisława Staszica w Kielcach STAN I WYKORZYSTANIE BAZY NOCLEGOWEJ W POWIATACH WOJEWÓDZTWA ŚWIĘTOKRZYSKIEGO Wstęp Województwo świętokrzyskie jest jednym z najmniejszych w kraju i zajmuje powierzchnię km 2, co stanowi 3,7% obszaru Polski. Liczba ludności w 1995 r. wynosiła 1 344,1 tys. osób, a w 2005 r. zmniejszyła się do 1 293,4 tys. osób. W skład województwa wchodzi 14 powiatów, w tym 1 grodzki (Kielce) i 102 gminy. Największy jest powiat kielecki, który zajmuje 19,2% powierzchni i zamieszkuje go 15,4% ludności województwa, a najmniejszy powiat grodzki Kielce 0,9% powierzchni i 16,0% ludności (rys. 1, tab.1). Turystyka uznana jest za jedną z najbardziej rozwijających się gałęzi gospodarki narodowej w świecie i w Polsce 1. Stanowi ona również znaczącą dziedzinę gospodarki w skali województwa świętokrzyskiego, angażując znaczny potencjał ekonomiczny i kadrowy. Województwo świętokrzyskie posiada różnorodność i dużą ilość wybitnych walorów naturalnych, szczególnie przyrodniczych i krajobrazowych (66,67% - to obszary chronione) oraz unikalne na skalę krajową, europejską a nawet światową zabytki kultury materialnej. Wskazuje to na jego ogromny potencjał do rozwoju turystyki 2. O możliwościach rozwoju turystyki, oprócz wysokich walorów, decyduje również podstawowa baza turystyczna, tj. noclegowa i gastronomiczna oraz szeroko rozumiana infrastruktura 3. Szczególnie baza noclegowa jest niezbędnym elementem, umożliwiającym wykorzystanie walorów turystycznych tego regionu. 1 A. Kowalczyk, Geografia turyzmu, Wyd. UW, Warszawa C. Jastrzębski, Walory środowiska przyrodniczego i ich rola w turystyce województwa świętokrzyskiego, w: Badania Naukowe vol. 12, z. 4, red. J. Feczko, WSU, Kielce 2003, s Cz. Witkowski, Hotelarstwo, cz. I, Podstawy hotelarstwa, Wyd. WSE, Warszawa 2002.

12 12 Tadeusz Biernat, Tadeusz Ciupa Rys. 1. Położenie i podział województwa świętokrzyskiego na powiaty Celem pracy jest analiza stanu ilościowego bazy noclegowej turystyki w powiatach województwa świętokrzyskiego, z uwzględnieniem: liczby i rodzajów obiektów, ilości miejsc noclegowych i osób korzystających oraz udzielonych noclegów, a także stopnia jej wykorzystania. W pracy oparto się na danych statystycznych opublikowanych przez Urząd Statystyczny w Kielcach 4. Obiekty i miejsca noclegowe Bazę noclegową zbiorowego zakwaterowania w powiatach województwa świętokrzyskiego, zgodnie z podziałem na rodzaje obiektów, stanowią: hotele, motele, pensjonaty, inne obiekty hotelowe, domy wycieczkowe, schroniska młodzieżowe, szkolne schroniska młodzieżowe, ośrodki wczasowe, ośrodki kolonijne, ośrodki szkoleniowowypoczynkowe, zespoły ogólnodostępnych domków turystycznych, kempingi i pozostałe obiekty niesklasyfikowane. W pracy przedstawiono charakterystyki dotyczące tylko tych rodzajów obiektów, które występowały na omawianym obszarze. Nie uwzględniono zatem: schronisk, ośrodków wypoczynku sobotnio niedzielnego i świątecznego, domów pracy twórczej, pól biwakowych i zakładów uzdrowiskowych. Ponadto nie analizowano istniejącej bazy agroturystycznej, bowiem statystyki GUS nie obejmują jej w swoim podziale na poszczególne rodzaje obiektów noclegowych

