dr hab. prof. AWF Tomasz Tasiemski Poznań,

Transkrypt

1 dr hab. prof. AWF Tomasz Tasiemski Poznań, Recenzja rozprawy doktorskiej Aktywność sportowa osób po urazie rdzenia kręgowego a satysfakcja życiowa i wybrane aspekty oceny zdrowia mgr Marty Szkwara Urazy rdzenia kręgowego (URK) należą do najcięższych schorzeń narządu ruchu, gdyż poza bezpośrednimi skutkami urazu wynikającymi z uszkodzenia centralnego układu nerwowego, tj. zaburzeniami czuciowo-ruchowymi, a także zaburzeniami w funkcjonowaniu układów: krążenia, oddechowego, wydalania, moczowo-płciowego, powoduje też wiele późnych powikłań pourazowych. Wśród nich do najczęstszych należą: odleżyny, zakażenia dróg moczowych, spastyczność, obrzęki i przykurcze. Drastyczna po urazie zmiana trybu życia, spowodowana najczęściej uzależnieniem w codziennym funkcjonowaniu od wózka inwalidzkiego, przejawia się zazwyczaj znacznym ograniczeniem aktywności życiowej, w tym niskim poziomem aktywności fizycznej. Część osób po URK w efekcie poprawnie prowadzonej rehabilitacji i dzięki wewnętrznej motywacji powraca do różnych form aktywności życiowej, takich jak praca zawodowa czy aktywne spędzanie czasu wolnego (np. uprawianie sportu), ale wiele z tych osób prowadzi bierny styl życia. Bierność ta wynikać może z wielu przyczyn, wśród których należy wymienić rozległość porażeń mięśni i niski poziom samoobsługi (zwłaszcza osoby z tetraplegią), niedostateczny poziom wsparcia rodzinnego i instytucjonalnego, zaburzenia nastroju (depresja), obniżony status finansowy itd. Efektem takiego, siedzącego stylu życia, mogą być nie tylko wyżej wspomniane typowe powikłania pourazowe, ale też nadmierny wzrost masy ciała, zwłaszcza otyłość, która jest jednym z czynników ryzyka rozwoju zespołu metabolicznego wśród osób po URK. W związku z tym wszelkie działania zmierzające do identyfikacji i rozwiązywania problemu biernego stylu życia u tych osób poprzez odpowiednią profilaktykę należy uznać za bardzo cenne. Zespół metaboliczny definiowany jest jako współistnienie powiązanych ze sobą czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych pochodzenia metabolicznego (np. otyłość, cukrzyca typu II, insulinooporność, nadciśnienie tętnicze). Jednym ze skutecznych sposobów profilaktyki tych zaburzeń jest aktywność sportowa. Należy przy tym zaznaczyć, że współczesna oferta aktywności sportowej dla osób po URK, w tym osób z tetraplegią, jest bardzo szeroka. Poza sportami indywidualnymi, takimi jak pływanie, tenis stołowy, jazda 1

2 zaadaptowanym rowerem (handbike), a dla niektórych osób nawet narciarstwo alpejskie czy sporty lotnicze (np. paralotniarstwo, szybownictwo), dostępne są także zespołowe gry sportowe, w tym przede wszystkim dynamicznie rozwijające się rugby na wózkach. Zasady klasyfikacji funkcjonalnej w rugby na wózkach zostały tak stworzone, że nawet bardzo mało sprawne osoby z tetraplegią (np. z URK na poziomie C5-6) nie tylko mogą, ale wręcz muszą stanowić część zespołu sportowego (zawodnicy defensywni). Można więc zaryzykować twierdzenie, że współcześnie większość osób z tetraplegią ma szanse na podejmowanie aktywności fizycznej po URK, a tym samym efektywną profilaktykę zespołu metabolicznego i dobrą jakość życia. Elementy te, tj. aktywność sportowa, satysfakcja życiowa i wybrane aspekty zdrowia (istotne w diagnozowaniu zespołu metabolicznego) osób z tetraplegią stanowiły główny obszar badawczy recenzowanej