2. Koniec komunizmu wojennego i Nowa Ekonomiczna Polityka w ZSRR ( ).

Transkrypt

1 Wykład Stalinizm w ZSRR Jak marksizm stał się ideologią legitymizującą totalitarną i ludobójczą dyktaturę? Choć intencje Marksa były demokratyczne i egalitarne, to jednak przyjął on możliwość wprowadzenia świadomości rewolucyjnej do proletariatu z zewnątrz (przez inteligentów). Realizacja tego pomysłu przez Lenina doprowadziła do powstania partii nowego typu (zob. konspekt o rewolucji bolszewickiej), a w dalszej konsekwencji, już po przejęciu przez nią władzy, do ukształtowania systemu rządów nowej klasy (nomenklatury). Rządy Stalina to okres ostatecznego umocnienia się rządów biurokratyczno-partyjnej elity, zwanej nomenklaturą. Okolicznością, która najbardziej sprzyjała rozejściu się rzeczywistości ZSRR i Marksowskich intencji było fiasko projektu rewolucji światowej. Komunizm, który u Marksa oznaczał stopniowe obumarcie państwa, nie mógł zostać osiągnięty, dopóki ZSRR był otoczony przez wrogie mu państwa kapitalistyczne. Reprezentant tego przekonania, stanowiącego poprawne rozwinięcie myśl Marksa, Lew Trocki (twórca koncepcji tzw. rewolucji permanentnej), przegrał w 1925 r. walkę o władzę ze Stalinem (zwolennikiem budowy komunizmu w jednym kraju ). 2. Koniec komunizmu wojennego i Nowa Ekonomiczna Polityka w ZSRR ( ). NEP: - zmniejszenie podatków od chłopów - prawo sprzedaży przez nich nadwyżek rolnych - wolny rynek produktami rzemiosła - reprywatyzacja drobnej przedsiębiorczości - prawo zatrudniania pracowników najemnych przez drobnych właścicieli - przyjęcie kapitału i licencji produkcyjnych z zagranicy (gł. z Niemiec) - uzależnienie wysokości płac w zakładach państwowych od rzeczywistych wyników pracy 3. Polityka tzw. korenizacji w latach 20. Rozwój kultur narodowych (gł. tzw. narodów republikańskich) przy jednoczesnym hamowaniu wielkoruskiego szowinizmu (nacjonalizmu rosyjskiego). Największy sukces tej polityki na Ukrainie (tzw. ukrainizacja). Rzeczywistym celem tej polityki była komunistyczna ideologizacja ludności ZSRR (kultury narodowe traktowano tu jako narzędzie ułatwiające komunikowanie treści ideologicznych, a nie wartość samą w sobie). 4. Walka o następstwo po Leninie Spór Stalina z Trockim o to, czy można zbudować komunizm w jednym państwie (zob. pkt. 1). Spór o kontynuację lub zakończenie NEP-u między Stalinem, lewicą (Trocki, Zinowiew, Kamieniew) i prawicą (Bucharin) w partii.

