DOKUMENTACJA KARTOGRAFICZNA ZABYTKOWYCH OBIEKTÓW ARCHITEKTURY PODZIEMNEJ NA TERENIE DAWNEJ STALOWNI PRASKIEJ W WARSZAWIE CZĘŚĆ I

Transkrypt

1 TOWARZYSTWO TURYSTÓW PRZYRODNIKÓW I KRAJOZNAWCÓW KOMISJA KRAJOZNAWCZA I OPIEKI NAD ZABYTKAMI ODDZIAŁU MIĘDZYUCZELNIANEGO PTTK W WARSZAWIE DOKUMENTACJA KARTOGRAFICZNA ZABYTKOWYCH OBIEKTÓW ARCHITEKTURY PODZIEMNEJ NA TERENIE DAWNEJ STALOWNI PRASKIEJ W WARSZAWIE CZĘŚĆ I WARSZAWA 2007

2 Tekst i opracowanie planów: ARTUR PONIKIEWSKI Opracowanie planów: MIESZKO JANISZEK MICHAŁ GOGOLEWSKI Pomiary mikroklimatyczne: AGNIESZKA MARKOWIAK Skład grupy pomiarowej: AGNIESZKA MARKOWIAK MIESZKO JANISZEK MICHAŁ GOGOLEWSKI ARTUR PONIKIEWSKI ADAM KĘDZIERSKI EWA KĘDZIERSKA MARCIN IDCZAK SPIS TREŚCI 1. WSTĘP 2. CEL OPRACOWANIA 3. METODYKA PRAC I SPOSÓB ICH PREZENTACJI 4. POŁOŻENIE I CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA OBIEKTU 5. SZCZEGÓŁOWA CHARAKTERYSTYKA OBIEKTÓW PODZIEMNYCH 6. PODSUMOWANIE 7. PLANY OBIEKTÓW 2

3 1. WSTĘP Na terenie Warszawy znajduje się kilkadziesiąt zabytkowych obiektów architektury podziemnej. Ze względu na specyfikę geologiczną terenu nie wykształciły się tu podziemia o charakterze naturalnym takim jak jaskinie, czy schroniska krasowe. Wśród zachowanych podziemi zdecydowana większość należy do grupy obiektów pomilitarnych związanych z architekturą obronną dawnej Twierdzy Warszawa lub późniejszych z czasów tzw. Festung Warshau. Pozostałe warszawskie podziemia stanowią grupę zaliczaną do obiektów: sentymentalno romantycznych oraz przemysłowych w skład, których wchodzą podziemne chodniki na terenie Stalowni Praskiej. 2. CEL OPRACOWANIA Głównym celem Części I opracowania jest: 1. Określenie lokalizacji, rozpoznanie i wykonanie dokumentacji kartograficznej, fotograficznej i mikroklimatycznej dostępnych systemów podziemi dawnej Stalowni Praskiej. 2. Określenie stanu zachowania obiektów oraz całkowitej długości podziemi. W związku z tym, że opracowanie jest realizowane w ramach programu Chiroptera III Zimowy Spis Nietoperzy 2007/2008 docelowo posłuży ono do następujących celów programu: 1. Lokalizacja i inwentaryzacja potencjalnych miejsc zimowania (hibernacji) jedno i wielogatunkowych kolonii nietoperzy na terenie wybranych obiektów architektury podziemnej w Warszawie. 2. Określenie liczebności oraz składu gatunkowego i struktury obserwowanych kolonii nietoperzy na badanych stanowiskach wskaźnikowych. 3. Określenie (wskazanie) miejsc hibernacji najliczniejszych kolonii. 4. Określenie zagrożeń oraz potrzeb i kierunków ochrony czynnej stanowisk hibernacji nietoperzy. 3

