MATERIAŁY DO PRZYGOTOWANIA LEKCJI DOTYCZĄCYCH MALARSTWA

Transkrypt

1 MATERIAŁY DO PRZYGOTOWANIA LEKCJI DOTYCZĄCYCH MALARSTWA Tak jak malował Pan Chagall słowa: Wojciech Młynarski muzyka: Leopold Kozłowski Tych miasteczek nie ma już. Okrył niepamięci kurz Te uliczki, lisie czapy, kupców rój. Płotek z kozą żywicielką, Krawca Szmula z brodą wielką, Co jak nikt umiał szyć ślubny strój. A zakochane oczy lśnią. Otula się liliową mgłą Zapomniany świat i płynie, płynie w dal. Z kogucim i baranim łbem, Na białej chmurze ginie, hen, Tak jak malował pan Chagall. Już zmierzony ślubny strój. Rudy krawcze, atłas krój I odmierzaj łokciem śnieżnobiały tiul. Gdy wypieścisz ślubną suknię, W mig o srebro, srebro stuknie, A ty żyć będziesz, ech, jak ten król. A zakochane oczy lśnią... Tych miasteczek nie ma, nie. Ale krawcze, oczy twe Miał kolega, gdy pociągu zabrzmiał gwizd. Pozostały na peronie Nasze zaciśnięte dłonie I ten szept: bywaj zdrów, napisz list. A zapłakane oczy lśnią. Otula się liliową mgłą Smutny pociąg i odpływa w dal, hen w dal. O ciepłym, dobrym domu sen W tunelu ciemnym ginie, hen. Nie tak malował pan Chagall. Łzy obeschły dawno już. Ale niepamięci kurz Warto, żeby jakiś wiatr nareszcie zwiał. Warto pięścią w stół uderzyć,

2 Materiały do przygotowania lekcji dotyczących malarstwa 77 Czarną prawdę tak odmierzyć, Jak ten Szmul, gdy na frak miarę brał. A potem niechaj skrzypki tną I zakochane oczy lśnią, I cymbałów dźwięk niech płynie, płynie w dal. Z tułaczem krawcem za pan brat Niech zawiruje w tańcu świat, Tak jak malował pan Chagall. Marc Chagall Marc Chagall jeden z największych twórców XX wieku, zaliczany do czołówki tzw. wielkiej awangardy paryskiej, jest artystą posługującym się nowoczesną, uniwersalną formą artystyczną, którą łączy ze swoją kulturą rodzimą. W obrazach Chagalla przeplatają się kultura żydowska, rosyjska i francuska, dzięki czemu jego dzieła mają wyraźnie rozpoznawalny styl. Największy wpływ na kształtowanie się twórczości artysty miało jego żydowskie pochodzenie. Urodził się w 1887 roku w ubogiej rodzinie chasydzkich Żydów zamieszkujących przedmieścia Witebska jako najstarsze z dziewięciorga dzieci. Jego prawdziwe nazwisko brzmiało Mosze Segał. Witebsk, w którym spędził dzieciństwo i młodość, był miastem wielonarodowościowym mieszkali tu obok siebie Rosjanie, Rusini, Polacy i bardzo liczna społeczność żydowska, odrębna pod względem religijnym i obyczajowym. Pierwsze lekcje malarstwa młody artysta pobierał u miejscowego nauczyciela Jehudy Pena, a od 1907 roku studiował w Petersburgu w szkole Cesarskiego Towarzystwa Wspierania Sztuk Pięknych oraz w prywatnej szkole Elizawiety Swansewej pod kierunkiem Leona Baksta. Już podczas studiów w Petersburgu Chagall zetknął się z nowoczesnymi nurtami malarskimi, jednakże dopiero wyjazd w 1910 roku na prywatne stypendium do Paryża umożliwił artyście poznanie najnowszych kierunków w sztuce, takich jak fowizm, kubizm i surrealizm. W Paryżu związał się ze środowiskiem artystów skupionych w dzielnicy Montparnasse, poznał Pabla Picassa, Georges a Braque a, Maksa Jacoba, zaprzyjaźnił się z malarzami Robertem Delaunayem i Amadeem Modiglianim oraz z poetami Blaisem Cendrarsem i Guillaume em Apollinaire m. Kontakty z twórcami ruchu kubistycznego silnie wpłynęły na kształtowanie się indywidualnego malarskiego stylu Chagalla w jego dziełach zaczęły się pojawiać abstrakcyjne formy malarskie, które artysta łączył z elementami kultury żydowskiej oraz obrazami inspirowanymi wspomnieniami z dzieciństwa. Magiczny Witebsk wciąż obecny w jego pracach to obrazy z życia chasydów (Szabas, Wesele żydowskie), zwykłe małomiasteczkowe scenki rodzajowe (Handlarz bydłem, Sprzedawca gazet, Zakład fryzjerski, Skrzypek), widoki miasta (Apteka w Witebsku, Nad Witebskiem) czy pełne piękna i delikatności portrety zakochanych (Kochankowie wbłękicie, Kochankowie w zieleni). W Paryżu Chagall udoskonalił swój warsztat artystyczny i stworzył oryginalną, charakterystyczną dla całej swojej późniejszej twórczości jasną paletę śmiałych, kontrastowych kolorów (Rosji, osłom i innym; Paryż przez okno). Swoje obrazy wystawiał w Paryżu w Salonie Niezależnych i Salonie Jesiennym, a wiosną 1914 roku w sławnej berlińskiej galerii Der Sturm odbyła się jego pierwsza indywidualna wystawa.

