SŁOWNICTWO PISM STEFANA ŻEROMSKIEGO. Katarzyna Sobolewska MIASTO I WIEŚ UNIVERSITAS

Transkrypt

1 SŁOWNICTWO PISM STEFANA ŻEROMSKIEGO TOM 12 Katarzyna Sobolewska MIASTO I WIEŚ UNIVERSITAS

2

3

4

5 ISBN

6 SPIS TREŚCI I. MIASTO I WIEŚ JAKO OPOZYCJA KULTUROWA II. MIASTO I WIEŚ W ŚWIECIE PRZEDSTAWIONYM ŻEROMSKIEGO III. CEL BADAŃ I METODY GROMADZENIA MATERIAŁU SŁOWNIKOWEGO IV. ZAWARTOŚĆ CZĘŚCI SŁOWNIKOWEJ Semantyczna charakterystyka słownictwa a. Ludzie b. Miejsca c. Infrastruktura d. Zajęcia e. Kultura i życie społeczne f. Realia życia g. Nazwy miast, wsi i ich określenia Formalna charakterystyka słownictwa a. Formacje z dywizem b. Zdrobnienia, zgrubienia c. Elementy dialektalne d. Cytaty z języków obcych i zapożyczenia V. HASŁA WSPÓLNE Z INNYMI TOMAMI SŁOWNIKA WYKAZ NAJCZĘŚCIEJ UŻYWANYCH SKRÓTÓW LITERATURA PRZEDMIOTU SŁOWNIK część I: MIASTO część II: WIEŚ WYKAZ ALFABETYCZNY HASEŁ ZAMIESZCZONYCH W SŁOWNIKU

7

8 I. MIASTO I WIEŚ JAKO OPOZYCJA KULTUROWA Opozycja między miastem a wsią ma charakter uniwersalny. Literatura XVIII i XIX wieku daje świadectwo nie tylko tej podstawowej dychotomii, określającej warunki społecznej egzystencji człowieka, ale stanowi także refleks historycznych przemian, jakie ukształtowały nowoczesną Europę. Najważniejszy w naszej części świata proces cywilizacyjny polegał bowiem na przejściu od wiejskiej kultury rolnej do kultury miejskiej, przemysłowej 1. W realiach polskich proces ten przebiegał z opóźnieniem, a w dodatku skojarzył się on w powszechnej świadomości z utratą niepodległości. To spowodowało, że miasto, jako symbol przekształceń cywilizacyjnych, było przez cały XVIII i XIX wiek negatywnym członem przywołanej w tytule opozycji. W tej konfrontacji dwóch światów wieś jest synonimem natury, miejscem wolnym od zgubnego wpływu cywilizacji, w którym więzi międzyludzkie oparte są na szczerości i prostocie, a wszystkie zdarzenia życiowe układają się w naturalny porządek. Jest wieś ostoją tradycyjnych wartości, skarbcem lokalnych tradycji. Miasto natomiast zabija przyrodzone walory i cnoty ludzkie, odwraca naturalny porządek rzeczy, neguje autentyczne wartości 2. Jest przestrzenią kultury, kosmopolitycznym, anonimowym środowiskiem nastawionym na innowacje. Miasto postrzegane z perspektywy wsi stanowiło zespół deficytów: przestrzeni, przyrody, wolności, kontroli społecznej, poczucia zakorzenienia. Doświadczenie rozbiorów sprawiło ponadto, że stało się ono siedzibą obcego : zaczęli je zamieszkiwać przedstawiciele narodu zaborcy. W ten sposób wieś uzyskała jeszcze jeden ważny dla Polaków walor jako siedlisko polskości. W tej jedynej niezdominowanej przez okupantów przestrzeni najważniejszą rolę odgrywał dworek szlachecki 3. Jednak petryfikacja roli dworu i dziedzica, ich w istocie feudalna dominacja nad ludem nie była w stanie zahamować procesu nieuchronnych przemian, które przyniosły w końcu kres kultury ziemiańskiej w Polsce. Konfiskaty ziemi po powstaniu styczniowym, uwłaszczenie chłopów w zaborze rosyjskim, upadek ekonomiczny zadłużonych i prymitywnych 1 A. Mencwel, Przedwiośnie czy potop. Studium postaw polskich w XX wieku, Warszawa 1997, s H. Michalski, Przestrzeń przedstawiona. Szkice z poetyki mimesis w powieści XIX-wiecznej, Warszawa 1999, s E. Rybicka, Modernizowanie miasta. Zarys problematyki urbanistycznej w nowoczesnej literaturze polskiej, Kraków 2003, s. 46.

