TERESA KOWALEWSKA TOMASZ MAĆKOWSKI ŚLADAMI PRZESZŁOŚCI PROGRAM NAUCZANIA OGÓLNEGO HISTORII W KLASACH I III GIMNAZJUM

Transkrypt

1 TERESA KOWALEWSKA TOMASZ MAĆKOWSKI ŚLADAMI PRZESZŁOŚCI PROGRAM NAUCZANIA OGÓLNEGO HISTORII W KLASACH I III GIMNAZJUM

2 Copyright by Wydawnictwo Era Sp. z o.o ul. Spacerowa 50, Straszyn k. Gdańska Wydanie I. Koordynacja prac: Iwona Miklikowska. Redakcja merytoryczna: Michał Błaut. Współpraca redakcyjna: Katarzyna Ambroziak, Jarosław Błochowiak, Monika Niedoszytko. Konsultacje merytoryczne i dydaktyczne: dr hab. Stanisław Roszak, prof. UMK w Toruniu. Dystrybucja: Nowa Era Sp. z o.o. Aleje Jerozolimskie 146 D, Warszawa nowaera@nowaera.pl, tel

3 Spis treści 1. Ogólna charakterystyka programu nauczania Śladami przeszłości czyli dlaczego warto pracować z serią Śladami przeszłości Założenia dydaktyczne i wychowawcze programu Śladami przeszłości o nowoczesnym podejściu Śladów przeszłości do przedmiotu, dostosowanym do wymagań współczesnej kultury i możliwości ucznia Zgodność Śladami przeszłości z podstawą programową kształcenia ogólnego jak skutecznie i zgodnie z wytycznymi nowej podstawy zorganizować pracę na lekcjach historii w gimnazjum Treści przedmiotu historia zawarte w podstawie programowej kształcenia ogólnego wykaz wymagań stawianych gimnazjalistom przez Ministerstwo Edukacji Narodowej Cele kształcenia i wychowania jakie umiejętności zdobędzie uczeń dzięki serii Śladami przeszłości Materiał nauczania Śladami przeszłości wraz z odniesieniami do podstawy programowej czyli czytelny rozkład kolejnych tematów i konkretnych zagadnień w ciągu trzech lat nauki Procedury osiągania szczegółowych celów edukacyjnych ze Śladami przeszłości dokładne wskazówki dotyczące efektywnego i atrakcyjnego dla gimnazjalistów nauczania historii oraz opis metod dydaktycznych...43 Pogadanka Opowiadanie Praca z tekstem podręcznika Dyskusja dydaktyczna Dyskusja punktowana Dyskusja panelowa Debata za i przeciw Burza mózgów Metoda tekstu przewodniego Mapa mentalna Drama Projekt Metaplan Wycieczka Drzewko decyzyjne Portfolio Jigsaw-puzzle Analiza SWOT Ranking diamentowy Praca z tekstem źródłowym Praca ze źródłem ikonograficznym Praca z mapą 8. Zakładane osiągnięcia uczniów dzięki Śladom przeszłości o tym, co powinien wiedzieć i umieć uczeń po zrealizowaniu poszczególnych tematów Proponowane formy kontroli oraz metody oceny osiągnięć uczniów czyli jak obiektywnie sprawdzać i oceniać postępy w nauce

4 1. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PROGRAMU ŚLADAMI PRZESZŁOŚCI Program Śladami przeszłości przeznaczony jest do nauczania historii w klasach I III gimnazjum. Został opracowany według Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 6 stycznia 2009 r. w sprawie dopuszczania do użytku szkolnego programów wychowania przedszkolnego, programów nauczania i podręczników oraz cofania dopuszczenia (DzU nr 4, poz. 18, z 15 stycznia 2009 r.). Jest także zgodny z Zaleceniami Parlamentu Europejskiego i Rady Europy z dnia 23 kwietnia 2008 r. w sprawie ustanowienia europejskich ram kwalifikacji dla uczenia się przez całe życie (2008/C111/01). Ponadto prezentowany program ściśle dostosowano do serii podręczników Śladami przeszłości Wydawnictwa Nowa Era Na trzecim etapie edukacji uczniowie powinni zdobyć wiedzę historyczną dotyczącą okresu od prehistorii do I wojny światowej oraz umiejętności ujęte w podstawie programowej w postaci trzech grup celów ogólnych: chronologii historycznej, analizy i interpretacji historycznej, tworzenia narracji historycznej. Choć uczeń gimnazjum ma już za sobą kurs historii i społeczeństwa w szkole podstawowej, to poznał dzięki niemu jedynie wybrane fragmenty dziejów. Po wprowadzeniu reformy programowej zasadniczym etapem zdobywania wiedzy historycznej oraz umiejętności związanych z edukacją historyczną stała się nauka w gimnazjum. W zaprezentowanym programie materiał nauczania dla tego etapu kształcenia, zgodnie z podstawą programową, został uporządkowany w sposób chronologiczny. Treści nauczania podzielono na tematy, które w praktyce można dostosować do poszczególnych jednostek lekcyjnych. Zagadnienia te zostały pogrupowane w działy problemowe o zbliżonej wielkości, co pozwala usystematyzować całoroczną pracę i wyznacza w sposób logiczny terminy powtórzeń materiału oraz prac klasowych. W niektórych rozdziałach konieczne było oddzielenie kwestii dotyczących historii Polski od faktów z historii powszechnej. Starano się to jednak uczynić w taki sposób, aby zachować spójność przedstawionych wydarzeń i umieścić je w szerszym kontekście historycznym. W programie zostały uwzględnione wszystkie najważniejsze wydarzenia z historii Polski i świata, które pozwolą zrozumieć przyczyny oraz skutki wielu procesów historycznych. Treści dobrano i ułożono tak, aby uczeń mógł sobie wyobrazić przeszłość, powiązać fakty oraz zapamiętać postacie, które odegrały istotną rolę w poszczególnych zdarzeniach. Ułatwi mu to stworzenie własnego obrazu historii, a także poznanie przyczyn i skutków określonych wydarzeń oraz ich wpływu na współczesność. Zamysłem autorów programu Śladami przeszłości było dążenie do zintegrowania kształcenia przedmiotowego z wiedzą i zachowaniami kształtowanymi przez życie rodzinne, środki masowego przekazu i najbliższe otoczenie. Zwrócono uwagę na takie wartości, jak: dobro, sprawiedliwość, szacunek dla innych czy roztropność. Wiedza historyczna łączy się tu także z kształtowaniem postawy poszanowania dla rodzinnego kraju i małej ojczyzny oraz dumy z dziedzictwa kulturowego i osiągnięć narodu polskiego. 4