13 Stan i wykorzystanie bazy noclegowej 13 W województwie świętokrzyskim w 2005 r. było 119 obiektów noclegowych, z czego 20,2% znajdowało się w powiecie kieleckim, 16,8% - w koneckim, 15,1% - grodzkim Kielce. Najmniej obiektów noclegowych występowało w powiatach kazimierskim i włoszczowskim (odpowiednio: 0,8% i 1,7%). W strukturze bazy noclegowej, uwzględniającej ilość obiektów w poszczególnych rodzajach, największy udział stanowią hotele 26,1%, motele i ośrodki wczasowe po 10,9%, a najmniejszy kempingi 2,5% oraz schroniska młodzieżowe i ośrodki kolonijne po 1,7%. Do obiektów noclegowych o najwyższym standardzie, posiadających kategoryzację należą: hotele (12 dwugwiazdkowych, 11 trzygwiazdkowych), motele (3 dwugwiazdkowe) i pensjonaty (2 trzygwiazdkowe). Dysponowały one w 2005 r miejscami noclegowymi, w tym w powiecie kieleckim 27,4%, grodzkim (Kielce) 18,5% i koneckim 14,6%. Najmniej miejsc noclegowych oferowały powiaty: włoszczowski 1,9% i kazimierski 0,3%, co w stosunku do wszystkich miejsc w Polsce ( ) dawało tylko udział w wysokości 1,5% (tab.1). Tab. 1. Obiekty i miejsca noclegowe w 2005 r., w odniesieniu do powierzchni i liczby ludności w poszczególnych powiatach województwa świętokrzyskiego. wojewód ztwo powiat woj. świętokr zyskie lata buski jędrzejo 2005 wski 1995 kazimier 2005 ski 1995 grodzki 2005 Kielce 1995 kielecki konecki opatows 2005 ki 1995 ostrowie 2005 cki 1995 pińczow 2005 ski 1995 sandomi 2005 erski 1995 skarżysk 2005 i 1995 powierzchnia ludność obiekty noclegowe miejsca noclegowe km 2 % w tys. % ogółe % ogółem % m , ,4 100, , , , ,1 100, , , ,3 8,30 10,7 10,8 3,6 3,6 0,9 0,9 19,2 19,3 9,7 9,8 7,8 7,8 5,3 5,3 5,2 5,2 5,8 5,8 3,4 3,0 74,8 79,3 90,7 96,8 36,3 39,9 207,6 211,9 199,1 192,9 85,4 90,9 57,6 62,2 117,3 123,6 42,7 45,8 82,5 87,2 81,0 83,2 5,8 5,9 7,0 7,2 2,8 3,0 16,0 15,8 15,4 14,4 6,6 6,8 4,5 4,6 9,1 9,2 3,3 3,4 6,4 6,5 6,3 6, ,0 4,3 5,9 5,1 0,8 0,9 15,1 10,3 20,2 22,2 16,8 22,2 3,4 0,0 3,4 3,4 3,4 4,3 10,1 7,7 5,9 8, ,9 4,5 5,8 5,9 0,3 0,1 18,5 16,6 27,4 24,3 14,6 20,1 1,2 0,0 3,5 3,3 2,5 3,8 5,2 3,4 5,6 6,2 ilość miejsc na 1 obiekt 70,1 77,3 39,8 81,8 68,7 89,7 24,0 12,0 85,8 124,8 95,3 84,5 60,8 70,0 24,5 0,0 72,8 74,0 51,3 69,0 35,9 34,0 66,1 56,5

14 14 Tadeusz Biernat, Tadeusz Ciupa staracho wicki staszows ki włoszcz owski ,5 4,6 7,9 7,9 7,7 7,8 95,6 101,5 75,0 78,8 47,8 49,9 7,4 7,5 5,8 5,9 3,7 3, ,4 5,1 5,0 4,3 1,7 1, ,7 5,8 8,1 5,3 1,9 0,5 56,3 87,8 113,2 96,6 78,0 24,0 Względną miarą, niezależną od wielkości danego powiatu, wyrażającą w sposób syntetyczny wyposażenie w bazę noclegową, jest wskaźnik gęstości obiektów zbiorowego zakwaterowania (ilość obiektów na 100 km 2 ) 6. o. z. z. WSK g. o.z.z = x 100 km 2 gdzie: A WSK g.o.z. z. - wskaźnik gęstości obiektów zbiorowego zakwaterowania na 100 km 2, o. z. z. liczba obiektów zbiorowego