Ryc. Ixodes ricinus kleszcz pospolity, strona grzbietowa, a larwa, b nimfa, c samica, d samiec.

Transkrypt

1 Informacje praktyczne na temat profilaktyki przeciw kleszczom, uzupełnienie wykładu pt. W kleszczach kleszczy - czyli dlaczego kleszcze są znakomitymi wektorami i rezerwuarami patogenów chorób transmisyjnych dr hab. Magdalena Nowak-Chmura, prof. UP Zakład Zoologii Bezkręgowców i Parazytologii Instytut Biologii Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie Ryc. Ixodes ricinus kleszcz pospolity, strona grzbietowa, a larwa, b nimfa, c samica, d samiec. Najpospolitszy i najczęstszy gatunek kleszcza występujący w Polsce. 1

2 1. Profilaktyka i ochrona osobista przed kleszczami Możliwości ochrony osobistej przed kleszczami w terenie Kleszcze wspinające się po ciele człowieka powinny być usunięte zanim znajdą stosowne miejsce do żerowania. Niestety, często się zdarza, że nie czujemy wbijających się kleszczy i nie wykrywamy ich na czas. Lekkie swędzenie może być odczuwalne, ale zazwyczaj już podczas ssania krwi przez te pasożyty. Konieczne jest zwrócenie szczególnej uwagi na zapoznanie mieszkańców miast i wsi, zwłaszcza dzieci i młodzieży z obszarami występowania kleszczy i zasadami indywidualnej ochrony przed ich atakami. Przeciwdziałanie atakom kleszczy jest bardzo proste i dla wszystkich dostępne, należy się stosować do prostych zaleceń: - unikać miejsc występowania kleszczy, zwłaszcza w czasie ich największej aktywności, są to zarośnięte obrzeża lasu, leśne ścieżki i szlaki zwierząt porośnięte wysoką trawą i krzewami, polany śródleśne, w szczególności unikać ocierania się o roślinność, penetrowania zarośli i dzikich ścieżek oraz odpoczywania na trawie lub w miejscu z bujną roślinnością i krzewami; - stosować odzież odpowiednią do wyjścia w teren, uniemożliwiającą kleszczom przejście na gołą skórę, np. długie spodnie z wywiniętymi na zewnątrz skarpetami, wysokie buty, bluza z długim rękawem włożona szczelnie do spodni, okrycie głowy i szyi, jasny kolor ubrania zapewni lepszą widoczność wspinających się kleszczy; - stosować przetestowane i dostępne w sprzedaży repelenty i akaracydy (Faulde i in. 2008, Petney i in. 2011, Cisak i in. 2012), służące do impregnacji rzeczy wyeksponowanych na ataki kleszczy m. in. odzieży ochronnej, namiotów, koców, obuwia, oraz ciała ludzkiego, zaleca się dokładne spryskanie całego ciała przed wyjściem w miejsce ekspozycji na kleszcze, czynność ta może zapewnić ochronę przed kleszczami nawet przez kilka godzin, zaleca się tą czynność powtarzać kilkakrotnie; - regularnie (raz na godzinę) należy sprawdzać czy kleszcze przypadkowo nie znajdują się na naszym ubraniu lub niezabezpieczonych częściach ciała; - po powrocie z terenu wskazane jest dokładne sprawdzenie całego ciała, oraz ściągniętego ubrania w poszukiwaniu kleszczy, bystre oko jest szczególnie potrzebne, zwłaszcza w poszukiwaniu małych nimf i larw; - mieszkańcy terenów leśnych lub ludzie często przebywający na obszarach stałej ekspozycji na kleszcze mają możliwość zastosowania po konsultacji z lekarzem szczepienia ochronnego przeciw wirusowemu zapaleniu mózgu przenoszonego przez kleszcze. 2