5 2. ZAŁOŻENIA DYDAKTYCZNE I WYCHOWAWCZE PROGRAMU ŚLADAMI PRZESZŁOŚCI Główną koncepcją programu Śladami przeszłości jest kształtowanie umiejętności korzystania z posiadanych wiadomości podczas rozwiązywania problemów oraz wyszukiwania, selekcjonowania i krytycznej analizy informacji. W świetle nowej podstawy programowej istotnym celem kształcenia staje się rozumienie i przetwarzanie szeroko pojętych tekstów kultury. Ważne okazuje się także pojmowanie przez uczniów istoty procesów dziejowych oraz rozwijanie w nich umiejętności krytycznej i twórczej refleksji wobec otaczającej rzeczywistości. Warto zwrócić uwagę na to, aby zbyt rozbudowana faktografia nie przysłoniła najistotniejszych treści, a jej przyswajanie nie zastąpiło kształtowania najważniejszych umiejętności. Tradycyjne i faktograficzne nauczanie historii odwoływało się przede wszystkim do XIX-wiecznej myśli dydaktycznej. Tymczasem w XX w. wyraźnie zaczął zmieniać się sposób postrzegania procesów historycznych i pisania o dziejach, a co najważniejsze zmienili się również uczniowie. Na to, jak młode pokolenie przyswaja wiedzę, wpływa otaczająca je rzeczywistość. Dla uczniów ery internetu mało urozmaicony przekaz w krótkim czasie staje się nużący i trudny w odbiorze. W nauczaniu większą rolę odgrywają zatem m.in. przekazy ikonograficzne pomagające zrozumieć różne procesy historyczne. Służą temu również dołączane do podręczników płyty CD, na których znajdują się dodatkowe informacje oraz gry i programy edukacyjne. Dzięki nim uczeń może pogłębić swoją wiedzę, a także zdobyć umiejętność odczytywania i interpretacji różnorodnych źródeł informacji. Taki sposób nauczania wymaga jednak podjęcia dodatkowych starań. Wiążą się one z rozwijaniem umiejętności czytania ze zrozumieniem, które sprawia uczniom wiele problemów. Zwłaszcza teksty historyczne, zawierające słownictwo nieużywane na co dzień, są pod tym względem wyjątkowo trudne. Edukacja historyczna powinna zatem brać pod uwagę również pragmatyczne wartości nauczania i zmierzać do tego, by uczniowie zdobywając wiedzę i kształtując umiejętności, zrozumieli społeczną, kulturową i cywilizacyjną genezę otaczającej rzeczywistości. W prezentowanym programie szczególną uwagę zwrócono także na rozwijanie idei społeczeństwa obywatelskiego. Lekcje historii odgrywają bowiem istotną rolę w kształtowaniu tożsamości społecznej i narodowej oraz świadomości obywatelskiej. Pozwalają ukazać pozytywne wzorce patriotyczne, a na przykładach historycznych wyjaśnić, skąd się bierze siła społeczeństwa obywatelskiego i jego dobrobyt. W wyniku poznawania przez młodych Polaków innych krajów Unii Europejskiej, np. dzięki wymianom szkolnym czy wyjazdom na studia, zaczęły się kształtować nowe potrzeby edukacyjne. Dlatego w nauczaniu historii ważne miejsce powinno zajmować zagadnienie polskiej tożsamości narodowej na tle szybko postępującej integracji społeczeństwa polskiego ze Wspólnotą Europejską. Tożsamość ta powinna być silna i mieć pozytywny charakter. Można ją kształtować m.in. przez zwrócenie większej uwagi na zagadnienia dotyczące wkładu Polski w rozwój cywilizacji europejskiej, takie jak: dziedzictwo wielokulturowości, tolerancji, ideałów wolności i suwerenności narodowej. Ważne jest także znaczenie państwa polskiego jako łącznika między tradycją Wschodu i Zachodu. Istotny element prezentowanego programu stanowi aksjologia pedagogiczna. Wiadomości zawarte w podręcznikach nie mogą ograniczać się wyłącznie do przedstawiania politycznych dziejów Europy. Nacisk należy położyć na dziedzictwo filozoficzne, religijne, kulturowe, ustrojowe oraz ekonomiczne, które stało się podstawą utworzenia Wspólnoty Europejskiej. Nie wolno również pomijać wkładu Polaków w ów proces. Dlatego struktura podręcznika musi odzwierciedlać wzajemne relacje dotyczące tych zjawisk. W historii powszechnej należałoby wówczas zwrócić większą uwagę na zapoznanie uczniów z religią, kulturą, nauką oraz życiem codziennym w dawnych wiekach. Tematy związane z tymi zagadnieniami lepiej oddają ducha epoki i stają się dzięki temu ciekawsze dla młodzieży. Pozwalają także na wszechstronne przekazywanie wiedzy o przeszłości oraz rozwijanie zainteresowań uczniów. Program Śladami przeszłości ma pomóc wychować nowoczesnego i aktywnego obywatela, szanującego wartości obywatelskie, tolerancyjnego, samodzielnego oraz świadomego swojej tożsamości narodowej i europejskiej. Dlatego podkreśla się w nim wagę wychowania uczniów w duchu: rozumienia znaczenia wartości obywatelskich, humanistycznych i uniwersalnych, takich jak: wolność, pokój, odpowiedzialność, dobro, sprawiedliwość, uczciwość, solidaryzm społeczny; 5

6 kształtowania aktywności społecznej (wdrażanie uczniów do samodzielnego działania i aktywności obywatelskiej, rozwijania kreatywności oraz dążenia do realizacji własnych potrzeb i aspiracji; kształcenie samodzielnych postaw i umiejętności wypowiedzi; respektowanie zasad demokratycznego uczestnictwa w życiu publicznym); rozwijania tożsamości narodowej i europejskiej (szacunek dla dziedzictwa narodowego i europejskiego, tradycji oraz kultury; ukazywanie wkładu narodowego w dziedzictwo ogólnoeuropejskie i wpływu tego dziedzictwa na kulturę polską); kształtowania tolerancji oraz poszanowania dla innych poglądów i odmienności kulturowej (przygotowanie do współpracy i zrozumienia międzynarodowego, nauczanie szacunku dla każdego człowieka, pluralizm poglądów); samodzielnej aktywności edukacyjnej i kształcenia ustawicznego (rozwijanie własnych zainteresowań, umiejętność samodzielnego zdobywania wiedzy ze środków masowego przekazu, samodoskonalenie i samorealizacja). 6