4 5. Określenie czynników sprzyjających penetracji ludzkiej oraz skali antropopresji na danych stanowiskach. 6. Wykonanie dokumentacji merytorycznej stanowisk hibernacji nietoperzy oraz statystycznego rozkładu kolonii nietoperzy na poszczególnych obiektach z uwzględnieniem czynnika antropopresji. 7. Uwzględnienie w opracowaniu miejsc zimowania fauny bezkręgowej (Evertebrata) z gromady owadów uskrzydlonych (Insecta-Pterygota) rzędu motyli (Lepidoptera) gatunków wskaźnikowych z rodziny rusałek (Nymhalidae) np. rusałka pawik (Inachis Io L), rusałka pokrzywnik (Aglais urticae L.) oraz gatunków przedstawicieli motyli nocnych np. szczerbówka ksieni (Scoliopteryx libatrix L.), paśnik jaskiniowiec (Triphosa dubitata L.) Wyniki obserwacji chiropterologicznych zostaną przedstawione w opracowaniu: Chiroptera III Zimowy Spis Nietoperzy 2007/ METODYKA PRAC I SPOSÓB ICH PREZENTACJI Prace kartograficzne wykonywane były w następujących etapach: Lokalizacja otworów wejściowych do poszczególnych nieskomunikowanych obecnie ze sobą części podziemnych chodników Wyznaczenie współrzędnych geograficznych otworów. Współrzędne geograficzne obiektu wyznaczone były przy pomocy GPS. Dokładność pomiaru wynosiła 4 m. Umożliwi to w przyszłości włączenie opisywanych stanowisk do ogólnopolskiej listy miejsc występowania zimowych kolonii nietoperzy. Ponadto pomiar przy pomocy GPS-u pozwala na bardzo dokładne zlokalizowanie obiektów na mapach z układem odniesienia WGS 84. Wykonanie planów w skali 1:200 (1 cm = 2 m) poszczególnych systemów podziemi Pomiary długości wykonywane były za pomocą taśmy parcianej, a kąty mierzono busolą geologiczną Pomiary mikroklimatyczne jak temperatura i wilgotność mierzone były na powierzchni w miejscu zacienionym i osłoniętym od wiatru oraz wewnątrz podziemi mierzone w pobliżu potencjalnych miejsc przebywania kolonii nietoperzy. Pomiar temperatury i wilgotności wykonywany był za pomocą termohigrometru elektronicznego. Dokładność przy pomiarze temperatury wynosiła 0,1 o C, a wilgotności 1%. Wyniki prezentowane są w postaci planów i szkiców lokalizacyjnych wraz z opisami. 4

5 4. POŁOŻENIE I CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA OBIEKTU Opisywane podziemia położone są na terenie nieruchomości przy ulicy Szwedzkiej 2/4, Dzielnica Warszawa Praga Północ. Dokładną lokalizację przedstawia poniższy plan. Na planie zaznaczono wejścia do poszczególnych systemów chodników podziemnych zgodnie z numeracją zastosowaną w rozdziale 5 2 Stalownia Praska 1 W końcu lat siedemdziesiątych XIX wieku firma Lilpop, Rau i Loewenstein uzyskała od cara zgodę na budowę nowego zakładu hutniczego. Od Józefa Noskowskiego, właściciela Targówka kupiono teren. Zakłady nazwane Warszawska Fabryka Stali przewalcowały pierwszą szynę 1 kwietnia 1879, po roku od rozpoczęcia budowy. W latach była to największa i najnowocześniejsza stalownia w Królestwie Polskim, o produkcji nastawionej na potrzeby kolejnictwa. Ciągle rozbudowywana, 21 kotłów dawało parę maszynom napędowym o mocy 1450 KM. W 1888 stalownia zbankrutowała. Przejęły ją rosyjskie władze wojskowe i przystosowały dla potrzeb artylerii twierdz i wojsk w Królestwie. W administracji Zarządu Artylerii Warszawskiego Okręgu Wojskowego, zakłady pozostawały do połowy Przed opuszczeniem Warszawy przez Rosjan, maszyny i załogę ewakuowano na wschód. W czasie 5