pracy. Dysertacja doktorska obejmowała 104 strony tekstu ujętego w sześciu głównych rozdziałach poprzedzonych podziękowaniami dla osób, które przyczyniły się do realizacji doktoratu oraz wykazem skrótów stosowanych w pracy. Piśmiennictwo pracy (rozdział 7) zawiera 272 publikacje krajowe i zagraniczne, a rozdział 8 streszczenia w języku polskim i angielskim. W aneksie (rozdział 9) zamieszczono tabele ze szczegółowymi wynikami przeprowadzonych analiz i Kwestionariusz Satysfakcji Życiowej. Praca została zilustrowana 12 rycinami, 11 fotografiami i 17 tabelami. Przyjęty schemat pracy jest poprawny i czytelny. We wstępie pracy Autorka porusza trzy obszerne zagadnienia dotyczące: 1) aktywności sportowej, 2) satysfakcji życiowej i 3) wybranych aspektów zdrowia osób po URK, ale potraktowane są one dosyć powierzchownie. Wprowadzenie teoretyczne pracy powinno zawierać przede wszystkim solidny przegląd literatury dotyczący podejmowanej tematyki, prowadzący do uzasadnienia problemu badawczego. W tym miejscu należy także wskazać w jaki sposób prezentowana praca ma przyczynić się do wzbogacenia naszej wiedzy w poruszanym obszarze badawczym. W mojej opinii we wstępie brakuje przede wszystkim prac przeglądowych, podsumowujących dotychczasowe osiągnięcia w obszarze badawczym niniejszej pracy, takich jak przykładowo: Tomasone J.R. et al. Spinal cord injury, physical activity, and quality of life: a systematic review. Kinesiology Review, 2013, 2, Martin Ginis K.A. et al. Physical activity and subjective well-being among people with spinal cord injury: a meta-analysis. Spinal Cord, 2009, 48, Tasiemski T., Osińska M. Sport in people with tetraplegia: Review of recent literature. Trends in Sport Sciences, 2013; 2(20),

3 Celem podjętych przez Autorkę badań była analiza wybranych czynników ryzyka wystąpienia zespołu metabolicznego u osób z tetraplegią aktywnych i biernych sportowo i potencjalnego związku tych zmiennych z subiektywną jakością życia. Cel pracy został sprecyzowany w sposób klarowny, a uzupełniają go cztery pytania badawcze. Dwa pierwsze są sformułowane poprawnie i dotyczą: składu i budowy ciała oraz częstości występowania zespołu metabolicznego (pyt. 1) i potencjalnego zróżnicowania składu i budowy ciała oraz parametrów biomechanicznych ze względu na aktywność sportową (pyt. 2). Dwa pozostałe budzą pewne wątpliwości. Potencjalne zróżnicowanie satysfakcji życiowej ze względu na aktywność fizyczną (pyt. 3) było już wielokrotnie wcześniej badane i wyjaśnione. Z kolei doszukiwanie się potencjalnego zróżnicowania satysfakcji życiowej ze względu na wskaźniki morfologiczne oraz biochemiczne (pyt. 4) jest w mojej opinii niecelowe i nieuzasadnione w przekonywujący sposób. W pracy nie zostały precyzyjnie określone i zdefiniowane zmienne, stąd nie wiadomo, co jest główną zmienną zależną i jakie są zmienne niezależne. Materiał badań stanowiło 34 mężczyzn z tetraplegią. Kryteria włączenia oraz wyłączenia badanych osób były poprawne. Badanych mężczyzn podzielono na trzy podgrupy: dwie w oparciu o klasyfikację funkcjonalną w rugby na wózkach tj. graczy niskopunktowych (n = 18) i wysokopunktowych (n = 6) oraz grupę kontrolną nieaktywnych sportowo (n = 12). Nie jest dla mnie jednak jasne dlaczego dokonano podziału zawodników na wysoko i niskopunktowych, a grupy kontrolnej nie dzielono (chociaż też były w niej osoby odpowiadające poziomem funkcjonalnym zawodnikom nisko i