zakwaterowania w województwie, A powierzchnia województwa (km 2 ). Średni wskaźnik gęstości obiektów zbiorowego zakwaterowania w województwie świętokrzyskim w 1995 r. wynosił 1,002, a w 2005 r. 1,016 obiektu/100 km 2, podczas gdy w Polsce w 2005 r. 2,15 obiektu/100 km 2. Najwyższe jego wartości zanotowano w powiecie grodzkim Kielce ( ,0, ,5). Wzrost ten związany jest z wbudowaniem hoteli w Kielcach głównie dla potrzeb gości przyjeżdżających na Targi Kielce. Ponadto wyższe wartości tego wskaźnika od średniej w województwie odnotowano w powiatach: skarżyskim, koneckim i sandomierskim (rys.2). Innym wskaźnikiem, charakteryzującym wyposażenie w bazę noclegową turystyki, jest liczba mieszkańców przypadająca na 1 obiekt noclegowy zbiorowego zakwaterowania. L.m. WSK g.m/1 ob. = o. z. z. gdzie: WSK g.m/1 ob. - wskaźnik gęstości mieszkańców na 1 obiekt zbiorowego zakwaterowania, L. m. liczba mieszkańców województwa, o. z. z. łączna liczba obiektów zbiorowego zakwaterowania w województwie. Najwyższe wartości tego wskaźnika, czyli najmniej korzystną sytuację, posiadały powiaty: kazimierski (1995 r , 2005 r ), ostrowiecki, włoszczowski i starachowicki. Najlepszą zaś powiat konecki (1995 r , 2005 r ) i kielecki. Przeciętnie w Polsce na 1 obiekt w 2005 r. przypadało osób, a w województwie świętokrzyskim aż osób (rys. 2). 6 T. Ciupa, Baza noclegowa turystyki województwa świętokrzyskiego w roku 2000 na tle bazy noclegowej Polski, w: Badania Naukowe vol. 12, z. 4, red. J. Feczko, WSU, Kielce 2003, s

15 Stan i wykorzystanie bazy noclegowej 15 WSK g.o.n. ( ilo ść obiektów na 100 km2) buski średnia (1,002) średnia (1,016) ję drzejowski kazim ierski Kielce- grodzki kielecki konecki opatowski ostrowiecki pińczowsw ki sandomierski skarżyski starachowick staszowski w łoszczowski W SK i.m./1 o.n buski średnia (11488) średnia (10868) ję drzejowski kazimierski K ielce- grodzki kielecki konecki opatowski ostrow iecki pińczowsw ki sandomierski skarżyski starachowick staszow ski w łoszczow ski Rys. 2. Wskaźnik gęstości obiektów noclegowych (WSK g. o.n. - liczba obiektów na 100 km2) i liczby mieszkańców przypadających na 1 obiekt noclegowy (WSK i.m./1 o.n.) w powiatach województwa świętokrzyskiego w latach 1995 i 2005 Istotną charakterystyką rozłożenia bazy noclegowej jest wskaźnik gęstości miejsc noclegowych wyrażony liczbą miejsc na 1km 2 (m.n./1 km 2 ). m. n WSK g. m. n. = A gdzie: WSK g. m. n. - wskaźnik gęstości miejsc noclegowych na 1 km 2, m. n. łączna liczba miejsc noclegowych, A powierzchnia województwa (km 2 ). W województwie świętokrzyskim średni wskaźnik gęstości miejsc noclegowych w roku 1995 osiągnął wartość (0,775 m. n./1 km 2 ), a w 2005 r. (0,712 m. n./1 km 2 ). W obrębie poszczególnych powiatów zaznaczają się pod tym względem duże dysproporcje, bowiem w powiecie grodzkim Kielce wskaźnik ten osiągnął w 1995 r. 13,7 m.n./1km 2, a w 2005 r. 14,2 - m.n./1 km 2, podczas gdy w powiecie opatowskim, kazimierskim i włoszczowskim nie przekroczył 0,1 m.n./1km 