7 3. ZGODNOŚĆ ŚLADAMI PRZESZŁOŚCI Z PODSTAWĄ PROGRAMOWĄ KSZTAŁCENIA OGÓLNEGO Nowa podstawa programowa zobowiązuje do pogłębionego i wszechstronnego oglądu zjawisk historycznych. Świadczy o tym sformułowanie celów szczegółowych nauczania w trzydziestu dziewięciu chronologicznie uszeregowanych jednostkach tematycznych (treść dostępna na s. 9). Cały wiek XX został przeniesiony do szkół ponadgimnazjalnych. W wyniku tego dotychczasowy podział chronologiczny, obowiązujący w gimnazjum, musi ulec zmianie. Oczywiście, będzie istniała pokusa rozszerzania treści w taki sposób, aby pozostawić tradycyjne cezury czasowe. Zabieg ten spowoduje jednak powrót do podejścia faktograficznego i okaże się sprzeczny z zapisami nowej podstawy programowej. Co więcej, zachowanie tradycyjnych przedziałów czasowych znacznie utrudni proces nauczania i ograniczy kształcenie umiejętności. Nauczyciel bowiem nadal będzie realizował materiał w pośpiechu. Propozycja cezur przedstawiona w programie Śladami przeszłości pozostawia nauczycielowi i uczniowi czas niezbędny dla pełnej realizacji celów kształcenia związanych nie tylko ze zdobywaniem wiedzy, lecz także z rozwijaniem umiejętności. Liczba rozdziałów i jednostek tematycznych (materiał nauczania na s. 19) zapewnia logikę i ciągłość narracji, a jednocześnie ogranicza rolę przekazywania wiedzy encyklopedycznej na rzecz kształcenia umiejętności. Trzeba pamiętać, że wiele treści, zwłaszcza dotyczących epok wcześniejszych, uczeń pozna tylko raz w całym cyklu kształcenia. Z tego powodu konieczna jest ich bardziej wnikliwa analiza. Na zamieszczonym schemacie przedstawiono różnice między przedziałami czasowymi określonymi w poprzedniej i aktualnie obowiązującej podstawie programowej. Gimnazjum Liceum K lasa I ok r. K lasa II 1914 r. K lasa III K lasa I poprzednia podst a w a p r o g r am o w a 476 r r r r. wiek XIX ok r. ok.1700 r r. n o w a podst a w a p r o g r am o w a 476 r r r. wiek XIX Program Śladami przeszłości przewiduje następujący podział treści nauczania w gimnazjum: klasa I prahistoria, historia starożytna, historia średniowiecza (do rozbicia dzielnicowego), klasa II historia średniowiecza (od rozbicia dzielnicowego), historia XVI i XVII wieku, klasa III historia XVIII i XIX wieku. Szczególną uwagę należy zwrócić na wiedzę i umiejętności, które, zgodnie z podstawą programową, uczeń musi zdobyć na trzecim etapie kształcenia, oraz na wiadomości mające istotne znaczenie dla rozwijania tożsamości i kształtowania sfery wartości. Stwarza to większe możliwości zastosowania efektywnych metod dydaktycznych, które pomagają angażować młodzież w pracę podczas lekcji. Zaproponowane w programie rozwiązania pozwalają na kształcenie kompetencji nie tylko przydatnych podczas poznawania przeszłości i przyswajania wiedzy historycznej, lecz także rozwijających aktywny i krytyczny stosunek młodzieży do otaczającej rzeczywistości. Ważną rolę w procesie nabywania tej zdolności odgrywają teksty źródłowe, często umieszczane w podręcznikach. Dzięki zmianom w zakresie materiału dla gimnazjum nauczyciele zyskują czas, aby kształcić u uczniów krytyczne podejście do informacji zawartych w tego typu źródłach. Oznacza to, że nie trzeba ograniczać się do odczytania podstawowych wiadomości i można rozwijać umiejętność 7

8 czytania ze zrozumieniem, interpretacji tekstów, rozpoznawania intencji nadawcy, odróżniania faktów od opinii oraz prawdy historycznej od fikcji, a także dostrzegania perswazji i manipulacji. Nauka krytycznego odbioru informacji wymaga jednak dużego wysiłku i konsekwentnych działań ze strony nauczyciela. Takie ujęcie tematyki historycznej jest zgodne z nowoczesną myślą dydaktyczną oraz z przekonaniem o wszechstronnej roli historii w życiu społecznym. Niezwykle ciekawe dla młodych ludzi mogą być m.in. dodatkowe informacje na temat pracy badaczy przeszłości. Należy także wzbudzać zainteresowanie młodzieży procesami badawczymi oraz wyjaśniać, na czym polega krytyczny stosunek do źródeł informacji oraz w jaki sposób sprawdza się wiarygodność świadków historii i autentyczność artefaktów. Historycy bowiem nie tylko objaśniają procesy zachodzące współcześnie, lecz także pomagają w zrozumieniu odmienności kulturowych. Stają się tłumaczami kultur w epoce globalizacji. Jeżeli uczeń zrozumie te wszystkie zjawiska, to historia stanie się dla niego fascynującą opowieścią o dziejach. Cezury czasowe w serii Śladami przeszłości Klasa Układ treści Materiał nauczania Liczba jednostek tematycznych I II prahistoria, historia starożytna, historia średniowiecza (do rozbicia dzielnicowego) historia średniowiecza (od rozbicia dzielnicowego), historia XVI i XVII wieku Przedstawiony materiał pozwala na poznanie podstawowych terminów dotyczących najdawniejszych epok oraz zapoznanie się z dziedzictwem antyku, chrześcijaństwa, świata arabskiego, Bizancjum i Polski Piastów; daje także podstawę do zrozumienia ciągłości procesów historycznych. Prezentowane treści ukazują dziedzictwo kultury średniowiecza, odrodzenia i baroku oraz dają pełny obraz procesów historycznych epoki nowożytnej. III historia XVIII i XIX wieku Przedstawione zagadnienia dotyczą rozwoju myśli oświecenia i przemian społecznych oraz politycznych XVIII wieku, a także procesów modernizacji i przemian społeczno-politycznych w XIX wieku

9 4. TREŚCI PRZEDMIOTU HISTORIA ZAWARTE W PODSTAWIE PROGRAMOWEJ KSZTAŁCENIA OGÓLNEGO Prezentowany program nauczania jest zgodny z założeniami zawartymi w Rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U nr 4, poz. 17, z 15 stycznia 2009 r.), a także ze standardami wymagań będącymi podstawą przeprowadzania egzaminów w ostatnim roku nauki w gimnazjum. Na realizację treści nauczania w gimnazjum przewidziano 6 godzin w tygodniu dla trzyletniego cyklu nauki. Oznacza to, że na realizację programu należy przeznaczyć 2 godziny tygodniowo w każdej klasie. Tematy lekcji powtórzeniowych nauczyciel ustala samodzielnie, w zależności od poziomu wiedzy zespołu klasowego, możliwości percepcyjnych uczniów oraz konieczności utrwalenia wiadomości. Poniżej przytoczono fragment rozporządzenia (Dz. U. nr 4, poz. 17, z 15 stycznia 2009 r., s ), dotyczący treści nauczania przedmiotu historia. Cele kształcenia wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie oraz porządkuje je i ustala związki poprzedzania, równoczesności i następstwa; dostrzega zmiany w życiu społecznym oraz ciągłość w rozwoju kulturowym i cywilizacyjnym. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń wyszukuje oraz porównuje informacje pozyskane z różnych źródeł i formułuje wnioski; dostrzega w narracji historycznej warstwę informacyjną, wyjaśniającą i oceniającą; wyjaśnia związki przyczynowo-skutkowe analizowanych wydarzeń, zjawisk i procesów historycznych; wyjaśnia znaczenie poznawania przeszłości dla rozumienia świata współczesnego. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy narrację historyczną, integrując informacje pozyskane z różnych źródeł; tworzy krótkie wypowiedzi: plan, notatkę, rozprawkę, prezentację; przedstawia argumenty uzasadniające własne stanowisko. Treści nauczania wymagania szczegółowe 1. Najdawniejsze dzieje człowieka. Uczeń: 1) porównuje koczowniczy tryb życia z osiadłym i opisuje skutki przyjęcia przez człowieka trybu osiadłego; 2) wyjaśnia zależności pomiędzy środowiskiem geograficznym a warunkami życia człowieka. 2. Cywilizacje Bliskiego Wschodu. Uczeń: 1) lokalizuje w czasie i przestrzeni cywilizacje starożytnej Mezopotamii i Egiptu; 2) charakteryzuje strukturę społeczeństwa i system wierzeń w Egipcie; 3) wyjaśnia znaczenie pisma i prawa w procesie powstawania państw; 4) rozpoznaje typy pisma wykształcone na terenie Mezopotamii i Egiptu. 3. Starożytny Izrael. Uczeń: 1) charakteryzuje podstawowe symbole i główne zasady judaizmu; 2) wyjaśnia różnicę pomiędzy politeizmem a monoteizmem, odwołując się do przykładów. 9