2 Zwycięstwo Stalina w obu sporach i odsunięcie konkurentów od władzy. Formalnie Stalin piastował tylko funkcję generalnego sekretarza Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików). 5. Wielka modernizacja lat 30. Kolektywizacja rolnictwa zniszczenie kułaków jako klasy, budowa kołchozów i sowchozów, paszportyzacja wewnętrzna kołchoźników Industrializacja pierwsza 5-latka (potem następne), nacisk na zbrojeniówkę, ruch przodowników pracy (ruch Stachanowski) Unifikacja kulturowa kres polityki korenizacyjnej represje wobec inteligencji w republikach, budowa wykładni historii na zasadzie starszeństwa Rosjan wobec innych narodów, początki rusyfikacji Aspekt międzynarodowy modernizacji wzmocnienie możliwości wojennych ZSRR w obliczu narastającego napięcia w Europie 6. Wielki Głód Wybuchł w końcu 1932 i utrzymywał się w I połowie 1933 r. jako skutek uboczny kolektywizacji, ale czego dziś już jesteśmy pewni został z premedytacją powiększony przez władze w celu ukarania kułaków za sabotowanie obowiązkowych dostaw żywności (Ukraina, Powołże, Północny Kaukaz, Północny Kazachstan). W przypadku Ukrainy (gdzie rozmiary klęski były największe) szło też o rozbicie struktury społecznej narodu ukraińskiego jako potencjalnego źródła dążeń niepodległościowych. 7. Wielki Terror Preludium: 1929 wydalenie Trockiego (powołał na uchodźstwie IV Międzynarodówkę) 1934 zabójstwo Sergieja Kirowa 1936 proces lewicy : Lwa Kamieniewa i Grigorija Zinowiewa 1937 proces marszałka Michaiła Tuchaczewskiego 1938 proces prawicy : Nikołaja Bucharina Właściwy Wielki Terror ( ) jeżowszczyzna: - rozprawa z potencjalną opozycją w partii (obsesja spisku u Stalina) - rozprawa z inteligencją twórczą i elitami republikańskimi - rozprawa z korpusem dowódczym w wojsku (wobec potrzeby szybkiej modernizacji sił zbrojnych ze względu na zbliżenie się wojny) 8. GUŁAG jako laboratorium kształtowania Nowego Człowieka Słabe przesłanki ekonomiczne dla utworzenia imperiów obozowych motywy te bardziej można wyjaśnić względami ideologicznymi komunizmu (a także nazizmu). 9. Komintern i ruch komunistyczny w Europie Fazy polityki zagranicznej ZSRR/Kominternu w okresie międzywojennym: próba rozwinięcia rewolucji trwających w Europie w kierunku bolszewickim

3 wobec braku nastrojów rewolucyjnych w Europie strategia walki ze wszystkimi nie-komunistami (w tym także socjaldemokratami, nazywanymi socjalfaszystami ) ponowna próba rozniecenia rewolucji w Europie (wobec Wielkiego Kryzysu) idea zjednoczenia wszystkich sił lewicy i centrum przeciw zagrożeniu faszystowskiemu tzw. Fronty Ludowe kurs na porozumienie z państwami Osi, aby zyskać na czasie i przygotować się do wojny z nimi. Popularność w Europie hasła antyfaszyzmu zakładającego przewodnią rolę i decydującą skuteczność komunistów i ZSRR w walce z reżimami skrajnej prawicy. Zjawisko tzw. fellow-travellers ( użytecznych idiotów ) lewicowych intelektualistów zachodnich zauroczonych ZSRR jako krajem sprawiedliwości społecznej i postępu. 