wysokopunktowym). Nie rozumiem uzasadnienia dla wyróżniania podgrup wśród zawodników tym bardziej, że celem pracy nie było badanie rugbistów. Badane osoby były tylko przykładem osób z tetaplegią aktywnych sportowo. W mojej ocenie powinno się prowadzić analizę pomiędzy osobami z tetraplegią aktywnymi sportowo (n = 24) i grupą kontrolną osób sportowo biernych (n = 12), tym bardziej, że grupa zawodników wysokopunktowych była zbyt mała (n = 6), by wykonać rzetelne obliczenia statystyczne. Organizacja badań i wdrożone procedury, a także zastosowane narzędzia badawcze były poprawne i rzetelne. W badaniach budowy i składu ciała wykorzystano przenośny stół do masażu, wagę krzesełkową firmy Mensor i analizator tłuszczu abdominalnego Tanita VISCAN. Do pomiarów biochemicznych pobierano krew od badanych osób, a do pomiaru satysfakcji życiowej zastosowano Kwestionariusz Satysfakcji Życiowej. Badania uzyskały akceptację Komisji Bioetycznej AWF w Katowicach. Rodzaj przeprowadzonych badań był skomplikowany i wymagał dużego wysiłku ze strony Doktorantki, zwłaszcza w odniesieniu 3

4 do osób nieaktywnych sportowo (grupa kontrolna), które zazwyczaj bardzo trudno pozyskać do badań. W analizie statystycznej danych wykorzystano oprogramowanie Microsoft Office oraz StatSoft Statistica 10. Dobór testów, a także sposób postępowania z danymi był prawidłowy. To czego zabrakło w pracy, to precyzyjnego określenia rodzaju testów, które zostały wykorzystane do poszczególnych analiz. Rozdział pracy Wyniki zawiera jasny i dokładny opis wszystkich uzyskanych wyników badań wzbogacony tabelami i rycinami. W prawidłowy sposób w tekście ujęto wyniki najistotniejsze dla pracy (tj. budowy i składu ciała, częstości występowania zespołu metabolicznego, relacji pomiędzy aktywnością sportową a parametrami biochemicznymi i satysfakcją życiową, relacji pomiędzy satysfakcją życiową a parametrami morfologicznymi i biochemicznymi), a tabele i ryciny obejmują całość przeprowadzonych analiz. Konsekwentnie jednak, nawiązując do krytyki pytania badawczego nr 4, nie przekonują mnie analizy zależności pomiędzy czynnikami morfologicznymi i biochemicznymi a obszarami subiektywnej jakość życia. Nie widzę uzasadnienia teoretycznego dla poszukiwania np. związku pomiędzy stężeniem lipoprotein a satysfakcją z pracy zawodowej, kontaktami z przyjaciółmi, spędzaniem czasu wolnego itd. Dyskusja pracy, zgodnie z zasadami dobrej praktyki w pisaniu publikacji naukowych, rozpoczyna się omówieniem głównych wyników własnych badań, ich odpowiednią interpretacją, a także porównaniem z wynikami wcześniejszych badań w tym obszarze nauki. Sposób interpretacji uzyskanych wyników, wskazywanie na ich prawdopodobne przyczyny, świadczy o umiejętności analitycznego myślenia i wyciągania konstruktywnych wniosków przez Doktorantkę. Liczba publikacji, do których Doktorantka odwołuje się w Dyskusji jest bardzo obszerna. Dyskusja zawiera również krytyczną analizę badań własnych, co świadczy o pokorze Autorki w odniesieniu do uzyskanych wyników. W rozdziale Wnioski Doktorantka odnosi się do postawionych celów pracy oraz sformułowanych pytań badawczych. Uogólniając stwierdza, że: 1) Wśród badanych mężczyzn po urazie rdzenia kręgowego w odcinku szyjnym stwierdzono obecność czynników ryzyka zespołu metabolicznego takich jak: otyłość brzuszna i dyslipidemia, 2) Aktywność sportowa mężczyzn z tetraplegią nie wpływa w sposób jednoznaczny na optymalizację życiowych funkcji organizmu, 3) Aktywność sportowa stanowi czynnik nieznacznie różnicujący poziom deklarowanej satysfakcji życiowej mężczyzn z tetraplegią, 4) Stwierdzone współzależności pomiędzy wybranymi czynnikami ryzyka wystąpienia zespołu metabolicznego a komponentami satysfakcji życiowej, wskazują na konieczność 4