3 Usuwanie kleszczy z ciała człowieka Każdego żerującego w skórze kleszcza należy natychmiast usunąć. Może to sprawić trudność, jeśli pasożyt wybrał do żerowania miejsce trudno dostępne na ciele, wtedy można udać się po pomoc do przychodni zdrowia i dyżurującej pielęgniarki. Najprostszą i najbezpieczniejszą metodą jest usunięcie kleszcza przy pomocy pęsety higienicznej, pomocne może być szkło powiększające. Stosuje się również dostępne w aptekach specjalne przyrządy do usuwania kleszczy (pompki, szczypce). Pewnym i szybkim pionowym ruchem, chwytając kleszcza pęseta jak najbliżej skóry, usuwamy pasożyta starając się wyciągnąć go w całości. Należy pamiętać o bezwzględnym zachowaniu higieny, nie usuwamy kleszczy gołymi palcami, nie rozgniatamy paznokciami, oraz nie smarujemy ich żadnym płynem ani smarem, stosujemy dokładną dezynfekcję miejsca po usunięciu pasożyta. Kontakt z rozgniecionymi lub zmiażdżonymi kleszczami może skutkować kontaktem z ich płynami ustrojowymi, które mogą zawierać czynniki chorobotwórcze, a tym samym być zakaźne. Do usuwania przemieszczających się po ciele kleszczy, lub dopiero co przytwierdzonych w dużej liczbie i w jednym miejscu, zwłaszcza tych najmniejszych okazów larwalnych, można zastosować taśmę klejącą lub plaster. Kleszcze zostaną unieruchomione i łatwo usunięte za jednym razem (Hillyard 1996). Wyciągnięty okaz kleszcza można zabezpieczyć w probówce, lub innym pojemniku i przekazać do badań do odpowiedniej pracowni. Miejsce po usunięciu kleszcza należy obserwować przez kilka tygodni, a w przypadku złego samopoczucia udać się do lekarza i poinformować o infestacji przez te pasożyty. Inne metody usuwania kleszczy przekazywane sobie przez ludzi nie są wskazane. Odkręcanie i przekręcanie kleszczy nie przynosi żadnych efektów z powodu zębów na hypostomie. Pokrycie kleszcza masłem, wazeliną lub olejem zablokuje pory (tarczki oddechowe) związane z procesem oddychania tych roztoczy, ten zabieg nie przyspieszy odłączenia się kleszcza od ciała żywiciela, a jedynie może spowodować szybsze przekazanie ewentualnych patogenów, których jest wektorem. Przypalanie papierosem może przyczynić się do przerwania ciała kleszcza, a wtedy infekcja może zostać rozszerzona, podczas gdy kleszcz nadal będzie przytwierdzony do ciała. 3

4 Usuwanie kleszczy z ciała zwierząt domowych i hodowlanych Kleszcze są powszechnie spotykane na zwierzętach domowych. Podczas spacerów psy i koty mają tendencję do biegania wśród wysokiej roślinności, a zabawy w trawie, w różnych ekosystemach powodują, że kleszcze łatwo przedostają się na ciało żywiciela. Zwierzęta domowe po każdym spacerze powinny być czesane i sprawdzane w poszukiwaniu kleszczy, zwłaszcza wokół uszu, pyska, okolic oczu i cały tułów. Usuwanie kleszczy zwierzętom domowym niczym się nie różni od wyżej opisanych sposobów usuwania kleszczy u ludzi. Należy zachować stosowna higienę i staranność przy wyciąganiu, oraz pamiętać, że nagłe przerwanie żerowania kleszczom może się przyczynić do przypadkowej zmiany żywiciela, np. na człowieka, w przypadku kiedy kleszcz zostanie wyciągnięty i nie zabezpieczony od razu w pojemniku. Jeśli kleszcze znajdowane są na zwierzętach wielokrotnie, zwłaszcza w okresie wzmożonej aktywności sezonowej tych pasożytów, lekarze weterynarii zalecają stosowanie impregnowanych obroży, szamponów przeciw kleszczom i specjalistycznych szczepionek. Jedną z możliwości zakażenia się wirusem kleszczowego zapalenia mózgu jest spożywanie surowego mleka i jego przetworów, np. od kozy zarażonej tym wirusem przez żerujące na niej kleszcze. Ponieważ kleszcze atakują wszystkie zwierzęta hodowlane, wypasane na pastwiskach krowy, owce, kozy mogą być zaatakowane przez te pasożyty. Aby nie dopuścić do zakażenia przez kleszcze groźnymi chorobami bydła oraz innych zwierząt, jak również mleka i jego przetworów należy zabezpieczać pastwiska przed występowaniem kleszczy i usuwać mechanicznie te pasożyty zaobserwowane w skórze i na sierści zwierząt. 4