2. Warto jednocześnie zaznaczyć, że w Polsce osiągnął on w analizowanych latach następujące wartości: w ,29 m. n./1 km 2, a w ,82 m. n./1 km 2 (rys.3). Inną względną miarą określającą rozmieszczenie miejsc noclegowych jest wskaźnik określający liczbę mieszkańców, przypadających na 1 miejsce noclegowe (i.m./1 m.n.). L. m. WSK i.m./1 m. n. = m. n. gdzie: WSK i.m./1 m.n. - wskaźnik liczby mieszkańców przypadających na 1 miejsce noclegowe, L. m. liczba mieszkańców województwa, m. n. łączna liczba miejsc noclegowych,

16 16 Tadeusz Biernat, Tadeusz Ciupa W województwie świętokrzyskim średni wskaźnik ilości mieszkańców przypadających na 1 miejsce noclegowe w roku 1995 osiągnął wartość (148,), a w 2005 r. (155,1 i.m./1 m.n.). Wskaźnik ten, w większości powiatów województwa świętokrzyskiego, wykazuje duże zróżnicowanie przestrzenne i ekstremalne wartości osiąga on w powiecie kazimierskim (1995 r , 2005 r i.m./1 m.n.) i koneckim (1995 r. 50, 2005 r i.m./1 m.n.). W Polsce wskaźnik ten w 1995 r. wynosił 54,0 i.m./1 m.n., a w 2005 r. - 63,2 (rys. 3). WSK g.m.n. (ilo ść miejs c na 1km 2 ) buski średnia (0,775) średnia (0,712) jędrzejowski kazimierski Kielce- grodzki kielecki konecki opatowski ostrowiecki pińczowswki sandomierski skarżyski starachowicki staszowski w łoszczowski WSK i.m./1 m.n buski jędrzejowski kazimierski Kielce- grodzki średnia (148,6) średnia (155,1) kielecki konecki opatowski ostrowiecki pińczowswki sandomierski skarżyski starachowicki staszowski w łoszczowski Rys. 3. Wskaźnik gęstości miejsc noclegowych (WSK g.m.n. - ilość miejsc noclegowych na 1km2) i liczby mieszkańców przypadających na 1 miejsce noclegowe (WSK i.m./1 m.n.) w powiatach województwa świętokrzyskiego w latach 1995 i 2005 Analizowane wskaźniki potwierdzają duże przestrzenne zróżnicowanie bazy noclegowej, co wiąże się z występowaniem atrakcji i różnych rodzajów ruchu turystycznego, typowych dla niektórych miejscowości i powiatów. Przykładem może tu być powiat konecki (Sielpia Wielka ośrodek wczasowy). Wyraźnie zaznacza się dominacja powiatu grodzkiego Kielce, z punktu widzenia posiadanego potencjału bazy noclegowej, co nie jest równoznaczne z występowaniem najwyższej atrakcyjności oferowanego tu produktu turystycznego. Korzystający i udzielone noclegi Miernikiem zainteresowania bazą noclegową jest m.in. liczba osób korzystających z niej oraz udzielone noclegi. W województwie świętokrzyskim w 2005 r., w poszczególnych powiatach i rodzajach obiektów, dokonano analizy liczby osób korzystających z noclegów oraz liczby udzielonych im noclegów ogółem, z uwzględnieniem gości zagranicznych. Ponad połowa wszystkich osób korzystających nocowała w hotelach (50,6%), w ośrodkach szkoleniowo-wypoczynkowych 11,7%, i w motelach - 10,6%. Najmniej osób skorzystało z ośrodków kolonijnych (0,08%). Goście zagraniczni przybywający do województwa świętokrzyskiego blisko w 90% korzystali z hoteli, a tylko częściowo z moteli, ośrodków szkoleniowo-wypoczynkowych i kempingów (rys. 4).

