ОБОРОННА СИСТЕМА ПОЛЬСЬКИХ ЗАМКІВ ПОМОР Я THE POLISH DEFENCE SYSTEM OF POMERANIAN CASTLES SYSTEM WAROWNY POLSKICH ZAMKOW POMORSKICH

Transkrypt

1 УДК :(438) Joanna GRZANKA, inż. arch. Agnieszka SADOWSKA, inż. arch. Lublin University of Technology, Poland ОБОРОННА СИСТЕМА ПОЛЬСЬКИХ ЗАМКІВ ПОМОР Я THE POLISH DEFENCE SYSTEM OF POMERANIAN CASTLES SYSTEM WAROWNY POLSKICH ZAMKOW POMORSKICH Гржанка Й., Садовська А., 2012 Анотація: Дослідження замків Тевтонського ордена, розташованих в провінції Померанії (Мальборк, Гнів, Квідзин) має на меті підкреслити їх загальні риси і показати відмінності, які виникають між іншими: типів локації, стану збереження пам яткових субстанцій, збереження елементвів фортифікацій, адаптації об'єктів, інвестицій. Ключові слова: замки Тевтонського ордена, провінція Померанія (Мальборк, Гнів, Квідзин), укріплені замки польського помор я. Annotation: The aims of article was to researched castles of the Teutonic Knights, located in the province of Pomerania (Malbork, Anger, Kwidzyn).The highlight of their common features and differences arising among others were: types of locations, the conservation status of a sight of substances, conservation of the elements of fortifications, adapting objects and type of investment. Key words: Castles of the Teutonic Knights, province of Pomerania (Malbork, Anger, Kwidzyn),the Polish defence system of Pomeranian castles. Annotation: Tematem prezentacji są wybrane zamki krzyżackie, znajdujące się na terenie województwa pomorskiego (Malbork, Gniew, Kwidzyn). Zamierzamy podkreślić ich wspólne cechy oraz pokazać różnice, wynikające m. in.: z warunków lokacyjnych, stanu zachowania substancji zabytkowej i elementów fortyfikacyjnych oraz sposobu adaptacji obiektów. Podkreślimy elementy obronne wybranych zamków oraz ich wartościowe detale architektoniczne. Przyjrzymy się działaniom konserwatorskim prowadzonym w tych dawnych siedzibach zakonu krzyżackiego. W ciągu całego średniowiecza, w Europie podstawą systemu obronnego każdego państwa były warowne twierdze. Wznoszono je z polecenia władcy danej krainy, czasem udzielał on swoim wasalom zezwolenia na budowę własnych siedzib. Warownie chroniły kraj przed inwazją z zewnątrz, ale również służyły utrzymaniu porządku wewnątrz państwa, zawsze były siedzibą lokalnego przedstawiciela władzy. Mury, a we wczesnym średniowieczu wały ziemne, oplatały nie tylko twierdze o charakterze militarnym, ale również klasztory oraz miasta centra handlu, rzemiosła i nauki. Były one gwarantem bezpieczeństwa i świadczyły o bogactwie ośrodka, który otaczały. Historia pomorskich zamków warownych wiąże się nierozerwalnie z dziejami państwa krzyżackiego na ziemiach polskich. Krzyżacy na terenie Prus wybudowali około 200 zamków. Powstały w większości w drugiej połowie XIV w. Najstarsze pochodzą z XIII w. Budowane były z drewnianych bali, ziemi i gliny a później z cegły i polnych kamieni. W XIV w. wykształciła się 49