10 4. Cywilizacja grecka. Uczeń: 1) wyjaśnia wpływ środowiska geograficznego na gospodarkę i rozwój polityczny starożytnej Grecji; 2) umiejscawia w czasie i porównuje system sprawowania władzy oraz organizację społeczeństwa w Sparcie i Atenach peryklejskich; 3) charakteryzuje czynniki integrujące starożytnych Greków język, system wierzeń, teatr oraz igrzyska olimpijskie. 5. Cywilizacja rzymska. Uczeń: 1) umiejscawia w czasie i charakteryzuje system sprawowania władzy oraz organizację społeczeństwa w Rzymie republikańskim i cesarstwie; 2) wyjaśnia przyczyny i wskazuje skutki ekspansji Rzymu, opisując postawy Rzymian wobec niewolników i ludów podbitych; 3) podaje przykłady wpływu kultury greckiej na kulturą rzymską; 4) rozróżnia wewnętrzne i zewnętrzne przyczyny upadku starożytnego państwa rzymskiego. 6. Dziedzictwo antyku. Uczeń: 1) charakteryzuje najważniejsze osiągnięcia kultury materialnej i duchowej antycznego świata w różnych dziedzinach: filozofii, nauce, architekturze, sztuce, literaturze; 2) podaje przykłady osiągnięć cywilizacyjnych antyku, które oddziaływują na cywilizację współczesną. 7. Chrześcijaństwo. Uczeń: 1) umiejscawia w czasie i przestrzeni narodziny i rozprzestrzenianie się chrześcijaństwa; 2) wskazuje przyczyny i przykłady prześladowania chrześcijan w państwie rzymskim. 8. Arabowie i świat islamski. Uczeń: 1) umiejscawia w czasie i przestrzeni kierunki i zasięg podbojów arabskich; 2) opisuje podstawowe zasady i symbole islamu; 3) wyjaśnia rolę Arabów w przekazywaniu dorobku kulturowego pomiędzy Wschodem a Zachodem. 9. Początki cywilizacji zachodniego chrześcijaństwa. Uczeń: 1) umiejscawia w czasie i przestrzeni monarchię Karola Wielkiego, Państwo Kościelne oraz Cesarstwo w Europie Zachodniej; 2) charakteryzuje działalność Karola Wielkiego i wyjaśnia, na czym polegał renesans karoliński; 3) charakteryzuje główne idee uniwersalnego cesarstwa Ottona III; 4) opisuje relacje pomiędzy władzą cesarską a papieską w X-XI w. 10. Bizancjum i Kościół wschodni. Uczeń: 1) lokalizuje w czasie i przestrzeni cesarstwo bizantyjskie; 2) charakteryzuje rolę Bizancjum jako kontynuatora cesarstwa rzymskiego i rozpoznaje osiągnięcia kultury bizantyjskiej (prawo, architektura, sztuka); 3) wyjaśnia przyczyny i skutki rozłamu w Kościele w XI w. 11. Społeczeństwo średniowiecznej Europy. Uczeń: 1) rozpoznaje typowe instytucje systemu lennego; 2) wyjaśnia pojęcie stanu i charakteryzuje podziały społeczne w średniowieczu; 3) charakteryzuje funkcje gospodarcze, polityczne i kulturowe miast w średniowieczu. 10

11 12. Kultura materialna i duchowa łacińskiej Europy. Uczeń: 1) wyjaśnia kulturotwórczą rolę Kościoła w dziedzinie nauki, architektury, sztuki i życia codziennego średniowiecznego społeczeństwa; 2) porównuje główne elementy kultury rycerskiej i kultury miejskiej; 3) rozpoznaje zabytki kultury średniowiecza, wskazując różnice pomiędzy stylem romańskim a stylem gotyckim, z uwzględnieniem przykładów z własnego regionu. 13. Polska pierwszych Piastów. Uczeń: 1) sytuuje w czasie i przestrzeni państwo pierwszych Piastów; 2) wskazuje, na przykładzie państwa pierwszych Piastów, charakterystyczne cechy monarchii patrymonialnej; 3) wyjaśnia okoliczności przyjęcia chrztu przez Piastów oraz następstwa kulturowe, społeczne i polityczne chrystianizacji w Polsce; 4) ocenia dokonania pierwszych Piastów w dziedzinie polityki, gospodarki i kultury. 14. Polska dzielnicowa i zjednoczona. Uczeń: 1) sytuuje w czasie i przestrzeni Polskę w okresie rozbicia dzielnicowego; 2) opisuje postanowienia statutu Bolesława Krzywoustego; 3) porządkuje i sytuuje w czasie najważniejsze wydarzenia związane z relacjami polsko-krzyżackimi w epoce Piastów; 4) opisuje zmiany społeczno-gospodarcze w epoce rozbicia dzielnicowego i dostrzega związki pomiędzy rozwojem ruchu osadniczego a ożywieniem gospodarczym; 5) ocenia dokonania Kazimierza Wielkiego w dziedzinie polityki wewnętrznej (system obronny, urbanizacja kraju, prawo, nauka) oraz w polityce zagranicznej; 6) charakteryzuje zmiany struktury społeczno-wyznaniowej Królestwa Polskiego po przyłączeniu ziem ruskich. 15. Polska w dobie unii z Litwą. Uczeń: 1) wyjaśnia przyczyny i ocenia następstwa unii Polski z Litwą; 2) porządkuje i sytuuje w czasie najważniejsze wydarzenia związane z relacjami polsko-krzyżackimi w epoce Jagiellonów; 3) charakteryzuje rozwój uprawnień stanu szlacheckiego. 16. Wielkie odkrycia geograficzne. Uczeń: 1) sytuuje w czasie i przestrzeni wyprawy Krzysztofa Kolumba, Vasco da Gamy, Ferdynanda Magellana oraz sytuuje w przestrzeni posiadłości kolonialne Portugalii i Hiszpanii; 2) ocenia wpływ odkryć geograficznych na życie społeczno-gospodarcze i kulturowe Europy oraz dla Nowego Świata. 17. Humanizm i renesans. Uczeń: 1) wyjaśnia źródła rozwoju kultury renesansu oraz opisuje jej charakterystyczne cechy; 2) charakteryzuje największe osiągnięcia: Leonarda da Vinci, Michała Anioła, Rafaela Santi, Erazma z Rotterdamu, Mikołaja Kopernika i Galileusza; 3) ocenia rolę druku dla upowszechniania idei renesansu oraz rozwoju cywilizacji europejskiej. 18. Rozłam w Kościele zachodnim. Uczeń: 1) wymienia czynniki, które doprowadziły do rozłamu w Kościele zachodnim; 2) opisuje cele i charakteryzuje działalność Marcina Lutra i Jana Kalwina oraz przedstawia 11