6 okupacji niemieckiej zakład służył do produkcji pocisków z gazami bojowymi. Po odzyskaniu niepodległości zakłady przejęło Wojsko Polskie. Uruchomiono tu wojskową elektrownię i Zbrojownię nr 2. Prowadzono tu prace badawcze nad nowymi typami uzbrojenia. Zakłady chroniono bardzo starannie. Na wykonanych w 1935 zdjęciach aerofotogrametrycznych obraz zakładu jest zafałszowany. Obecnie obiekty są częściowo opuszczone. Cały teren stalowni a potem elektrowni i zbrojowni ma sieć kanałów instalacyjnych i transportowych pochodzących z czasów budowy oraz późniejszych. W stalowni transport produktów i przesyłanie pary odbywało się kanałami podziemnymi. Potem instalacje te wykorzystywano do montowania kabli energetycznych dodając szereg nowych kanałów. Najdłuższe odcinki podziemi używane były do przestrzeliwania naprawianej i produkowanej broni, głównie prototypów. Przebadane dotychczas obiekty mają łączną długość około 2000 m. Szereg kanałów jest zasypanych gruzem lub zawalonych. Pozostaje prawdopodobnie drugie tyle do przebadania po odgruzowaniu zawalonych odcinków (wg Potencjalne obiekty do zwiedzania na obszarze Polski Północnej, Rekuć Z., Butrymowicz N., strona internetowa Stowarzyszenie Podziemne Trasy Turystyczne Polski ). Opisywane podziemia wpisane są do rejestru zabytków Stołecznego Konserwatora Zabytków pod nr: A- 59 z Wraz z chodnikami podziemnymi na listę zabytków położonych na terenie nieruchomości przy ul. Szwedzkiej 2/4 wpisano: budynek produkcyjny, halę główną (część), budynek administracyjny, magazyn, ogrodzenie. 6

7 5. SZCZEGÓŁOWA CHARAKTERYSTYKAN OBIEKTÓW PODZIEMNYCH SYSTEM CHODNIKÓW NR 1 Lokalizacja: Warszawa, ul. Szwedzka 2/4, N , E Właściciel: Agencja Mienia Wojskowego Długość głównych ciągów pomiarowych: 122 m Głębokość: 2,2 m Ekspozycja otworu: NE Opis obiektu: Wejście znajduje się w centralnej części nieruchomości w budynku dawnej kaplicy. Za schodami rozpoczyna się salka z niewielką wnęką odchodzącą w kierunku SE. Dalej w kierunku SE odchodzą dwa korytarze. W drugim z nich znajduje się zawał powstały w wyniku przerwania ścian i fragmentów stropu. Natomiast pierwszy z korytarzy doprowadza do systemu sal o przebiegu SW - NE. Na końcu tego odcinka odchodzą trzy korytarze, z których NW kontynuuje się salką. W kierunku E odchodzi długi korytarz o zmniejszającej się wysokości z powodu nagromadzenia w spągu piasku. Na jego końcu znajduje się zawalisko ceglano piaskowe. Trzeci ciąg doprowadza poprzez niewielki próg do obniżającego się korytarza o przebiegu NW-SE. Na jego końcu znajduje się obniżenie związane z występującymi w spągu osadami. Dalsza część biegnie w kierunku NE i zakręca na NW. Po kilku metrach korytarz kończy zawalisko. Przypuszczalnie tunel łączył się z pobliskim chodnikiem na co wskazuje ich przebieg. Korytarze i sale wykonane są z cegieł oraz miejscami z elementów betonowych. System poprzecinany jest współczesną instalacją kanalizacyjną. Pomiary mikroklimatyczne wskazują na charakter statyczny ciepły obiektu, ponieważ wraz z odległością od otworu wzrastała temperatura, (od 17 0 C w okolicach wejścia do 21,8 0 C w końcowych partiach). Wahania wilgotności były nieznaczne pomiędzy poszczególnymi częściami systemu (około 14%), a największe wartości obserwowane były w pobliżu przewodów kanalizacyjnych, co może świadczyć o ich nieszczelności. 7