2 typowa forma krzyżackiego zamku składająca się z gospodarczego podzamcza i domu zakonnego zamku właściwego posadowionego na planie kwadratu lub prostokąta, na podmurówce z kamieni. Zamek właściwy mieścił magazyny, pomieszczenia gospodarcze i mieszkalne. Budynek zwykle trzykondygnacyjny. Otoczony był dziedzińcem wewnętrznym z dwukondygnacyjnym gankiem. Dzieje miasta i zamku w Malborku liczą przeszło 700 lat. Już w końcu XIII w. dokonał się wyraźny podział na dwa organizmy miasto i zamek. Odrębność czy tez odmienność podkreślały mury i fosy otaczające dwa układy przestrzenne zabudowane ceglano- drewnianą(ryglową) i ceglaną architekturą. Polityczno militarna historia nie zawsze łączyła zamek i miasto, zmienne losy czyniły z miasta twierdze, to znów ośrodek życia gospodarczego i handlowego. Zamek krzyżacki w Malborku (niem. Ordensburg Marienburg) trzyczęściowa twierdza obronna w stylu gotyckim o kubaturze ponad m³. Jest to jeden z największych zachowanych zespołów gotyckiej architektury na świecie. Pierwotna nazwa zamku używana przez zakon krzyżacki brzmiała Marienburg, czyli Gród Marii. Ulokowany na prawym brzegu Nogatu zespół zamkowy stanowi rozległy kompleks na planie zbliżonym do prostokąta o długości ponad 800, szerokości 250 metrów oraz powierzchni blisko 25 ha. W jego skład wchodzą: Zamek Wysoki, Zamek Średni, a także Przedzamcze, zwane również Zamkiem Niskim. Wzniesiony na rzucie prostokąta o bokach 51x61 metrów z wewnętrznym dziedzińcem Zamek Wysoki pełnił funkcję siedziby komtura i dwunastu braci zakonnych. Najstarszym elementem jest tutaj skrzydło północne, w którym znajdowała się kaplica pw. NMP (nekropolia Wielkich Mistrzów), infirmeria, cela więzienna tzw. "cela Witolda" i archiwum. Skrzydło zachodnie na parterze mieściło kuchnię, piekarnię i refektarz (jadalnia), na piętrze swoje kancelarie mieli wielki komtur oraz zakonny skarbnik. W dostawionych na początku XIV wieku skrzydłach: południowym i zachodnim ulokowano dormitoria (sypialnie), refektarz i salę konwentu. Wyższe poziomy czworobocznego gmachu przeznaczono na magazyny zbożowe, zaś na koronie murów pobudowano ganki dla straży, tworzące wraz z wieżą główną i narożnymi wieżyczkami sprzężony system obronny. Surową bryłę gmachu wzbogacono o szereg elementów ozdobnych w postaci dekoracyjnych portali, szczytów, fryzów i maswerków o treści na ogół religijnej i sporych walorach artystycznych. Od strony dziedzińca budynki obiegały komunikacyjne krużganki, a w jego centralnej części wybudowano studnię z daszkiem i rzeźbą pelikana, który własną krwią karmi swoje pisklęta. Geneza najwcześniejszych założeń architektonicznych zamku malborskiego wywodzi się niewątpliwie z architektury zamków rycerskich wznoszonych w Ziemi Świętej oraz z roli jaką w początkowym okresie odgrywała w zakonie krzyżackim reguła zakonna przejęta od żebraczego zakonu Dominikanów. Przygotowania do budowy założenia polegały na uformowaniu terenu oraz wyznaczeniu fos i kanałów. Po odpowiednim przygotowaniu obszaru ruszyła budowa zamku, który już w zamierzeniach miał być twierdzą nie do zdobycia. Zamek Malborki wzniesiony w połowie drogi między Gdańskiem a Elblągiem miał uzupełniać strategiczną sieć zamków komturskich. Początkowo była to budowla jednoczłonowa. W latach dobudowano skrzydła wschodnie i zachodnie. Na koniec, w latach skrzydło południowe zamknęło całość w czworobok. Ten regularny układ budowli z dziedziniec wewnętrznym, wynikał z przeznaczenia jej na klasztor. Otaczające zamek mury obronne nadawały mu charakter twierdzy. Ten najstarszy zamek malborski, nazwany później Zamkiem Wysokim był prototypem późniejszych zamków komturskich wzniesionych w XIV w. dla Krzyżaków, a także innych zamków na terenie niżu polskiego. Konwent malborski liczył początkowo 12 braci i był siedziba komtura. W 50