12 okoliczności powstania kościoła anglikańskiego; 3) wyjaśnia cele zwołania soboru trydenckiego i wskazuje postanowienia służące wzmocnieniu katolicyzmu. 19. Polska i Litwa w czasach ostatnich Jagiellonów. Uczeń: 1) ocenia politykę zagraniczną ostatnich Jagiellonów; 2) przedstawia okoliczności zawarcia unii realnej pomiędzy Polską a Litwą i jej główne postanowienia oraz wskazuje na mapie terytorium Rzeczypospolitej Obojga Narodów; 3) charakteryzuje stosunki wyznaniowe w państwie polsko-litewskim i wyjaśnia ich specyfikę na tle europejskim; 4) przedstawia największe osiągnięcia piśmiennictwa polskiego epoki renesansu, uwzględniając twórczość Mikołaja Reja, Jana Kochanowskiego, Andrzeja Frycza Modrzewskiego; 5) rozpoznaje reprezentatywne obiekty sztuki renesansowej na ziemiach polskich ze szczególnym uwzględnieniem własnego regionu. 20. Społeczeństwo i ustrój Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Uczeń: 1) wymienia instytucje ustrojowe demokracji szlacheckiej i charakteryzuje ich kompetencje; 2) wyjaśnia okoliczności uchwalenia oraz główne założenia konfederacji warszawskiej i artykułów henrykowskich; 3) przedstawia zasady wolnej elekcji; 4) ocenia charakter zmian systemu polityczno-ustrojowego Rzeczypospolitej w XVII w.; 5) rozpoznaje charakterystyczne cechy kultury baroku, odwołując się do przykładów architektury i sztuki we własnym regionie. 21. Rzeczpospolita Obojga Narodów i jej sąsiedzi w XVII w. Uczeń: 1) wyjaśnia główne przyczyny wojen Rzeczypospolitej ze Szwecją, Turcją i Rosją; 2) wyjaśnia przyczyny, cele i następstwa powstania Bohdana Chmielnickiego na Ukrainie; 3) ocenia społeczno-gospodarcze i polityczne następstwa wojen w XVII w.; 4) wyjaśnia przyczyny i wskazuje przejawy kryzysu politycznego i społeczno-gospodarczego Rzeczypospolitej w drugiej połowie XVII w. 22. Formy państwa nowożytnego. Uczeń: 1) charakteryzuje, na przykładzie Francji Ludwika XIV, ustrój monarchii absolutnej; 2) wymienia, odwołując się do przykładu Anglii, główne cechy monarchii parlamentarnej; 3) porównuje monarchię parlamentarną z monarchią absolutną, uwzględniając zakres władzy monarszej, prawa i obowiązki poddanych, rolę instytucji stanowych (parlamentu); 4) wyjaśnia, na czym polegała specyfika ustroju Rzeczypospolitej Obojga Narodów na tle Europy. 23. Europa w XVIII w. Uczeń: 1) wymienia idee oświecenia i rozpoznaje je w nauce, literaturze, architekturze i sztuce; 2) charakteryzuje zasadę trójpodziału władzy Monteskiusza i zasadę umowy społecznej Rousseau; 3) porównuje reformy oświeceniowe wprowadzone w Prusach, Rosji i Austrii. 24. Rzeczpospolita Obojga Narodów w XVIII w. Uczeń: 1) przedstawia przyczyny i przejawy kryzysu państwa polskiego w czasach saskich; 2) wyjaśnia zmiany położenia międzynarodowego Rzeczypospolitej w XVIII w.; 12

13 3) charakteryzuje projekty reform ustrojowych Stanisława Konarskiego i Stanisława Leszczyńskiego oraz dostrzega przejawy ożywienia w gospodarce i kulturze czasów saskich. 25. Bunt poddanych wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Uczeń: 1) przedstawia przyczyny i następstwa wojny o niepodległość; 2) ocenia wkład Polaków w walkę o niepodległość Stanów Zjednoczonych; 3) wymienia główne instytucje ustrojowe Stanów Zjednoczonych i wyjaśnia, w jaki sposób konstytucja amerykańska realizowała w praktyce zasadę trójpodziału władzy. 26. Rzeczpospolita w dobie stanisławowskiej. Uczeń: 1) przedstawia okoliczności powstania, zadania i osiągnięcia Komisji Edukacji Narodowej; 2) sytuuje w czasie obrady Sejmu Wielkiego oraz uchwalenie Konstytucji 3 maja; wymienia reformy Sejmu Wielkiego oraz postanowienia Konstytucji 3 maja; 3) wyjaśnia okoliczności zawiązania konfederacji targowickiej i ocenia jej następstwa; 4) rozpoznaje charakterystyczne cechy polskiego oświecenia i charakteryzuje przykłady sztuki okresu klasycyzmu z uwzględnieniem własnego regionu. 27. Walka o utrzymanie niepodległości w ostatnich latach XVIII w. Uczeń: 1) sytuuje w czasie I, II i III rozbiór Rzeczypospolitej i wskazuje na mapie zmiany terytorialne po każdym rozbiorze; 2) przedstawia cele i następstwa powstania kościuszkowskiego; 3) rozróżnia wewnętrzne i zewnętrzne przyczyny upadku Rzeczypospolitej. 28. Rewolucja francuska. Uczeń: 1) wyjaśnia główne przyczyny rewolucji i ocenia jej skutki; 2) wskazuje charakterystyczne cechy dyktatury jakobińskiej; 3) opisuje główne zasady ideowe rewolucji francuskiej zawarte w Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela. 29. Epoka napoleońska. Uczeń: 1) opisuje zmiany w Europie w okresie napoleońskim w zakresie stosunków społeczno-gospodarczych i politycznych; 2) wyjaśnia okoliczności utworzenia Legionów Polskich i Księstwa Warszawskiego oraz opisuje cechy ustrojowe i terytorium Księstwa Warszawskiego; 3) ocenia politykę Napoleona wobec sprawy polskiej oraz postawę Polaków wobec Napoleona. 30. Europa po kongresie wiedeńskim. Uczeń: 1) przedstawia zasady i postanowienia kongresu wiedeńskiego, uwzględniając jego decyzje w sprawie polskiej; 2) wyjaśnia główne założenia idei liberalizmu, socjalizmu oraz idei narodowych w Europie w pierwszej połowie XIX w. 31. Rozwój cywilizacji przemysłowej. Uczeń: 1) wymienia charakterystyczne cechy rewolucji przemysłowej; 2) podaje przykłady pozytywnych i negatywnych skutków procesu uprzemysłowienia, w tym dla środowiska naturalnego; 3) identyfikuje najważniejsze wynalazki i odkrycia XIX w. oraz wyjaśnia następstwa ekonomiczne i społeczne ich zastosowania; 13