5 dalszych badań w tym obszarze celem pełnej identyfikacji czynników biologicznych mogących wpływać na satysfakcję z życia mężczyzn z tetraplegią. Postawione wnioski mają uzasadnienie w przeprowadzonych badaniach i stanowią satysfakcjonujące rozwiązanie problemu badawczego niniejszej pracy. Piśmiennictwo pracy zostało umiejętnie dobrane i jest bardzo bogate, co świadczy o dużej pracowitości Doktorantki i znajomości literatury z obszaru badawczego będącego przedmiotem niniejszej dysertacji. Na podkreślenie zasługuje fakt, że 89% z 272 publikacji to artykuły badawcze z ostatnich 15 lat. Wśród cytowanych artykułów zdecydowaną większość (83%) stanowią publikacje anglojęzyczne. Format zapisu publikacji został ujednolicony i jest poprawny. Poza spostrzeżeniami przedstawionymi powyżej w odniesieniu do wszystkich głównych rozdziałów pracy i piśmiennictwa, w tekście dysertacji odnotowano poniższe zastrzeżenia merytoryczne oraz błędy edytorskie i stylistyczne. Zastrzeżenia merytoryczne Tytuł pracy powinien być bardziej precyzyjny, ponieważ sugeruje, że przedmiotem dociekań jest grupa wszystkich osób po URK, a tymczasem w pracy Autorka objęła badaniami tylko jej specyficzną część, tj. osoby po URK w odcinku szyjnym (tetraplegia). W związku z tym uważam, że tytuł pracy powinien brzmieć: Aktywność sportowa osób z tetraplegią a satysfakcja życiowa i wybrane aspekty oceny zdrowia lub Aktywność sportowa osób po URK w odcinku szyjnym a satysfakcja życiowa i wybrane aspekty oceny zdrowia. Stwierdzenie, że niektóre badania dowodzą, iż osoby niepełnosprawne wykazują wyższy stopień ryzykownych zachowań antyzdrowotnych (str. 8) powinno być poparte cytowaniem odpowiedniej literatury. Autorka pisze, że najczęściej do tego typu wypadków dochodzi podczas wypadków komunikacyjnych, nurkowania (str. 9). Proszę o wyjaśnienie: jak podczas nurkowania miałoby dojść do URK? Nurkowanie to przebywanie pod wodą przy wykorzystaniu odpowiedniego sprzętu (lub na tzw. zatrzymanym oddechu) w celach najczęściej rekreacyjnych i nie sądzę, aby było to przyczyną URK (a już na pewno nie częstą). Hipotetyczny model zmian w organizmie po URK-C (str. 13) powinien być dokładnie omówiony w pracy, tym bardziej, że model ten uzasadnia cel pracy, tj. wzrost ryzyka chorób metabolicznych. 5

6 Autorka pisze, że aktywność sportowa osób po URK polega na połączeniu rekreacji ruchowej z rehabilitacją (str. 22) cytując publikację Koper i Tasiemskiego (2013). Proszę o wskazanie cytowanego fragmentu. Według mnie jest inaczej, tj. aktywność sportowa w odniesieniu do osób niepełnosprawnych łączy rekreację fizyczną i sport. Ryc. 1. (str. 10), Ryc. 4. (str. 26), Fot. 2 (str. 27), Fot. 4 (str. 28) zostały pobrane ze stron internetowych. Czy Autorka uzyskała zgodę na kopiowanie i powielanie tych rycin i fotografii? Jeśli w pracy jest informacja np. o braku zróżnicowania wieku, czasu trwania niepełnosprawności i wieku w dniu urazu pomiędzy grupami (str. 31), to powinien być podany wynik testu różnic i dokładana wartość p, a nie tylko, że p < 0,05. Przy tak małych grupach, jak kilka/kilkanaście