3 tej pierwotnie dwukondygnacyjnej budowli była tez sala jadalna, sala obrad i sypialnie. W narożu północno- wschodnim mieściła się kaplica cały zamek otoczono murami obwodowymi, które umacniały wieże narożne. Wieża południowo-zachodnia wysunięta po za obręb murów, łączyła funkcje obronne obserwacyjne i sanitarne. Była ona połączona budynkiem głównym, długim, krytym gankiem. Ten typ wieży występował tez w innych zamkach krzyżackich (np. Toruń) i określa się go nazwą gdanisko. Zamek otoczono fosami i nawodnionymi kanałami od południa wschodu i północy. Strony zachodniej broniły wody Nogatu od północy znajdowało się wejście prowadzące poprzez zwodzony most i silnie fortyfikowaną bramę. Otwór ostrołukowej, zdobionej kamiennymi ciosami i ceglanym fryzem bramy usytuowana ukośnie w stosunku do osi dziedzińca. Był to powszechnie stosowany w tym czasie system obronny utrudniający atak. Brama ta, z oryginalnymi otworami machikuł do atakowania nieprzyjaciela kamieniami i gorąca słoma, za chowała się dotąd. Przeniesienie stolicy państwa krzyżackiego do Malborka miało poważny wpływ na rozbudowę zamku. Istniejącą już budowlę w latach przebudowano stosownie do potrzeb zlokalizowanej tu władzy krajowej i państwowej. Przebudowa- obok wprowadzenia krużganków w pierwszym rzędzie objęła kapitularz, który wzbogacono sklepieniem gwiaździstym i powiększono. Ten wzór sklepienia wywarł poważny wpływ na rozwój architektury później wznoszonych części Zamku Malborskiego i innych zamków. Wiele istotnych zmian dokonano we wnętrzu kaplicy. Przedłużono ją w kierunku wschodnim i podwyższono. Do kaplicy pod wezwaniem NM Panny z pierwszego piętra Zamku Wysokiego prowadził okazały portal, zwany już w XV wieku Złota Bramą. Kolejnym, okazałym fragmentem malborskiego zespołu zamkowego jest Zamek Średni. Budowlana, stanowiąca obecnie zwarta i harmonijną całość, powstawała również etapami. Najstarsza jej częścią jest skrzydło zachodnie od strony Nogatu. Najpóźniej wzniesiono skrzydło wschodnie. Całość ukształtowała się na przestrzeni XIV wieku. W części tej mieści się najokazalsza z sal zamkowych zwana Wielkim Refektarzem. Sala ta o wymiarach 15x30 m ma wspaniałe sklepienie wsparte na trzech granitowych kolumnach, zdobionych interesująca rzeźba kapiteli i zworników. Na szczególną uwagę zasługuje Pałac Wielkiego Mistrza, określany wcześniej w źródłach jako Dom Wielkiego Mistrza. To założenie pałacowe stanowi najbardziej charakterystyczny akcent w panoramie zamku widzianej od strony Nogatu. Sprawia to wysuniecie bryły budowli w stronę rzeki i bogata forma dekoracji architektonicznych, całkowicie różna od wystroju Zamku Wysokiego. Wzniesiono kolejny, trzeci zamek, nazywany później Zamkiem Niskim. Znalazły tam pomieszczenia obiekty gospodarcze: stajnie, zbrojownia, kuźnia, magazyn oraz mieszkania dla służby. Cały ten kompleks zamkowy zamknięto wspólnym systemem fortyfikacyjnym, łączącym i sprzęgając w obrębie murów obronnych zamki i miasto Malbork. Wiek XIV to okres szczytowego rozwoju i sławy Malborka, jako twierdzy nie do zdobycia. Chrzest Jagiełły i chrystianizacja Litwinów uderzyły w istotę ideowych racji Zakonu. W 1409 roku zaniepokojony siłami Polski i Litwy wielki mistrz Ulryk von Jungingen wypowiedział królowi Władysławowowi Jagielle wojnę. Rozgorzała ponowna walka między Polska i Krzyżakami. Jej kumulującym punktem była bitwa stoczona na polach Grunwaldu w dniu 15 lipca 1410 roku. Wielki mistrz Ulryk von Jungingen i wielu dostojników krzyżackich poległo. Do niewoli wzięto