10. Cechy totalitaryzmu przypadki: nazistowski i sowiecki Koncepcja totalitaryzmu Hannah Arendt (zakłada, iż o zjawisku tym mówimy wtedy, gdy zachodzi wykorzystanie państwa przez ruch totalitarny do realizacji projektu ideologii uniwersalnej Niemcy Hitlera, ZSRR Stalina, Chiny Mao). [Podkreślono cechy różniące ZSRR Stalina od Niemiec Hitlera] Cechy totalitaryzmu: - monopartia - dualizm struktury partyjnej i państwowej (ta druga fasadowa ) - zasada kolejnych stopni w karierze (jako kolejnych stopni ideologicznego wtajemniczenia) - dyktat państwa w gospodarce przypadek sowiecki: pełna państwowa własność środków produkcji - niwelowanie różnic klasowych wszyscy obywatele (bez względu na pochodzenie) mieli mieć równe obowiązki wobec państwa przypadek sowiecki: tu stare podziały klasowe w ogóle zniszczono. W ZSRR jedynym podziałem (który powstał zresztą wbrew oficjalnie głoszonej ideologii) był podział na nomenklaturę i ogół ludności. W Niemczech w związku z zachowaniem prywatnej własności środków produkcji stare podziały klasowe w dużym stopniu się utrzymały - monopol informacyjny państwa - militaryzacja wszystkich form życia społecznego - ideologizacja propagandowa i mobilizacja polityczna mas przy użyciu obrazu wroga przypadek sowiecki: absolutna kontrola światopoglądowa ze względu na niemal w pełni skuteczną walkę z kościołami i politykę ateizacyjną - wszechwładza (aczkolwiek podporządkowana wodzowi) aparatu bezpieczeństwa i istnienie imperium obozowego - zasada wodzostwa i kult jednostki przypadek sowiecki: Stalin nie eksponował swej osoby, choć jego kult kreowała propaganda; starał się o zachowanie wrażenia, iż ZSRR jest kierowany kolektywnie) - podporządkowanie armii celom ideologicznym ruchu totalitarnego przypadek sowiecki: w ZSRR armia była od początku stworzona jako armia rewolucyjna; nie było potrzeby jak w Niemczech zawierania kompromisów ze starym korpusem oficerskim

4 Postacie w ZSRR: Włodzimierz Lenin, Józef Stalin, Lew Trocki, Lew Kamieniew, Grigorij Zinowiew, Nikołaj Bucharin, Siergiej Kirow, Michaił Tuchaczewski, Nikołaj Jeżow, Ławrientij Beria. Kryzys i rozkład ładu wersalskiego w latach Lata 20. przesłanki umacniania się systemu LN - okres stabilizacji gospodarczej w Europie ( ) - współpraca Francja (Aristide Briand) Niemcy Gustaw von Stresemann): traktat w Locarno (1925, bez uwzględnienia granic wschodnich Niemiec) i przyjęcie Niemiec do LN - pakt Aristide`a Brianda Franka Kellogga (1928) i protokół Maksyma Litwinowa ( ) - wizja integracji europejskiej Brianda (1929) - mimo poprawy stosunków z Niemcami Francja zabezpieczała się militarnie od 1928 budując na granicy Linię Maginota 12. Wielki Kryzys w Europie ( ) jako główne źródło destabilizacji wewnętrznej państw i załamania porządku europejskiego 13. Stosunek Niemiec i ZSRR do LN - tajny niem.-radz. pakt o współpracy wojskowej z Rapallo (1922) - członkostwo Niemiec w LN ( wystąpił Hitler) - członkostwo ZSRR w LN ( wyrzucony przez państwa demokratyczne za agresję wobec Finlandii) 14. Ekspansja Japonii w Azji pierwszy test efektywności LN - ideologia Azji dla Azjatów - militaryzacja życia politycznego w latach podbój Mandżurii i powstanie Mandżukuo jako przyczółek do pełnego opanowania Chin. Bezsilność LN wobec agresora początek agresji japońskiej w Chinach właściwych 15. Trójkąt europejskiego bezpieczeństwa Do wybuchu wojny światowej mogło dojść tylko wtedy, gdy dwaj rywale porozumieją się przeciw trzeciemu. W latach byli to: Niemcy (i ich sojusznicy w Osi), ZSRR oraz Wielka Brytania i Francja (oraz państwa popierające system bezpieczeństwa zbiorowego w LN). Do porozumienia Niemiec i ZSRR doszło 23 VIII 1939 r. w postaci paktu Ribbentrop Mołotow. 16. Cechy polityki zagranicznej Hitlera Cele w Mein Kampf