9 8 I. Miasto i wieś jako opozycja kulturowa gospodarstw zaowocował deklasacją społeczną szlachty i koniecznością podejmowania przez nią pracy zarobkowej w miastach 4. Tak dokonało się w warunkach polskich przejście od kultury wiejskiej do miejskiej. Ale sposób życia i wartościowania, kultywowany w miastach przez potomków dawnych ziemian, stanowi imponujące świadectwo ciągłości historycznej. Oto wieś i jej chłopscy mieszkańcy chłop, kmieć, wieśniak otrzymują negatywne waloryzacje właściwe perspektywie pana, przypisujące rolnikom niską pozycję społeczną, brak wykształcenia, ubóstwo, chciwość itp. 5 Wydaje się, że podobnie jak w utworach Żeromskiego, o czym niżej prawdziwe walory wsi wynikają z jej potencjału przyrodniczego, piękna jej krajobrazu, z możliwości życia w zgodzie z naturą, a więc odzwierciedlają punkt widzenia spragnionego kanikuły mieszczucha. To zaś, co stanowi treść stosunków wiejskich, co dotyczy egzystencji jej mieszkańców w żadnym razie nie zasługuje na uznanie; jest rejestrem problemów narosłych i nierozwiązanych od wieków. 4 S. Siekierski, Kultura szlachty polskiej w latach , Pułtusk 2003, s. 41 i nast. 5 Por. B. Żywicka, Zmiany w językowym obrazie wsi we współczesnej polszczyźnie, w: Język polski. Współczesność. Historia, red. W. Książek-Bryłowa i H. Duda, Lublin 2005; R. Tokarski, Obraz wsi utrwalony w języku, Prace Filologiczne, t. XXXVII, Warszawa 1992.

10 II. Miasto i wieś w świecie przedstawionym Żeromskiego II. MIASTO I WIEŚ W ŚWIECIE PRZEDSTAWIONYM ŻEROMSKIEGO Stefan Żeromski, świadom tych wszystkich przemian cywilizacyjnych, był ich wnikliwym obserwatorem, a jako szlachcic wysadzony z siodła także ich ofiarą. Jego bohaterowie to najczęściej ludzie wykorzenieni, bezdomni, którzy w mieście znaleźli się nie z własnej woli. Niosą oni w sobie wspomnienie rodzinnej wsi, dzieciństwa, które upłynęło pod dachem szlacheckiego dworku, tęsknotę za przestrzenią i przyrodą. Z takim bagażem pragnień i deficytów wiodą życie w mieście, które postrzegają jako coś obcego, na które patrzą z perspektywy ziemianina. Mają tendencję do ciągłego porównywania tych dwóch odrębnych światów i dwóch stylów życia. Przestrzeń miasta jest zorganizowana w sposób urągający podstawowym potrzebom człowieka. Jest przestrzenią zdegradowaną, ciasną, zatłoczoną, tworzącą absurdalny układ komunikacyjny, uniemożliwiającą godne i spokojne życie. Dyskomfort egzystencji w mieście pogłębiają pewne konkretne zjawiska historyczne. Jednym z nich jest utrata niepodległości, która sprawia, że ośrodki miejskie, jako siedziby urzędów, władz, administracji i policji, stają się widocznymi na każdym kroku przestrzeniami politycznego zniewolenia. Zahamowanie rozwoju gospodarczego polskich miast i miasteczek na skutek polityki zaborców powoduje ponadto, że miasta, zwłaszcza prowincjonalne, stają się zatęchłymi sadzawkami, pozbawionymi szans gospodarczego i kulturalnego awansu. Utwory Stefana Żeromskiego nie poprzestają na opisie i konfrontacji tych dwóch światów. Zamysłem autora jest przecież zreformowanie warunków życia ludzi zarówno w miastach, jak i na wsi. Koncepcja szklanych domów, obecna zresztą nie tylko w Przedwiośniu, ale i we wcześniejszej od niego Urodzie życia, stanowi znamienne świadectwo tych cywilizacyjnych poszukiwań. Jakże wymowny jest w tym kontekście fakt, iż utopia Żeromskiego obejmowała wyłącznie wieś, zakładając całkowitą przebudowę jej tkanki, zarówno materialnej, jak i społecznej. Miasta nie nadawały się do żadnej modernizacji, nie było dla nich ratunku. Ale reformatorskie projekty Baryki czy Rozłuckiego niszczą zarazem sielankowy, ziemiański obraz wsi, istniejący we wspomnieniach wysadzonych z siodła bohaterów. Tym samym dostarczają czytelnikom zupełnie nowej perspektywy, w której realia polskiej wsi przełomu XIX i XX wieku stanowią obiekt koniecznych przekształceń, zmieniających jej techniczną, socjalną i mentalną strukturę.