3 78 Materiały do przygotowania lekcji dotyczących malarstwa Wojnę i pierwsze lata rewolucji Chagall spędził w Rosji, gdzie początkowo przychylnie odnosił się do rewolucyjnych przemian, pełniąc funkcję komisarza do spraw sztuki w rodzinnym Witebsku oraz angażując się w organizowanie życia artystycznego w Piotrogrodzie i Moskwie. W 1922 roku opuścił jednak Rosję i powrócił do Paryża, gdzie osiadł na stałe. W okresie międzywojennym artysta przede wszystkim malował, ale także zajmował się grafiką, tworzył ilustracje książkowe (wykonał m.in. ryciny do Martwych dusz Mikołaja Gogola) i scenografie (projekty kostiumów do trzyczęściowego baletu Bronisławy Niżyńskiej do muzyki Beethovena), projektował witraże, mozaiki i gobeliny. Jego dzieła stawały się coraz bardziej oryginalne kolorystycznie i formalnie, a także coraz bardziej różnorodne tematycznie na obrazach zaczęły się pojawiać nowe motywy, na przykład świat cyrku, postaci akrobatek i woltyżerek (Jeździec cyrkowy, Akrobata). Przed II wojną światową na niektórych obrazach Chagalla pojawiły się aluzje do aktualnej sytuacji politycznej (Rewolucja, Białe ukrzyżowanie). W 1941 roku, uciekając przed nazistami, Chagall wyjechał wraz z rodziną do Stanów Zjednoczonych, zabierając ze sobą dorobek artystyczny. Jego obrazy z tamtego okresu są pełne dramatycznych wątków, będących echem wojny i Holocaustu. Szczególnie duże wrażenie wywierają pochodzące z tego okresu prace z motywem krzyża: Ukrzyżowani lub Żółte ukrzyżowanie, prezentowane na wielkiej wystawie prac Chagalla w Nowym Jorku w 1946 roku. W 1947 roku Chagall powrócił do Francji. Początkowo zamieszkał w Paryżu, a następnie w Vence, gdzie z pasją poświęcił się pracy. Tworzył w różnorodnych technikach: malował farbami olejnymi, gwaszem, akwarelą i tuszem, tworzył grafikę (m.in. ilustracje książkowe, plakaty), ceramikę i rzeźbę, projektował mozaiki i witraże, malowidła ścienne, zajmował się również scenografią teatralną. Twórczo wykorzystywał doświadczenia kubizmu, ekspresjonizmu i surrealizmu, pozostając wciąż wiernywłasnejoryginalnej stylistyce i tematyce związanej z kulturą żydowską i wspomnieniami z dzieciństwa. Duży rozgłos zyskał dzięki swoim obrazom i grafikom ilustrującym Biblię, w których umiejętnie łączył elementy tradycji żydowskiej i chrześcijańskiej. W 1969 roku położono kamień węgielny pod Muzeum Narodowe Przesłania Biblijnego Marca Chagalla w Nicei. W 1970 roku w Paryżu zorganizowano wielką wystawę w hołdzie Chagallowi, na której zgromadzono 474 dzieła artysty. W 1984 roku odbyły się kolejne wystawy w Paryżu, Nicei i Rzymie. Artysta, który dożył sędziwego wieku 98 lat (zmarł w 1985 roku) i doczekał się pełnego światowego sukcesu artystycznego, pozostawił po sobie niezwykle obfitą spuściznę artystyczną, która jest eksponowana w wielu muzeach na całym świecie. Marc Chagall, Nad Witebskiem Obraz Nad Witebskiem znajduje się w Art Gallery of Ontario w Toronto. Został namalowany w 1914 roku po powrocie artysty do rodzinnego miasta, po czteroletnim pobycie na stypendium w Paryżu. Przedstawia mityczną postać Żyda Wiecznego Tułacza, który w swojej niekończącej się wędrówce idzie podniebną drogą nad domami pogrążonego w zimowym śnie, ukochanego przez Chagalla Witebska. Symboliczna i wiele znacząca w interpretacji obrazu postać Żyda Wiecznego Tułacza (Ahaswera) ma swoje głębokie korzenie zarówno w tradycji chrześcijańskiej,