5 Metoda Hitlera nieustanne wywoływanie kolejnych wyzwań; nie czekanie na reakcję przeciwnika, by nie stracić wrażenia pełnego panowania nad rzeczywistością Kolejne kroki: 1933 wycofanie Niemiec z LN 1934 zawarcie paktu o nieagresji z Polską 1935 ogłoszenie i początek realizacji planu zbrojeń (powszechna służba wojsk., powołanie Luftwaffe) 17. Polska polityka zagraniczna Polski w latach 30. Dwa równoległe systemy zabezpieczeń: - udział w LN + sojusz z Francją i Rumunią (1921) - pakty o nieagresji z Niemcami (1934) i ZSRR (1932). Polityka sprytna, ale narażająca na utratę wiarygodności międzynarodowej Polski, zwł. we francuskiej i brytyjskiej opinii publicznej. Załamała się, gdy Niemcy porozumiały się bezpośrednio z ZSRR. 18. Reakcja Włoch na politykę Niemiec w l obawa o wchłonięcie przez Niemcy Austrii i żądanie Południowego Tyrolu - propozycja stworzenia Paktu Czterech (1933) - nieudana. 19. Reakcja Francji na politykę Niemiec plan Louisa Barthou (tzw. Wschodnie Locarno, 1934) związanie Niemcom rąk przy współpracy z ZSRR, Polską i Czechosłowacją nieudany. - zawarcie sojuszu radz. franc. i czechosł. radz. (1935), ale bez współpracy wojsk. 20. Reakcja ZSRR na politykę Niemiec wejście do LN gotowość przejściowej współpracy z Francją i W. Brytanią, by zatrzymać Niemcy i zyskać czas na przygotowanie militarne do konfrontacji z nimi VII Kongres Kominternu idea tworzenia Frontów Ludowych w Europie dla zatrzymania marszu partii faszystowskich do władzy - zawarcie paktów z Francją i Czechosłowacją (1935) 21. Wojna włosko-abisyńska jako źródło rozłamu w polityce Włoch, Francji i W. Brytanii wobec Niemiec - układ Pierre Laval Benito Mussolini (1935) przeciw Niemcom (za cichą zgodę Francji na zajęcie Abisynii przez Włochy) - Front Stresy (1935) próba koordynacji współpracy Włoch, Francji i W. Brytanii - wojna włosko-abisyńska ( ) sankcje LN przeciw Włochom nie były skuteczne sprzeciw zachodniej opinii publicznej wobec współpracy Francji i W. Brytanii z agresorem rozpad Frontu Stresy - niem.- brytyj. układ morski W. Brytania zgodziła się na odbudowę floty niemieckiej początek polityki appeasement Źródła polityki appeasement Wielkiej Brytanii:

6 - uznanie, iż traktat wersalski był niesprawiedliwy, gdyż dzieli naród niemiecki, oddając go pod rządy kilku państw (Niemcy, Austria, Polska, Czechosłowacja, Litwa, Włochy) - uznanie, iż granicą bezpieczeństwa samej Wielkiej Brytanii jest nienaruszalność granicy niemiecko-francuskiej, a nie np. niemiecko-polskiej czy jakiejkolwiek innej granicy gwarantowanej przez LN. 22. Remilitaryzacja Nadrenii 7 III Francja dołączyła do polityki appeasement W. Brytanii (w następnych latach rosło uzależnienie jej polityki od polityki brytyjskiej) Źródła słabości Francji: - pacyfistyczne nastroje w społeczeństwie (zbyt duży upust krwi w I wojnie światowej) - ostry konflikt wewnętrzny między prawicą a lewicą (rządy Frontu Ludowego premiera Leona Bluma) - słaby rozwój demograficzny i przemysłowy w porównaniu z Niemcami. 23. Powstanie Osi - układ niem. włos. z X powstanie Paktu Antykominternowskiego i dołączenie doń Japonii (1937). 