licznych jeńców i zdobyto nieomal wszystkie chorągwie krzyżackie. Ciała poległych Jagiełło polecił zwieźć do Malborka. Nawieść o klęsce pod Grunwaldem załoga Zamku w Malborku, dowodzona przez komtura za Świecia Henryka von Plauen wydał rozkaz spalenia miasta, przedmieść i mostu w Nogacie. Ostatecznie 6 sierpnia 1460 roku zamek w Malborku obsadziła stała i silna załoga polska. Zamek, miasto i okoliczne należące do zamku folwarki stały się własnością króla polskiego. Utworzono województwa malborskie, które utrzymało się do 1772 roku. W 1577 roku zamek był główna kwaterą Stefana Batorego. Założył on w Malborku mennicę królewską. 51

4 Na przestrzeni wieku XV-XVIII architektura zamku nie uległa zmianom. Zbudowano jedynie dwór mieszkalny na krańcu południowym dziedzińca Zamku Średniego. W latach przeprowadzono prace remontowe na Zamku Wysokim. W czasach wojen szwedzkim w latach zmodernizowano fortyfikacje ziemne wokół miasta i zamku. Działania wojenne uszkodziły mury Zamku wysokiego od strony południowej, a pożar wzniecony sztucznymi ogniami strawił jego dachy. Dalsze proces zniszczenia spowodował tzw. Potop szwedzki w latach Po pokoju zawartym w Oliwie w 1660 roku- Malbork ponownie dochodzi do zniszczenia. W 1710 roku w mieście wybuchła epidemia, która pochłonęła sporo ludności. W 1813 roku ustanowiono order krzyża żelaznego, który był repliką godła Zakonu. Przystąpiono do odnowy Zamku. Systematyczne prace nad rekonstrukcja zamku W Malborku, traktowanego jako pomnik niemczyzny, datują się do początku XIX wieku. Rozpoczął je Karol Fryderyk Schinkel. Dalszy etap, bardziej pogłębionych prac, to okres odbudowy kierowanej przez Ferdynanda von Quanta. Trzeci wreszcie etap, to prace Konrada Steinbrechta, prowadzone do 1921 roku. Według jego planów w latach odbudowano Zamek Wysoki. Programowo i metodycznie usuwał on polskie nawarstwienia barokowe w architekturze zamku, wprowadzając w ich miejsce rozwiązania w stylu neogotyckim. Lata pierwszej wojny światowej przebiegały w Malborku również niespokojnie. Zamek jednakże nie ucierpiał. Zapowiedziany przez traktat wersalki plebiscyt przesądził o losach miasta na niekorzyść Polski. Malbork został wyzwolony 17 marca 1945 roku przez wojska 2 Frontu Białoruskiego Armii Radzieckiej. Planowane prace nad rekonstrukcją i odbudową zamku rozpoczęto w 1961 roku. Prace budowlano- konserwatorskie i rekonstrukcyjne trwają do chwili obecnej. Po kilkunastu latach żmudnych i kosztownych prac, Zamek Malborski odzyskał pierwotny kształt. Scalono mury i pokryto dachami Zamek wysoki, odbudowano część wschodnią Zamku Średniego 1. Zrekonstruowano wieżę zamkową. Konserwacja Sali Wielkiego Refektarza trwała ponad 10 lat i należała do najtrudniejszych i najbardziej odpowiedzialnych prac polskiej służby konserwatorskiej. Koncepcja odbudowy i rekonstrukcji uwzględnia konsekwentne nawiązanie do najstarszych założeń architektonicznych. Odnosi się to do tych części zamku, gdzie mury trzeba było wznosić od nowa. Pozostałe, autentyczne fragmenty Zamku Wysokiego- Pałac Królewski i Wielki Refektarz- pozostawiono be ingerencji, wychodząc z założenia, że nawet regotycyzowane w XIX wieku partie Zamku wysokiego stanowią interesujący przykład rozwoju myśli praktyki konserwatorskiej. 