4 Materiały do przygotowania lekcji dotyczących malarstwa 79 jak i żydowskiej. Jest on centralną postacią średniowiecznej legendy, zgodnie z którą Ahaswer w Wielki Piątek odmówił odpoczynku na progu swojego domu Chrystusowi dźwigającemu krzyż na Golgotę. W odpowiedzi miał usłyszeć prorocze słowa Chrystusa: Idę, jak jest zapisane, niebawem odpocznę, ale ty będziesz wędrował aż do mojego powrotu. Za swój czyn Żyd został skazany na nieustającą wędrówkę, wieczne pielgrzymowanie po świecie. W utworach literackich (np. Rękopis znaleziony w Saragossie Jana Potockiego) Żyd Wieczny Tułacz jest postacią, która wędruje bez końca, patrząc z oddali na troski i radości innych ludzi, nigdy nie zaznając spokoju i ciągle się przenosząc z miejsca na miejsce w oczekiwaniu końca świata. Postać ta symbolizuje także wędrówkę całego narodu żydowskiego, pozbawionego ojczyzny i ciągle tułającego się po świecie w poszukiwaniu swojego miejscanaziemi. Charakterystyczną cechą tego obrazu jest bardzo oszczędna, stonowana i jasna kolorystyka, celowa deformacja perspektywy oraz przesunięcie na dalszy plan głównego tematu obrazu postaci Żyda Tułacza wędrującego nad Witebskiem. Na pierwszym planie widać szeroki płat pustej, pokrytej śniegiem przestrzeni, w głębi po prawej rysuje się bryła wielkiej, górującej nad miasteczkiem cerkwi i fragmenty znajdujących się wokół niej zabudowań, a po lewej stronie widać samotną zagrodę z wysokim płotem i ośnieżonym domem bez okien. W centralnej części obrazu, ale jakby na dalszym planie, ukazano celowo wyolbrzymioną postać Żyda Wiecznego Tułacza, z workiem na plecach, unoszącego się nad miastem i podpierającego laską, którą dotyka dachów domów. Zamierzona przez artystę deformacja kształtów i celowe zachwianie kompozycji obrazu przez pozostawienie na pierwszym planie pustej przestrzeni służą wprowadzeniu nostalgicznego, tajemniczego i baśniowego nastroju. Obraz przenosi widza w świat wyobraźni malarza, budzi refleksję nad przemijaniem, nad losem świata, który już nie istnieje świata małych, pogrążonych we śnie żydowskich miasteczek, w których według Chagalla działy się rzeczy niezwykłe, pojawiały się na ulicach postaci z chasydzkich przypowieści i zasłyszanych niesamowitych historii. Chagall poszukiwał tematów malarskich w folklorze kraju dzieciństwa, obrzędowości żydowskiej, Biblii i otaczających go ludziach. Do jego obrazów najlepiej pasuje określenie malowana poezja, którego artysta użył do opisania własnej twórczości w autobiografii Moje życie. Obrazy Chagalla często są przesycone elementami literackimi przeniesionymi w świat malarski. Artysta swoimi obrazami opowiada baśniowe historie, tworzy świat pełen poetyckich wizji i magicznych kolorów, nasycony mądrością żydowskiej kultury. Magiczna atmosfera rodzinnego miasteczka przenika każdy obraz pola, domy, ulice sprawiają wrażenie, jakby były wykonane z papieru, przez celową deformację perspektywy wydają się nierzeczywiste, wręcz fantastyczne. Witebsk, z jego małomiasteczkową zabudową i wiejskimi przedmieściami, ze zwykłymi ludźmi na ulicach, muzykantami, parami kochanków, zwierzętami, instrumentami muzycznymi, zegarami, przechadzającymi się po niebie ptakami i unoszącymi się nad miastem uskrzydlonymi postaciami, jest jednym z najczęstszych tematów obrazów artysty. Obrazy miasta zmieniają się wraz z dojrzewaniem artysty począwszy od dzieł naiwnie realistycznych, przez okres kubistyczny ku symbolizmowi i surrealizmowi. We wszystkich dziełach Chagalla niezwykle ważną rolę odgrywa kolor. Dzięki oryginalnej palecie barw artysta tworzy w swoich obrazach niepowtarzalny klimat, odrealniony i fantastyczny, oscylujący między jawą i snem, poetycki i niedopowiedziany, przepełniony nostalgią za