17 Stan i wykorzystanie bazy noclegowej 17 korzy stają c y (ty s. osób) buski jędrzejowski kazimierski Kielce ogółem kielecki konecki opatowski ostrowiecki pińczowswki goście zagraniczni sandomierski skarżyski starachowicki staszowski włoszczowski korzy stają c y (ty s. osób) ogółem hotele motele pensjonaty inne obiekty hotelowe domy wycieczkowe schr. młodzieżowe szkolne schr. młodzież ośrodki wczasowe ośrodki kolonijne ośrodki szkol.-wyp zesp.ogól. domków kempingi tu goście zagraniczni pozostałe ob. niesklas Rys. 4. Osoby korzystające z noclegów ogółem i goście zagraniczni, w poszczególnych powiatach i w rodzajach obiektów w województwie świętokrzyskim w 2005 r. W hotelach udzielono też najwięcej noclegów (46,3%), a goście zagraniczni stanowili tu 18,2%. Na drugim miejscu, pod tym względem, znalazły się ośrodki szkoleniowo-wypoczynkowe - 11,8%, a goście zagraniczni stanowili tu 3,1%. Największy udział procentowy turystów zagranicznych (21,9%) zarejestrowano na kempingach (rys. 5). Analizując przestrzenny rozkład zainteresowania bazą noclegową w powiatach (osoby korzystające i udzielone noclegi) należy stwierdzić, że największym powodzeniem gości krajowych i zagranicznych cieszyły się pod tym względem powiat kielecki i grodzki Kielce, a w dalszej kolejności: ostrowiecki, sandomierski, skarżyski, staszowski, starachowicki i konecki. Najmniej osób korzystało z noclegów w powiatach kazimierskim i włoszczowskim (rys. 4, 5). udzielone noclegi (w tys.) buski jędrzejowski kazimierski Kielce kielecki konecki opatowski ostrowiecki pińczowswki sandomierski skarżyski starachowicki staszowski włoszczowski ogółem goście zagraniczni ogółem goście zagraniczni Rys. 5. Udzielone noclegi, ogółem i gościom zagranicznym, w poszczególnych powiatach i rodzajach obiektów w województwie świętokrzyskim w 2005 r. udzielone noclegi (w tys.) hotele motele pensjonaty inne obiekty hotelowe domy wycieczkowe schr. młodzieżowe szkolne schr. młodzież ośrodki wczasowe ośrodki kolonijne ośrodki szkol.-wyp zesp.ogól. domków tur kempingi pozostałe ob. niesklas Osoby korzystające z obiektów noclegowych w 2005 r. najdłużej przebywały w ośrodkach kolonijnych (16,4 doby hotelowej) i w zespołach ogólnodostępnych domków turystycznych (3,8 doby hotelowej), a najkrócej w motelach (1,1). Goście zagraniczni natomiast najdłużej przebywali w ośrodkach wczasowych (6,9 doby hotelowej), a najkrócej na kempingach (1,2). Średni czas pobytu gości w obiektach noclegowych województwa świętokrzyskiego wynosił 2,0 doby hotelowe (goście zagraniczni 2,3), podczas gdy w Polsce odpowiednio: 2,9 i 2,4 doby. Wykorzystanie miejsc noclegowych w 2005 r. było mniejsze niż średnie w Polsce i wynosiło odpowiednio: 32,9% i 35,0 %. Większy odsetek wykorzystania obiektów noclegowych

18 18 Tadeusz Biernat, Tadeusz Ciupa od średniej krajowej odnotowały tylko: ośrodki kolonijne - 73,2% (Polska - 46,5%), ośrodki szkoleniowo-wypoczynkowe 31,6% (Polska 29,3%) oraz motele 26.6% (Polska 26,3%). Szczególnie małe wykorzystanie miejsc noclegowych w województwie świętokrzyskim miało miejsce na kempingach (6,7%), podczas gdy w Polsce 21,0% (rys. 6). Największe wykorzystanie miejsc noclegowych we wszystkich rodzajach obiektów występuje w powiecie sandomierskim i wynosi 46,4%, w tym w hotelach 61,5%. Najniższym stopniem wykorzystania obiektów noclegowych wyróżnia się powiat skarżyski (18,5%), w tym w hotelach 17,7% 7. % ogółem hotele motele pensjonaty domy wycieczkowe inne obiekty hotelowe schroniska młodzieżow szkolne schr. młodzieżow ośrodki wczasowe ośrodki kolonijne ośrodki szkol.-wyp Polska pozostałe ob. niesklas zespoły ogól. dom ków tu kempingi woj. świętokrzyskie Rys. 6. Wykorzystanie miejsc noclegowych według rodzaju obiektu w województwie świętokrzyskim na tle Polski w 2005 r. Do zaplecza noclegowego w województwie świętokrzyskim, wykorzystywanego w coraz większym stopniu, a nie uwzględnionego w opracowaniu, należą kwatery w gospodarstwach agroturystycznych. Wiąże się to z coraz większym zapotrzebowaniem na taką formę turystyki w blisko położonych aglomeracjach (warszawskiej, krakowskiej, łódzkiej i katowickiej), a realizowanych na obszarach wiejskich. W województwie świętokrzyskim w 2004 r. było 427 gospodarstw agroturystycznych, co stanowiło około 64% całej bazy noclegowej. W poszczególnych powiatach udział tych obiektów kształtował się od 45% do 79% całej bazy 8. Wnioski Baza noclegowa w województwie świętokrzyskim jest niewystarczająco rozwinięta, a obiekty są rozmieszczone nierównomiernie. 7 A. Szafrański, Świętokrzyskie czeka na odkrycie, Hotelarz 2007, nr 3 (530). 8 I. Majewska, M. Ragus, T. Telniuk, K. Czerniawska, Strategia rozwoju turystyki w województwie świętokrzyskim, Wyd. Polska Agencja Rozwoju Turystyki S.A., Warszawa 2005.