11 III. Cel badań i metody gromadzenia materiału słownikowego III. CEL BADAŃ I METODY GROMADZENIA MATERIAŁU SŁOWNIKOWEGO Niniejszy tom stanowi kontynuację serii Słownictwo pism Stefana Żeromskiego, której pierwsze siedem części ukazało się w wydawnictwie Universitas w 2002 r. Celem publikacji, wciąż otwartej na dalsze badania słownikowe, jest rekonstrukcja językowego obrazu świata, zawartego w pismach Stefana Żeromskiego, przedstawiona w postaci zwartych kręgów tematycznych 6. Jakkolwiek każdy taki krąg wymusza na badaczu swoistą konstrukcję pracy i stawia przed nim inne problemy interpretacyjne, podstawowa metoda badawcza jest wspólna dla wszystkich tomów i stanowi dorobek zespołu. Polega ona na filologicznej, semantycznej i stylistycznej analizie słownictwa zanurzonego w szerokich kontekstach, odnoszących się do wybranego kręgu tematycznego. Efekty tych analiz przedstawione są w systematycznym, czytelnym układzie słownikowym. Materiał, który wymyka się temu ascetycznemu sposobowi opisu, stanowi przedmiot badań umieszczonych w części interpretacyjnej, poprzedzającej prezentację słownictwa w układzie alfabetycznym. Materiał dotyczący miasta i wsi w pismach Stefana Żeromskiego wyekscerpowano z jego Dzieł, wydanych w Czytelniku w latach w opracowaniu edytorskim Stanisława Pigonia. Ponadto do korpusu cytatów włączono dane pochodzące z trzech tomów listów, wydanych przez Zdzisława Jerzego Adamczyka 7. Na potrzeby słownika umieszczono w korpusie cytatów wszystkie szersze konteksty oraz pojedyncze odwołania, nawiązujące do szeroko pojętej rzeczywistości wiejskiej i miejskiej. Tam, gdzie to było możliwe, notowano w osobnej rubryce nazwę miasta lub wsi, do jakiej dany leksem się odnosił. Otrzymano w ten sposób dwie obszerne bazy danych, WIEŚ i MIASTO, liczące razem ponad 14 tys. wielozdaniowych fragmentów, na których podstawie utworzono najpierw listę haseł, a potem zbiory cytatów zawierających odpowiednie wyrazy hasłowe, wyszukane automatycznie. Ostatni etap polegał na zredagowaniu artykułów słownikowych oraz zilustrowaniu ich w zgodzie z obowiązującą instrukcją. 6 Szczegółowe informacje dotyczące metodologii badań zawarte są w tomie wstępnym pod red. K. Handke. 7 S. Żeromski, Listy , Listy , Listy , red. Z.J. Adamczyk, Pisma zebrane, t , Warszawa