14 4) opisuje zmiany w poziomie życia różnych grup społecznych w XIX w. na podstawie źródeł pisanych, ikonograficznych i statystycznych. 32. Europa i świat w XIX w. Uczeń: 1) opisuje przyczyny i skutki wojny secesyjnej w Stanach Zjednoczonych; 2) dostrzega podobieństwa i różnice w procesie jednoczenia Włoch i Niemiec; 3) wyjaśnia przyczyny i sytuuje w przestrzeni kierunki oraz zasięg ekspansji kolonialnej państw europejskich w XIX w.; 4) ocenia pozytywne i negatywne skutki polityki kolonialnej z perspektywy europejskiej oraz kolonizowanych społeczności i państw. 33. Ziemie polskie po kongresie wiedeńskim. Uczeń: 1) wskazuje na mapie nowy układ granic państw zaborczych na ziemiach polskich po kongresie wiedeńskim; 2) charakteryzuje ustrój Królestwa Polskiego; 3) ocenia osiągnięcia Królestwa Polskiego w gospodarce, kulturze i szkolnictwie. 34. Społeczeństwo dawnej Rzeczypospolitej w okresie powstań narodowych. Uczeń: 1) sytuuje w czasie i przestrzeni powstanie listopadowe i powstanie styczniowe; 2) przedstawia przyczyny oraz porównuje przebieg i charakter powstań narodowych; 3) rozróżnia bezpośrednie i długofalowe następstwa powstańczych ruchów narodowych; 4) charakteryzuje główne nurty i postaci Wielkiej Emigracji. 35. Życie pod zaborami. Uczeń: 1) wyjaśnia cele i opisuje metody działań zaborców wobec mieszkańców ziem dawnej Rzeczypospolitej; 2) charakteryzuje i ocenia zróżnicowane postawy społeczeństwa wobec zaborców; 3) porównuje warunki życia społeczeństwa w trzech zaborach w II połowie XIX w., uwzględniając możliwości prowadzenia działalności społecznej i rozwoju narodowego; 4) przedstawia główne nurty życia politycznego pod zaborami w końcu XIX w. 36. Europa i świat na przełomie XIX i XX w. Uczeń: 1) przedstawia skutki przewrotu technicznego i postępu cywilizacyjnego, w tym dla środowiska naturalnego; 2) charakteryzuje przyczyny i następstwa procesu demokratyzacji życia politycznego; 3) przedstawia nowe zjawiska kulturowe, w tym narodziny kultury masowej i przemiany obyczajowe. 37. I wojna światowa i jej skutki. Uczeń: 1) wymienia główne przyczyny narastania konfliktów pomiędzy mocarstwami europejskimi na przełomie XIX i XX w. oraz umiejscawia je na politycznej mapie świata i Europy; 2) charakteryzuje specyfikę działań wojennych ze szczególnym uwzględnieniem nowych środków technicznych. 38. Rewolucje rosyjskie. Uczeń: 1) wyjaśnia polityczne i społeczno-gospodarcze przyczyny wybuchu rewolucji w Rosji w 1917 r.; 2) wyjaśnia okoliczności przejęcia przez bolszewików władzy w Rosji; 3) opisuje bezpośrednie następstwa rewolucji lutowej i październikowej dla Rosji oraz Europy; 14

15 4) charakteryzuje reakcję Europy na wydarzenia w Rosji. 39. Sprawa polska w I wojnie światowej. Uczeń: 1) charakteryzuje stosunek państw zaborczych do sprawy polskiej oraz opisuje poglądy zwolenników różnych orientacji politycznych; 2) ocenia wysiłek zbrojny Polaków; 3) wyjaśnia międzynarodowe uwarunkowania sprawy polskiej. 15

16 5. CELE KSZTAŁCENIA I WYCHOWANIA Program stawia wiele szczegółowych celów edukacyjnych kształcenia i wychowania wynikających z podstawy programowej z 23 grudnia 2008 r. Do najważniejszych z nich należą: rozwijanie myślenia historycznego, pogłębianie wiedzy na temat dziejów Polski w powiązaniu z dziejami Europy i świata oraz dostrzeganie związków przyczynowo-skutkowych w procesie historycznym. Zrealizowanie poszczególnych celów edukacyjnych ma zapewnić uczniowi wszechstronny rozwój, a także przygotować go do aktywnego odbierania wiedzy historycznej oraz samodzielnej pracy intelektualnej z materiałem źródłowym. Dzięki szczegółowo określonym celom edukacyjnym młodzież uczy się patriotyzmu i szacunku do historii własnego państwa. Szczegółowe cele edukacyjne A. Cele kształcenia - Rozwijanie wyobraźni historycznej. - Ocenianie wydarzeń historycznych i formułowanie wniosków na ich temat. - Analizowanie i synteza wiedzy historycznej. - Kształtowanie myślenia historycznego i krytycyzmu wobec omawianych wydarzeń. - Rozwijanie umiejętności dostrzegania złożoności związków przyczynowo-skutkowych. - Nabycie umiejętności hierarchizowania wydarzeń historycznych. - Poznanie procesu powstawania i rozwoju starożytnych państw europejskich. - Ukazanie najważniejszych etapów rozwoju społeczeństwa. - Poznanie funkcjonowania państwa polskiego na przestrzeni wieków. - Ukazanie etapów rozwoju terytorialnego, administracyjnego, ustrojowego i gospodarczego państwa polskiego. - Rozwijanie wiedzy na temat historii poszczególnych regionów Polski. - Poznanie dziejów własnej miejscowości i regionu. - Umiejętność powiązania dziejów Polski z dziejami Europy i świata. - Kształtowanie umiejętności postrzegania wydarzeń z historii Polski w kontekście wydarzeń w Europie i innych częściach świata. - Uświadomienie uczniowi jego wspólnoty kulturowej z dorobkiem cywilizacyjnym Europy. - Kształtowanie umiejętności integralnego traktowania różnych aspektów wydarzeń historycznych. - Rozumienie w sposób holistyczny różnych aspektów historii świata, Europy i Polski. - Znajomość podstawowej terminologii, niezbędnej do rozumienia procesu historycznego. - Umiejętność posługiwania się terminami: czas i przestrzeń historyczna. - Rozróżnianie terminów: naród i społeczeństwo. - Znajomość terminów i wartości niezbędnych do zrozumienia życia politycznego, gospodarczego i społecznego na przestrzeni wieków. - Doskonalenie umiejętności swobodnego wypowiadania się, dyskutowania, wysuwania hipotez, wygłaszania własnych ocen i opinii oraz właściwego argumentowania. - Umiejętność skutecznej komunikacji. - Doskonalenie umiejętności pracy w zespole. - Nabycie umiejętności kreatywnego rozwiązywania problemów. - Rozwijanie umiejętności łączenia wiedzy z różnych przedmiotów nauczania i korzystania z niej. - Poznanie różnych sposobów opisu dziejów i kultury. - Kształcenie umiejętności podziału, analizy i krytyki materiału źródłowego. - Rozwijanie umiejętności pozwalających na samodzielną pracę intelektualną z materiałem historycznym. - Określanie rodzajów źródeł historycznych. - Poznanie możliwości różnych interpretacji źródeł historycznych. - Dostrzeganie związków między różnymi źródłami historycznymi. - Doskonalenie umiejętności praktycznego wykorzystania różnych źródeł informacji historycznej. - Nabycie umiejętności odczytywania informacji z mapy historycznej, planu i wykresu. - Kształcenie umiejętności korzystania z różnych źródeł informacji, także tych najnowszych (np. internet, płyty multimedialne). 16