osób (Tabela 4 na str. 32) z założenia nie podaje się wartości procentowych (wystarczą liczebności). W przeciwnym przypadku powstają mylne wyobrażenia, gdy np. czytamy o 42% badanych, a w rzeczywistości chodzi jedynie o 5 osób. Błędy edytorskie i stylistyczne Ostateczne przygotowanie pracy do druku stawia także przed Autorką dysertacji doktorskiej wysokie wymagania w odniesieniu do poprawności językowej, tj. znajomości ogólnych zasad pisowni polskiej, a także precyzyjny dobór słownictwa odpowiedniego dla pracy naukowej. W tym zakresie recenzowana praca wymaga licznych poprawek: zaburzaj funkcje str. 7 (powinno być: zaburzają funkcje ) stan funkcjonalny tetraplegika str. 11 (powinno być: stan funkcjonalny osoby z tetraplegią ). Osobę stawiamy na pierwszym miejscu (ponownie: przeznaczony dla tetraplegików str. 26) błędne tłumaczenie satysfakcji życiowej jako satisfaction with life scale SWLS str. 18 (SWLS to nazwa narzędzia badawczego; powinno być: life satisfaction ) błędna pisownia nazwisk: raz napisano Cramer i Spliker, a innym razem Cramer i Spilker str. 19 zbędne stosowanie kilku różnych tłumaczeń jednego określenia w języku angielskim (adapted physical activity), co powoduje zamieszanie w tekście pracy: adaptowana aktywność fizyczna zwana też dostosowaną aktywnością ruchową, a jeszcze poniżej czytamy: dostosowana aktywność fizyczna str. 22 6

7 Specjaliści z zakresu APA [ ] udoskonalają optymalne metody str. 22 (wg słownika języka polskiego PWN optymalny to najlepszy z możliwych w jakichś warunkach, a więc jeśli coś jest optymalne to nie wymaga udoskonalania) jest to nie tylko rehabilitacja medyczno-funkcjonalnym str. 24 (powinno być: jest to nie tylko rehabilitacja medyczno-funkcjonalna ) nie wiadomo co oznaczają x i S? (Tabela 3 na str. 31); jeśli wynik średni i wartość odchylenia standardowego, to powinno być: x i SD czas trwania w niepełnosprawności Tabela na str. 31 (powinno być: czas trwania niepełnosprawności, bo to nie jest trwanie w czymś tylko trwanie czegoś ) VISCAN pozwala zminimalizowano błąd pomiarowy str. 33 (powinno być: VISCAN pozwala zminimalizować błąd pomiarowy ) przeprowadzone wśród ujawniły wyższe str. 36 (pomieszany szyk wyrazów w zdaniu) w całej pracy przewija się problem błędów interpunkcyjnych, zwłaszcza w odniesieniu do zasad stosowania przecinków, np. przed a. Pomimo dostrzeżonych w pracy niedoskonałości natury merytorycznej i edytorskiej, doceniam wkład Autorki dysertacji w wyjaśnianie rzadko podejmowanych zagadnień analizy zagrożeń wystąpienia zespołu metabolicznego wśród osób po URK, a zwłaszcza osób z tetraplegią. Wysoko też oceniam wkład pracy w wykonanie badań, tj. pomiaru wskaźników somatycznych i biochemicznych, zwłaszcza w odniesieniu do grupy osób nieaktywnych sportowo zazwyczaj też biernych życiowo i niechętnie uczestniczących w badaniach. Stwierdzam, że recenzowana praca pt. Aktywność sportowa osób po urazie rdzenia kręgowego a satysfakcja życiowa i wybrane aspekty oceny zdrowia spełnienia wymagania zawarte w Art. 13, ust.1 Ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz stopniach naukowych i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. Nr 65, poz. 595 z późn. zm.). W związku z powyższym wnoszę do Wysokiej Rady Wydziału Wychowania Fizycznego Akademii Wychowania Fizycznego w Katowicach o przyjęcie powyższej rozprawy doktorskiej i dopuszczenie mgr Marty Szkwary do jej publicznej obrony. 7