24. Hiszpańska wojna domowa i powstanie reżimu Franco Tło konflikt między siłami rewolucji społecznej (komunistami, socjalistami i anarchistami) a siłami starego porządku (kościołem, ziemiaństwem, armią) w kraju o niskim zaawansowaniu modernizacji. Monarchia Alfonsa XIII (do 1931) ustanowienie republiki rządy demokratyczne : zwycięstwo Frontu Ludowego w wyborach parlamentarnych bunt wojska (Francisco Franco) wojna domowa rewolucyjne akty przemocy lewicy i systematyczny terror prawicy wewnętrzne walki w obozie republikańskim (komuniści-staliniści vs komuniścitrockiści i anarchiści) umiędzynarodowienie konfliktu (Mussolini i Hitler vs Stalin przy neutralności państw demokratycznych) zwycięstwo wojskowe prawicy (Stalin wycofał poparcie dla lewicy po konferencji monachijskiej) - formalne przywrócenie monarchii przez Franco (1939) Wojna hiszpańska jako starcie metod politycznych faszyzmu i sowieckiego totalitaryzmu 25. Anschluss Austrii 12 III W. Brytania i Francja kontynuowały politykę appeasement

7 26. Kryzys czechosłowacki I nacisk niemiecki: IX 1938 konferencja monachijska (Niemcy, Włochy, Francja, W. Brytania) osamotnienie Czechosłowacji zabór tzw. Sudetów przez Niemcy 1 X 1938 zajęcia Zaolzia przez Polskę XI 1938 zajęcie południowej Słowacji i południowej Rusi Podkarpackiej przez Węgry II nacisk niemiecki: 14 III 1939 proklamacja niepodległości Słowacji 15 III 1939 zabór Czech i Moraw przez Niemcy oraz Rusi Podkarpackiej przez Węgry rozpad Czechosłowacji 27. Żądania Niemiec pod adresem Polski i Litwy I 1939 Polska miałaby ustąpić Gdańsk i zgodzić się na eksterytorialne połączenie do Prus Wschodnich. W zamian otrzymałaby przedłużenie paktu o nieagresji do 25 lat i odszkodowanie terytorialne na Ukrainie po wspólnym zwycięstwie nad ZSRR. III 1939 zabór przez Niemcy litewskiej Kłajpedy 28. Zmiana sytuacji międzynarodowej w Europie po zaborze Czech przez Niemcy - udzielenie gwarancji Polsce przez W. Brytanię 30 III 1939 i zawarcie z nią sojuszu wojsk. 25 VIII poszukiwanie porozumienia przez W. Brytanię i Francję z ZSRR, by odtworzyć Trójporozumienie i zagrozić Hitlerowi wojną na dwa fronty 29. Polityka zagraniczna Stalina w i pakt Ribbentrop - Mołotow Cel minimum: oddalić perspektywę wojny od ZSRR Cel maksimum: wykorzystać konflikt między Osią a Zachodem dla ekspansji terytorialnej, a w dalszej perspektywie (po wyczerpaniu w/w stron w wojnie) realizować projekt rewolucji światowej Metoda: szachowanie przeciwnika zgodnie z zasadami stosowanej bez sentymentów Realpolitik Zwrot Stalina ku porozumieniu z Niemcami po niedopuszczeniu ZSRR do konferencji monachijskiej: - wycofanie poparcia wojskowego dla republiki hiszpańskiej - rezygnacja z porozumienia antyniemieckiego z W. Brytanią i Francją (nie mogły zagwarantować prawa do wkraczania armii radzieckiej na terytorium Polski, Litwy, Łotwy i Estonii) - 23 VIII 1939 zawarcie paktu Ribbentrop Mołotow (ze względu na korzyści terytorialne kosztem Polski, Łotwy, Litwy i Rumunii oraz przekonanie, że wojna Niemiec z Zachodem będzie trwała długo) Postacie: Tomasz Masaryk, Edward Benesz, Emil Hacha, Josef Tiso, Józef Stalin, Maksym Litwinow, Wiaczesław Mołotow, Aristide Briand, Louis Barthou, Leon Blum, Edouard Daladier, Neville Chamberlain, Hajle Syllasje, Gustav von Stresemann, Adolf Hitler, Joachim Ribbentrop, Frank Kellogg, Benito Mussolini, Francisco Franco, Hirohito, Pu I.