17 - Uświadomienie uczniom znaczenia wynalazków i odkryć naukowych dla rozwoju cywilizacji. - Ukazanie różnic i podobieństw między religiami świata. - Scharakteryzowanie poszczególnych epok kulturalnych i stylów w architekturze. - Dostrzeganie zmian, którym uległy wartości i normy życia publicznego na przestrzeni dziejów. - Poznanie i zrozumienie funkcjonowania struktur państwowych i systemów politycznych. - Poznanie i zrozumienie zasad funkcjonowania systemów gospodarczych. - Dostrzeganie zmian, które na przestrzeni dziejów zachodziły w funkcjonowaniu instytucji prawnych i gospodarczych. - Umiejętność charakteryzowania poglądów i ideologii z różnych okresów historycznych, a także osób z nimi związanych. - Poznanie i zrozumienie przemian społecznych oraz ich wpływu na kształtowanie się stosunków politycznych. - Ukazanie głównych etapów życia społecznego oraz najważniejszych wydarzeń wpływających na jego rozwój. - Rozumienie znaczenia demokracji szlacheckiej. - Poznanie procesu uzyskiwania praw politycznych przez poszczególne grupy społeczne. - Znajomość ideologii powstałych w XIX w. - Nabycie umiejętności porównywania i oceny różnych systemów politycznych. - Wyjaśnienie cech systemów totalitarnych. B. Cele wychowania - Rozwijanie zainteresowania przeszłością. - Wszechstronne rozwijanie osobowości. - Tworzenie własnego systemu wartości opartego na historycznych tradycjach kultury i wzorcach osobowych. - Rozbudzanie zainteresowania przeszłością Polski, a zwłaszcza historią własnego regionu. - Rozwijanie tolerancji wobec osób o odmiennych poglądach. - Kształtowanie postawy szacunku i tolerancji wobec innych wyznań. - Rozróżnianie i ocenianie postaw człowieka. - Kształtowanie postawy otwartości w wyrażaniu własnych sądów i opinii. - Poszanowanie dla odmiennych sądów i opinii. - Dokonywanie świadomych i odpowiedzialnych wyborów o charakterze moralnym. - Wychowanie do uczestnictwa w kulturze. - Przygotowanie do wypowiadania własnych poglądów na forum grupy. - Doskonalenie umiejętności słuchania i rozumienia innych. - Kształtowanie postawy patriotycznej wobec państwa, narodu, kultury i języka. - Pogłębianie świadomości narodowej i obywatelskiej. - Budzenie szacunku dla ojczyzny i symboli narodowych. - Kształtowanie dumy z dziedzictwa kulturowego i osiągnięć narodu polskiego. - Poszanowanie praw drugiego człowieka. - Wykształcenie postawy szacunku dla dobra wspólnego jako podstawy życia społecznego. - Kształtowanie cnót obywatelskich roztropności, męstwa, sprawiedliwości, umiarkowania. - Kształtowanie aktywnych postaw społecznych wśród młodzieży. - Uświadamianie uczniom ich obowiązków wobec ojczyzny. - Kształtowanie postawy szacunku dla historii własnego kraju. - Uświadomienie uczniom znaczenia wolności i niepodległości w życiu człowieka, narodu i państwa. - Budzenie otwartości na potrzeby innych ludzi. - Uświadomienie uczniom potrzeby respektowania norm współżycia społecznego. 17

18 6. MATERIAŁ NAUCZANIA ŚLADAMI PRZESZŁOŚCI WRAZ Z ODNIESIENIAMI DO PODSTAWY PROGRAMOWEJ Materiał nauczania został ułożony chronologicznie i pogrupowany w działy problemowe, których celem jest rozwijanie u uczniów umiejętności myślenia przyczynowo-skutkowego. W niektórych rozdziałach konieczne było oddzielenie zagadnień dotyczących historii Polski od dziejów powszechnych. Starano się to jednak uczynić tak, aby zachować spójność przedstawionych wydarzeń i omawiać je w szerszym kontekście historycznym. Klasa I gimnazjum Co to jest historia? Temat Materiał nauczania Odniesienia do podstawy programowej. Uczeń: 1. Prahistoria człowieka 2. Czas wielkich przemian 3. W kraju Sumerów 4. Babilonia i Asyria - historia i prahistoria podział przeszłości - epoki historyczne nazwy, charakterystyka i granice czasowe - źródła historyczne pisane i niepisane cechy Rozdział I: Początki cywilizacji - etapy ewolucji człowieka i charakter zachodzących zmian - sposoby zdobywania pożywienia przez praludzi - tworzenie się pierwszych społeczności - najstarsze narzędzia i rola ognia - przykłady sztuki prahistorycznej: malowidła z jaskini Lascaux oraz Wenus z Willendorfu - antropologia fizyczna sposoby badania dziejów człowieka - ewolucjonizm a kreacjonizm teorie powstania gatunku ludzkiego - rewolucja neolityczna - początki hodowli i rolnictwa - pierwsze duże osady Çatal Höyük - początki wytopu metali terminy: epoka brązu i epoka żelaza - pierwsze budowle monumentalne (Stonehenge) i początek religii pogańskich - związki między środowiskiem naturalnym a ewolucją kultury ludzkiej - rola dolin wielkich rzek w kształtowaniu się pierwszych państw na obszarze Żyznego Półksiężyca - korzyści i obciążenia wynikające dla społeczeństw z powstania państw - dokonania cywilizacyjne i kulturalne Sumeru - znaczenie terminów: cywilizacja, miasto-państwo, król-kapłan, system irygacyjny, zikkurat, system dwunastkowy - cywilizacje Mezopotamii (babilońska, asyryjska) - osiągnięcia cywilizacyjne ludów Mezopotamii (architektoniczne, techniczne, militarne i naukowe) - ustrój państw starożytnej Mezopotamii 18 - sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie ( ), dostrzega ( ) ciągłość w rozwoju kulturowym i cywilizacyjnym (III). - porównuje koczowniczy tryb życia z osiadłym i opisuje skutki przyjęcia przez człowieka trybu osiadłego (1.1); - wyjaśnia zależności pomiędzy środowiskiem geograficznym a warunkami życia człowieka (1.2). - porównuje koczowniczy tryb życia z osiadłym i opisuje skutki przyjęcia przez człowieka trybu osiadłego (1.1); - wyjaśnia zależności pomiędzy środowiskiem geograficznym a warunkami życia człowieka (1.2). - lokalizuje w czasie i przestrzeni cywilizacje starożytnej Mezopotamii i Egiptu (2.1); - podaje przykłady osiągnięć cywilizacyjnych antyku, które oddziaływują na cywilizację współczesną (6.2). - lokalizuje w czasie i przestrzeni cywilizacje starożytnej Mezopotamii i Egiptu (2.1);