1. Eleonora Zbierska, Zamek w Malborku, Warszawa 1981, s Największą warownią krzyżacką po lewej stronie Wisły i jednocześnie najlepiej zachowaną fortyfikacją obronną na Pomorzu jest zamek w Gniewie. Położony na wyniosłej skarpie tuż przy rynku miejskim stał się jednym z najbardziej znaczących militarnie ośrodków w całym państwie zakonnym. W 1283 roku komtur Dietrich ze Spiry nadzorował prace przy budowie zakonnej strażnicy, która miała dać początek założeniu zamkowemu, powstającemu w latach 1297 ok W pierwszym etapie budowy zamku powstał 6-metrowy mur zewnętrzny, rozplanowany na kształt czworoboku. W jego północno-wschodnim narożu został ulokowany stołp, czyli wieża ostatecznej obrony, zwana także bergfriedem. Mur posiadał kwadratowe wieżyczki, wysunięte ponad jego lico. W wybudowanym skrzydle północnym i południowym mieściły się pokoje a także pierwotny wjazd z furtą dla pieszych. W pierwszej połowie XIV wieku mury i wieżyczki podwyższono a dziedziniec zamknięto od wschodu i zachodu budynkami. W późniejszym okresie jeszcze raz podwyższono mury, wprowadzając dodatkowo na ich koronie ganki obronne, które obiegały cały czworobok zamku. Skrzydła zamku miały tę samą wysokość, lecz różną liczbę kondygnacji. Ostatnim etapem zmian była adaptacja warowni na rezydencję byłego wielkiego mistrza krzyżackiego Michała Kuchmeister. W tym czasie przejazd bramny w skrzydle północnym 52

5 zlikwidowano. Wprowadzono natomiast nowy przejazd od strony wschodniej. Założono także obszerne podzamcze położone na południe od domu konwentualnego. Posiadało ono silne fortyfikacje z basztami oraz dwiema wieżami bramnymi. Do elementów obronnych zamku gniewskiego należał parcham, czyli międzymurze, znajdujące się pomiędzy zamkiem a fosą. Gniew posiadał trzy wieże na planie kwadratu na narożach wewnętrznych muru oporowego oraz czwartą na planie koła. Okrągła wieża była połączona z zamkiem gankiem, dlatego uważa się, że mogła pełnić funkcję gdaniska. Zamek otoczony był fosą a jego zewnętrzna elewacja została wykonana z cegły zendrówki i udekorowana we wzory rombu i jodełki. Innym dobrze zachowanym przykładem zamku krzyżackiego na Pomorzu jest warownia w Kwidzyniu. Na formę budowli wpływ miała architektura krzyżacka i schemat zamku konwentualnego. Zwarta bryła zamku, zbliżona w planie do kwadratu, została ożywiona dzięki wprowadzonym na narożach wieżyczkom, wybudowanym na planie kwadratu. Dzwonnica wybudowana na planie prostokąta, mierząca 56 metrów również wzbogaca założenie zamkowe. Na elewacjach skrzydeł zamku i jego wież znajdują się zrytmizowane, tynkowane pasma blend. Blendy występują również od strony wewnętrznej dziedzińca, gdzie znajdują się między trzecią i piątą kondygnacją, ponad piętrowym krużgankiem. Brama wjazdowa mieści się w głębokiej wnęce na osi skrzydła północnego. Jeszcze w średniowieczu była poprzedzona przez przedbramie i most. Zamek w Kwidzynie posiada największą na terenie państwa krzyżackiego wieżę sanitarno-obronną gdanisko. Jest ono połączone z głównym korpusem zamku najdłuższym na świecie gankiem wspartym na pięciu wysokich arkadach o wysokości kilkunastu metrów. Gdanisko jest oddalone 55 metrów od zachodniego skrzydła zamku. Bibliografia: 1. Antoni Romuald Chodyński, Malbork, Warszawa Eleonora Zbierska, Zamek w Malborku, Warszawa Encyklopedia geografia turystyczna, red. Łukasz Gaweł, Kraków Mierzwiński Mariusz, Malbork: zamek Zakonu Krzyżackiego, Bydgoszcz Haftka M., Zamki krzyżackie w Polsce, Choińska-Bochdan E., Gniew w świetle badań archeologicznych, Gdańsk Kajzer L., Kołodziejski St., Salm J., Leksykon Zamków w Polsce, Warszawa