19 Stan i wykorzystanie bazy noclegowej 19 Brak jest bazy oferującej usługi o najwyższym standardzie, a jednocześnie jest zbyt mało miejsc noclegowych w taniej bazie, tj. w schroniskach młodzieżowych i w domach wycieczkowych. Brak jest także bazy noclegowej w części miejscowości w powiatach o dużej atrakcyjności turystycznej. Wykorzystanie miejsc noclegowych w większości rodzajów obiektów na terenie województwa świętokrzyskiego jest mniejsze niż średnia krajowa. Analiza dotycząca bazy noclegowej wskazuje na następujące problemy: rozbudowa bazy noclegowej jest zasadniczym warunkiem zwiększenia ilości atrakcyjnych ofert turystycznych, modernizacja istniejącej bazy (podwyższenie standardu) może wyraźnie zwiększyć liczbę przybywających tu turystów polskich i zagranicznych, stopień wykorzystania bazy noclegowej wskazuje na niewystarczającą promocję i marketing regionalnego produktu turystycznego.

20 ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO NR 466 EKONOMICZNE PROBLEMY TURYSTYKI NR MAŁGORZATA BROJAK-TRZASKOWSKA Uniwersytet Szczeciński SPECYFIKA ZAGOSPODAROWANIA TURYSTYCZNEGO NA PRZYKŁADZIE ZASOBÓW NOCLEGOWYCH WOJEWÓDZTWA ZACHODNIOPOMORSKIEGO 1. Specyfika turystyki jako determinanta funkcjonowania zagospodarowania turystycznego Turystyka zaliczana do sfery usługowej, stanowiącej najdynamiczniej rozwijający się sektor gospodarki (tak w skali kraju, jak i świata), warunkujący rozwój społeczno-gospodarczy, charakteryzuje się pewnymi prawidłowościami. Z uwagi na fakt, iż istota i specyfika turystyki, a także jej formy rozpatrywane z różnych punktów widzenia mają istotny wpływ na funkcjonowanie gospodarki turystycznej, w tym przemysłu turystycznego, a co za tym idzie na zagospodarowanie turystyczne, a także przedsiębiorstwa turystyczne, rozważania rozpoczęto od wskazania specyficznych cech turystyki. Jak zauważa W. Alejziak specyfika turystyki wynika z faktu, iż jest zjawiskiem: psychologicznym odgrywa bowiem ważną rolę w strukturze potrzeb współczesnego społeczeństwa. Człowiek, jako główny podmiot podróżowania, jednostka myśląca, kreatywna, czująca i odkrywcza, formułuje cele podróżowania, związane z jakąś wartością; 1. społecznym gdyż umożliwia kształtowanie różnorodnych więzi społecznych; 2. przestrzennym ponieważ oddziałuje na środowisko, niejednokrotnie przekształca je, aby można było wykorzystać walory turystyczne; 3. ekonomicznym ponieważ stanowi niezwykle ważną dziedzinę życia gospodarczego, którą rządzą ogólne prawa ekonomiczne; 4. kulturowym gdyż jest funkcją, elementem, przekazem i spotkaniem kultur 1. Jest także ważnym czynnikiem przemian kulturowych 2. 1 W. Alejziak, Turystyka w obliczu wyzwań XX wieku, Albis, Kraków K. Przecławski, Człowiek a turystyka. Zarys socjologii turystyki, Albis, Kraków 1997.