8 SYSTEM CHODNIKÓW NR 2 Lokalizacja: Warszawa, ul. Szwedzka 2/4, N , E Właściciel: Agencja Mienia Wojskowego Długość głównych ciągów pomiarowych: 71 m Głębokość: ok. 3 m Ekspozycja otworu: ku górze Opis obiektu: Studzienka wejściowa zlokalizowana jest w NE części nieruchomości w pobliżu ulicy Stalowej. Obiekt stanowi jeden chodnik o przebiegu W E i zróżnicowanej wysokości, z dwoma bocznymi salkami pełniącymi rolę łączników z niedostępnymi obecnie wejściami. Wejście do systemu znajduje się na dnie studzienki w jej S krańcu. Za ciasnym otworem wejściowym stromo opadająca pochylnia doprowadza do małej salki z charakterystycznym stożkiem z osadów naniesionych z zewnątrz. Z salki w kierunku E biegnie krótki korytarz kończący się ceglaną ścianą. W kierunku W po kilku metrach znajduje się wejście do małego pomieszczenia, którego zakończenie stanowi biegnący stromo ku powierzchni korytarz kończący się betonową płytą. Główny ciąg doprowadza do progu, będącego drewnianym kulołapem dawnej strzelnicy. Za progiem korytarz znacznie się obniża, a jego dno pokryte jest piachem. Poprzez kolejny próg dochodzimy do dalszych części, o pomalowanych współcześnie ścianach i stropie (farba olejna). Ta część wykorzystywana była prawdopodobnie jako stołówka. Po kilku metrach na S znajduje się wejście do kolejnej salki wyprowadzającej poprzez schody na powierzchnie (obecnie wyjście niedostępne). Dalsze partie korytarza kończą się zawałem ceglano ziemnym. Korytarz wykonany jest z cegieł oraz miejscami z elementów betonowych. System poprzecinany jest współczesną instalacją kanalizacyjną. 8

9 6. PODSUMOWANIE 1. Rozpoznane obiekty stanowią część większego, dawniej skomunikowanego ze sobą systemu podziemi. 2. Stan i stopień zachowania obiektów jest zróżnicowany, co wynika ze zmian przeznaczenia poszczególnych podziemi, wykonywanych prac ziemnych i rozbudowy pobliskich terenów. 3. Nie wykluczono zachowania innych obiektów, do których nie istnieją obecnie drożne wejścia. 4. Fragmenty niedostępnych korytarzy, których istnienie wynika z obserwacji i planów mogą stanowić dużą cześć całego systemu. 5. Zwiedzanie obiektu wiąże się w niektórych miejscach z dużym ryzykiem wystąpienia zawałów i obrywów części stropowej. 6. Podziemia stanowią potencjalne miejsce tworzenia się zimowych kolonii nietoperzy ze względu na korzystne warunki mikroklimatyczne i niską antropopresję związaną z nie użytkowaniem obiektu. 7. Część II opracowania zawierać będzie plany i opisy pozostałych systemów chodników podziemnych. 8. Faktyczna długość całego zachowanego systemu nadal pozostaje nieznana. 9

10 7. PLANY OBIEKTÓW LEGENDA Pomiar wysokości w metrach Dno ziemne, piaskowe, gliniaste Ściana, fragment ściany Otwór wejściowy - 2,6 Głębokość w metrach Nachylone dno z podanym kierunkiem Przekrój poprzeczny 2,2 Próg z podaną wysokością w metrach Przypuszczalny przebieg niedostępnych części 12 0 C, 78% Pomiar temperatury i wilgotności 10

11 Skala 1: m Gogolewski M., Janiszek M.,