5 80 Materiały do przygotowania lekcji dotyczących malarstwa utraconym światem. Swoista poetyka prac Chagalla, bogata w treści i symbole, silny i jasny kolor oraz szczególna deformacja, przenosząca widza w świat marzeń, zbliżają go tradycji symbolistycznej. Należy jednak podkreślić, że artysta pozostał wierny swojej indywidualnej wizji artystycznej, która wynikała z głębokiego emocjonalnego zaangażowania w tematykę judaistyczną oraz z wewnętrznego przekonania o duchowej przynależności do świata żydowskiej kultury. Dzięki jego obrazom, pełnym nostalgii, swobodnej gry wyobraźni i niezwykłej atmosfery, możemy się przenieść w nieistniejący już świat, który był mu tak bliski. Marc Chagall, Wojna Marc Chagall jest często uznawany za największego przedstawiciela nurtu judaistycznego w malarstwie XX wieku, przede wszystkim ze względu na wciąż powracające w jego obrazach takie motywy, jak: widoki miasteczek żydowskich, ubrani w tradycyjne stroje chasydzi, barwnie ukazane obrzędy i święta żydowskie, symbolika judaistyczna oraz tematyka starotestamentowa. W rzeczywistości twórczość Chagalla można określić mianem pomostu między światem żydowskim a tradycją chrześcijańską. Artysta, pomimo że swoje inspiracje czerpał przede wszystkim z kultury żydowskiej, zerwał z judaistyczną ortodoksją, która była zdecydowanie antyikoniczna. Malarstwo Chagalla już we wczesnym okresie jego twórczości jest figuratywne i zawiera obok symboliki żydowskiej motywy chrześcijańskie, wprowadzone na zasadzie synkretyzmu religijnego. Często na obrazach artysty pojawia się postać ukrzyżowanego Chrystusa i Madonny (Wiejska Madonna). Chociaż Chagall dorastał w religijnej rodzinie żydowskiej i miał poczucie głębokiego związku z tradycją judaistyczną, to jednak w znacznej mierze identyfikował się z kulturą chrześcijańską, co się przejawiało w całej jego twórczości. Już od początku swojej drogi artystycznej Chagall przebywał i tworzył w wielonarodowościowym środowisku twórców awangardowej sztuki, najpierw w Rosji, a później we Francji, gdzie żydowskie pochodzenie artysty i inspiracje kulturą judaistyczną nie były barierą, lecz przejawem jego indywidualnego stylu. Także teologiczne i filozoficzne zainteresowania Chagalla i wynikająca z nich refleksyjna postawa wobec rzeczywistości miały znaczny wpływ na charakter i tematykę jego obrazów. Twórczość artysty nabrała szczególnie dramatycznego i nostalgicznego wyrazu w latach wojennych, gdy Chagall stał się świadkiem zagłady świata, w którym wyrósł i którego obraz usiłował zachować w swoich dziełach. Przeżycia wojenne pozostawiły głęboki ślad w wyobraźni artysty. W obrazie Wojna, powstałym w latach , Chagall przejmująco pokazał okrucieństwo, cierpienie i zniszczenie spowodowane przez wojnę, które stały się udziałem świata zarówno żydowskiego, jak i chrześcijańskiego. Ciekawe jest podobieństwo obrazu Chagalla do innego dzieła, w podobny sposób ukazującego dramatyczne oblicze wojny, czyli do słynnego obrazu Guernica Pabla Picassa z 1937 roku. W obydwu dziełach uderza widza przede wszystkim dramatyzm i wielka siła wyrazu w ukazaniu wojny i zagłady świata, a także dynamika i niezwykła ekspresja w przedstawieniu rozpaczy, bezsilności i bezbronności ginących ludzi i zwierząt. Na obrazie Chagalla jest ukazana zagłada żydowskiego miasteczka i jego mieszkańców, żywcem palonych w swoich domach, wyciągających