5 Zabiegi stosowane w najbliższym otoczeniu środowiskowym człowieka mające na celu ograniczenie populacji kleszczy: - wpływ na zmiany warunków mikroklimatycznych siedliska utrudniające kleszczom odbycie cyklu rozwojowego, poprzez osuszanie terenu, meliorację, utrzymywanie niskiej wilgotności siedliska, stosowanie drenażu wybranych siedlisk, wycinanie lub przenoszenie roślinności, zwłaszcza wzdłuż ścieżek; - systematyczne koszenie trawy i usuwanie krzaczastych zarośli; - ograniczanie dostępu drobnych gryzoni i innych dzikich zwierząt (potencjalnych żywicieli kleszczy) do zabudowań ludzkich, przez likwidację pustostanów, dzikich wysypisk śmieci i usuwanie kryjówek dzikich zwierząt; - systematyczne przeglądanie skóry i sierści zwierząt domowych i hodowlanych; - ochrona miejsc hodowli zwierząt, gdzie kleszcze zakładają swoje siedliska (np. hodowla psów, kotów, gołębi), poprzez obserwację zwierząt, sprzątanie w pomieszczeniach hodowli i wypełnianie szczelin i pęknięć w tych pomieszczeniach, w niektórych przypadkach zaleca się całkowite pozbycie się hodowli np. gołębi - żywicieli kleszczy, które mogą przenikać do mieszkań ludzkich; - czasowa rotacja pastwisk przeznaczonych do wypasania zwierząt, oraz pól rolnych przeznaczana pod orkę, aby pomóc zmniejszyć liczbę kleszczy i innych pasożytów schronionych w szczelinach gleby; - stosowanie kontroli chemicznej do wybranych siedlisk w postaci akarycydów, jednak zwalczanie kleszczy metodami chemicznymi jest zabronione ze względu na ochronę środowiska, a Unia Europejska wycofuje z użycia pestycydy, które kiedyś były używane do walki z kleszczami; - zastosowanie środków biologicznych (grzyby, nicienie, parazytoidy) było wypróbowywane laboratoryjnie i oszacowano redukcję kleszczy w naturalnych populacjach, jednak zastosowanie takich rozwiązań na szerszą skalę jest mniej obiecujące, gdyż może spowodować zmiany w relacjach w lokalnych sieciach troficznych (Petney i in. 2011). 5

6 2. Najważniejsze choroby przenoszone przez kleszcze w Polsce, pierwsze objawy Borelioza z Lyme, kleszczowe zapalenie mózgu, ludzka anaplazmoza granulocytarna, babeszjoza BORELIOZA w Polsce objawy kliniczne Borelioza (LB) jest zoonozą imitującą inne choroby, z szerokim spektrum wielonarządowych objawów klinicznych: skórnych, neurologicznych, stawowych, kardiologicznych FAZA WCZESNA: -rumień wędrujący na skórze (u ok % chorych, pojawia się po 2 dniach lub kilku tygodniach, nie leczony zanika po 5-6 tygodniach) -objawy grypopodobne: gorączka, bóle głowy, bóle stawowo-mięśniowe (u ok. 40% chorych) -wczesna neuroborelioza - ostre zapalenie stawów (bóle mięśni i ścięgien) - objawy kardiologiczne (zaburzenia przewodnictwa przedsionkowo-komorowego, zapalenia mięśnia sercowego) FAZA PRZEWLEKŁA: -przewlekłe zapalenie stawów - zanikowe zapalenie skóry kończyn - zmiany neurologiczne (encefalopatia, zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego) KZM w Polsce objawy kliniczne ok dni 1 faza -temperatura 38C - złe samopoczucie, osłabienie - bóle głowy, karku -bóle mięśni, gałek ocznych - 2/3 ludzi bez objawów wg PZH uwaga na niepasteryzowane mleko krowie, owcze i kozie!!! 6

7 3. Kilka informacji praktycznych Gdzie kleszcze się ukrywają? Grupa gatunków Siedlisko Gatunek kleszcza, przykłady Pozagniazdowe Gniazdowonorowe Norowopozagniazdowe - strych, poddasze, piwnica, mieszkanie -jaskinia, lochy - jamy, nory ssaków - gniazda ptasie w norach ziemnych, skalnych, w dziuplach - gniazda ssaków w dziuplach -warstwa ściółki - sąsiedztwo gniazd ptasich na drzewach -powierzchnia gleby, wśród roślinności -młodociane kleszcze u wejścia i wewnątrz nor, dorosłe wśród roślinności Argas polonicus (obrzeżek polski), Argas reflexus (obrzeżek gołębi), Ixodes vespertilionis (kleszcz nietoperzowy), Ixodes hexagonus (kleszcz jeżowy) Ixodes ricinus (kleszcz pospolity), Ixodes frontalis (kleszcz ptasi), Ixodes trianguliceps (kleszcz gryzoni) Dermacentor reticulatus (kleszcz łąkowy) Informacje praktyczne na temat kleszczy Kiedy kleszcz pospolity jest najbardziej aktywny? 7