19 5. W Egipcie faraonów 6. Piramidy, mumie i hieroglify - początki prawa na przykładzie Kodeksu Hammurabiego - wierzenia mieszkańców starożytnej Mezopotamii - rola Nilu w kształtowaniu się egipskiej państwowości - organizacja państwa faraonów i rola władcy w Egipcie - dokonania Ramzesa II - struktura egipskiego społeczeństwa - funkcja kapłanów w państwie egipskim - religia i wierzenia eschatologiczne starożytnych Egipcjan - kultura, sztuka i architektura Egipcjan - znaczenie terminów: mumifikacja, mumia, sarkofag, piramida, hieroglify - badania archeologiczne na przykładzie odkrycia grobowca Tutanchamona - wyjaśnia znaczenie pisma i prawa w procesie powstawania państw (2.3); - podaje przykłady osiągnięć cywilizacyjnych antyku, które oddziaływują na cywilizację współczesną (6.2). - lokalizuje w czasie i przestrzeni cywilizacje starożytnej Mezopotamii i Egiptu (2.1); - charakteryzuje strukturę społeczeństwa ( ) w Egipcie (2.2); - podaje przykłady osiągnięć cywilizacyjnych antyku, które oddziaływują na cywilizację współczesną (6.2). - lokalizuje w czasie i przestrzeni cywilizacje starożytnej Mezopotamii i Egiptu (2.1); - charakteryzuje strukturę społeczeństwa i system wierzeń w Egipcie (2.2); - wyjaśnia znaczenie pisma i prawa w procesie powstawania państw (2.3); - charakteryzuje najważniejsze osiągnięcia kultury materialnej i duchowej antycznego świata w różnych dziedzinach: filozofii, nauce, architekturze, sztuce, literaturze (6.1); - podaje przykłady osiągnięć cywilizacyjnych antyku, które oddziaływują na cywilizację współczesną (6.2). 7. Starożytny Izrael - główne etapy dziejów starożytnego Izraela - dokonania Mojżesza, Dawida i Salomona - powstanie żydowskiej religii monoteistycznej i Biblii - znaczenie terminów: niewola babilońska, Mesjasz, prorocy, Jahwe, dekalog, Tora - wkład kultury żydowskiej w rozwój cywilizacji europejskiej - charakteryzuje podstawowe symbole i główne zasady judaizmu (3.1); - wyjaśnia różnicę pomiędzy politeizmem a monoteizmem, odwołując się do przykładów (3.2); - podaje przykłady osiągnięć cywilizacyjnych antyku, które oddziaływują na cywilizację współczesną (6.2). 8. Indie i Chiny - dokonania cywilizacyjne mieszkańców doliny Indusu z miast Harappa i Mohendżo Daro - charakteryzuje najważniejsze osiągnięcia kultury materialnej 19

20 9. Od rysunków naskalnych do alfabetu 1. Świat Hellenów 2. Demokratyczne Ateny 3. W starożytnej Sparcie 4. Wojny perskie - narodziny i znaczenie buddyzmu - powstanie państwa chińskiego, jego zjednoczenie przez władców z dynastii Czin - działalność Konfucjusza - znaczenie terminów: kasta, system kastowy, hinduizm, nirwana, Wielki Mur Chiński, armia terakotowa - przełomowy charakter wynalezienia pisma początek cywilizacji - rodzaje pisma (piktogramowe, klinowe, alfabetyczne) - rola pisma w rozwoju cywilizacyjnym - techniki wykonywania napisów na tabliczkach glinianych i papirusie - dokonania Fenicjan i znaczenie fenickiego pisma dla cywilizacji europejskiej - sposoby odczytywania dawnego pisma, kamień z Rosetty i historia badań nad nim Rozdział II: Antyczna Grecja - warunki naturalne Grecji i ich wpływ na kształtowanie się cywilizacji greckiej - cywilizacje w epoce brązu minojska i mykeńska - powstanie miast-państw sposób organizacji państwowej charakterystyczny dla starożytnej Grecji - przyczyny, przebieg i skutki kolonizacji greckiej - znaczenie terminów: Hellada, Hellenowie, agora, kolonia, metropolia - cechy i instytucje demokracji ateńskiej - organizacja społeczeństwa ateńskiego - rola agory w starożytnych Atenach - prawa obywateli Aten - przyczyny potęgi i bogactwa Aten - dokonania Peryklesa - znaczenie terminów: demokracja, zgromadzenie ludowe, eklezja, sąd skorupkowy, ostrakon, Akropol - różnice i podobieństwa między demokracją ateńską i współczesną - organizacja społeczeństwa spartańskiego - obyczaje Spartan i główne cechy wychowania spartańskiego - ustrój Sparty prawo Likurga - dokonania militarne Spartan - znaczenie terminów: Spartanie, heloci, periojkowie, geruzja, eforowie - przyczyny, przebieg (Maraton, Termopile, Salamina, Plateje) i skutki wojen grecko-perskich - antyczna taktyka oraz technika wojskowa - najwybitniejsze postacie z okresu wojen grecko-perskich: Miltiades, Leonidas, Temistokles, 20 i duchowej antycznego świata w różnych dziedzinach: filozofii, nauce, architekturze, sztuce, literaturze (6.1); - podaje przykłady osiągnięć cywilizacyjnych antyku, które oddziaływują na cywilizację współczesną (6.2). - wyjaśnia znaczenie pisma i prawa w procesie powstawania państw (2.3); - rozpoznaje typy pisma wykształcone na terenie Mezopotamii i Egiptu (2.4); - podaje przykłady osiągnięć cywilizacyjnych antyku, które oddziaływują na cywilizację współczesną (6.2). - wyjaśnia wpływ środowiska geograficznego na gospodarkę i rozwój polityczny starożytnej Grecji (4.1); - podaje przykłady osiągnięć cywilizacyjnych antyku, które oddziaływują na cywilizację współczesną (6.2). - charakteryzuje najważniejsze osiągnięcia kultury materialnej i duchowej antycznego świata w różnych dziedzinach: filozofii, nauce, architekturze, sztuce, literaturze (6.1); - podaje przykłady osiągnięć cywilizacyjnych antyku, które oddziaływują na cywilizację współczesną (6.2). - umiejscawia w czasie i porównuje system sprawowania władzy oraz organizację społeczeństwa w Sparcie i Atenach peryklejskich (4.2); - podaje przykłady osiągnięć cywilizacyjnych antyku, które oddziaływują na cywilizację współczesną (6.2). - charakteryzuje czynniki integrujące starożytnych Greków język, system wierzeń, teatr oraz igrzyska olimpijskie (4.3);