6 Materiały do przygotowania lekcji dotyczących malarstwa 81 ręce z błaganiem o ratunek, matek tulących dzieci, Żydów opłakujących zabitych, rodziny uciekające w panice przed okrucieństwem wojny. Szczególnie oddziałuje na widza dominująca nad obrazem zagłady sylwetka białego konia symbolizującego Anioła Śmierci, unoszącego w stronę płomieni, ku nieuniknionej zgubie rodzinę tulącą się do siebie w wielkim przerażeniu. Na grzbiecie konia, który w prawej części obrazu przemienia się w Golgotę, jest ukazany żydowski rabin załamujący ręce w niemym geście rozpaczy, a obok niego Chrystus na krzyżu, chrześcijański symbol cierpienia i śmierci. Uciekający z pogromu Żydzi zmierzają w kierunku Góry Śmierci, tak jakby swoim cierpieniem współuczestniczyli w cierpieniu Chrystusa, jakby symbolicznie podążali tą samą drogą, którą wcześniej On szedł ku zbawieniu. Nad ukrzyżowanym są widoczne postaci, które wyciągają ręce ku niebu. Ludzie ci zdają się symbolizować zbawionych przez własne cierpienie i męczeństwo Chrystusa. Jest to wyraz głębokiego w swojej symbolice połączenia religii chrześcijańskiej z sensem i wymową Holocaustu. Wojna na obrazie Chagalla została ukazana w wymiarze ogólnoludzkim, uniwersalnym jako cierpienie i zagłada człowieka, niezależne od jego wyznania i pochodzenia, jako symbol ludzkiego dramatu jednoczącego dwie kultury żydowską i chrześcijańską, które chociaż odrębne, mają wspólne korzenie. Ekspresję i dramatyczną wymowę dzieła potęgują jeszcze malarskie środki wyrazu kontrast monochromatycznej, stonowanej kolorystyki w przedstawieniu postaci i krajobrazu oraz użycie intensywnych barw żółtych, pomarańczowych i czerwonych w przedstawieniu płomieni ogarniających miasto w lewej części obrazu. Kompozycja dzieła, na którym po jednej stronie znajduje się płonące miasto, a na przeciwnej Chrystus Zbawiciel, od razu wywołuje skojarzenie z chrześcijańskim przedstawieniem Sądu Ostatecznego, jak np. na obrazie Hansa Memlinga Sąd Ostateczny. Także na tryptyku Memlinga po jednej stronie są ukazani potępieni ginący w płomieniach, w środku znajduje się postać osądzającego Anioła Śmierci, a po drugiej stronie są przedstawieni idący do nieba zbawieni. Taka interpretacja symboliki obrazu Chagalla wyraźnie nawiązująca do apokaliptycznej wizji chrześcijańskiej, pokazuje wojnę jako koniec świata, świata małych żydowskich miasteczek, chasydów i szabasowych obrzędów, świata, który przetrwał w naszej wyobraźni dzięki niezwykłym obrazom Marca Chagalla. Surrealizm w malarstwie Surrealizm, inaczej zwany nadrealizmem, to kierunek w sztuce, który powstał we Francji po I wojnie światowej i w swoich założeniach miał być protestem przeciwko realizmowi, racjonalizmowi i utylitaryzmowi. W 1924 roku poeta i filozof André Breton w słynnym Manifeście surrealistycznym sformułował po raz pierwszy idee nowego kierunku. Datę tę uznano za początek kształtowania się myśli surrealistycznej, chociaż nazwy nadrealizm już wcześniej użył poeta Guillaume Apollinaire, znany ze swojej słowotwórczej pomysłowości. Manifest surrealistyczny André Bretona stał się jednym z najsłynniejszych i najbardziej oddziałujących programów w sztuce XX wieku. Autor tak definiował założenia nowego kierunku: Surrealizm to czysty automatyzm psychiczny, przez który zamierza się wyrazić bądź w słowach, bądź w piśmie, bądź w każdy inny sposób rzeczywiste funkcjonowanie myśli. To dyktando myśli pod nieobecność wszelkiej kontroli sprawowanej przez rozum, poza wszelkimi sprawdzianami estetycznymi