12 IV. Zawartość części słownikowej IV. ZAWARTOŚĆ CZĘŚCI SŁOWNIKOWEJ Słownik dzieli się na dwie odrębne części, zawierające słownictwo wiejskie i miejskie 8. Część dotycząca miasta liczy 1015 haseł, część dotycząca wsi 834. Przeważają hasła rzeczownikowe, niewielką grupę stanowią przymiotniki i czasowniki. Osobną kategorię tworzą wyrażenia typu gościnne dwory, park-ogród, chałupy-szkarlatynki, reforma rolna, a także peryfrazy, będące nazwami ludzi, grup ludzkich (brat w sukmanie, rolny posiadacz, bydło w sukmanach) lub miast (biskupia stolica, cmentarz duszy, gromada waterklozetów). Każde hasło, które opisuje w sposób ekskluzywny jedno lub dwa konkretne, znane z nazwy miejsca, zostało opatrzone umieszczoną w nawiasie lokalizacją, która zamyka ciąg definicyjny. Pola znaczeniowe miasta i wsi są bardzo szerokie, a przy tym niejednolite. Ich granice są nieostre. Niezbędny stał się zatem podział pól na podkategorie. Zabieg ten umożliwił zarówno ekscerpcję materiału, jak i jego klasyfikację, a także pozwolił już na etapie redakcji na odrzucenie części cytatów jako niemieszczących się w opracowywanym kręgu tematycznym. W omawianych polach wyodrębniono więc siedem zasadniczych obszarów, składających się na kulturę duchową i materialną miasta i wsi, przedstawioną w twórczości Żeromskiego. 1. SEMANTYCZNA CHARAKTERYSTYKA SŁOWNICTWA a. Ludzie Mieszkaniec miasta to nie tylko mieszczanin, miastowiec czy mieszczuch, ale także człowiek określany przez swoją przynależność do różnych grup społecznych i zawodowych. Jego miejsce w strukturze socjalnej sygnalizują takie nazwy jak: drobnomieszczanin, burżuaza, łyk, filister, proletariusz, zaś pozycję w strukturze zawodowej: sklepikarz, kasjerka, subiekt, fabrykant, księgarz, garson, dorożkarz, kamienicznik, poczciarz, telegrafista. Obie grupy nazw mają także zwykle swe zbiorowe odpowiedniki: arystokracja, biedota, bryndza, 8 Indeks umieszczony na końcu pracy wiąże obie listy haseł, prezentując materiał opisujący wyłącznie jeden z dwóch tytułowych kręgów znaczeniowych, a także słownictwo wspólne, właściwe realiom zarówno miasta, jak i wsi. Oczywiście zawartość tych równobrzmiących haseł, a więc ich znaczenia, egzemplifikacja oraz dane dotyczące łączliwości, w żadnym stopniu się nie pokrywa, ale ilustruje tytułową opozycję.

13 12 IV. Zawartość części słownikowej high-life, matadorowie, plutokracja, optymaci, pospólstwo, motłoch, eskulapia, wyrobnicy, kramarze, robociarze, gondolierzy, cybularze. Typowo miejską kategorię tworzą nazwy zwierzchników i pracowników urzędów (gubernator, wicenaczelnik, piszczyk, pałaciarz, knoty), a także nazwy przedstawicieli zawodów stricte miejskich: policjant, rządca domu, stójkowi, stróżka, strucle itp. Ciekawą i licznie reprezentowaną grupę stanowią nazwy postaci z marginesu społecznego i półświatka: ananas, andrus, apasze, chodzik, ulicznik, łaziki, żebrak; kurtyzana, prostytutka, stręczyciel, paskarz, ulicznica. Ponadto wiele nazw, zwykle pojawiających się w kontekstach paryskich, dotyczy ludzi korzystających z miejskiej anonimowości i swobody obyczajów: kobietołowcy, lowelasi, podskakiewicze, świszczypała, zaczepnik, kokota, utrzymanka. Osobną grupę stanowią wyrazy określające mieszkańców miast ze względu na ich sposób ubierania się i styl życia: cylindrowiec, kaszkieciarze, kaśkietowcy, surdutowiec, dandys. Inną kategorię z tego kręgu tworzą konsumenci miejskich rozrywek i usług: birbant, bywalec, klientela. Ostatnia zwarta grupa nazw mieszkańców miast wiąże się z ich pochodzeniem etnicznym i wyznaniem: niemczykowie, żydostwo, mechesy, starozakonny, Żyd, Żydek, Żydzina, chrześcijanie. Najliczniejszą kategorię nazw mieszkańców wsi stanowią synonimy chłopa i chłopstwa, także wielowyrazowe: cham, chłopina, brat w sukmanie, gospodarz ziemi, kmiotek, mużyk, pauper, rolnik, rolny posiadacz, wieśniak, wieśniaczka, włościanin, brać w sukmanie, bydło w sukmanach, chamstwo, chamskie dusze, chłopiska, chłopkowie, hreczkosieje, kmiecie, kmioty, lud, ludek, ludzie od pługa, naród, pejzanie. Sporo nazw dotyczy kobiet i dziewcząt wiejskich: baba, babina, babuleńka, dziewczynina, dziewczysko. Mniej liczną, ale bardziej urozmaiconą grupę tworzą nazwy zarządców i pracowników folwarku: administrator, plenipotent, dziedzic, karbowy, ekonom, okumon, pisarczyk, pisarek, rządca; furman, oficjaliści, ogrodnik, ogrodowczyk, parobas, parobczak, służba, czeladź. Ponadto duży zbiór nazw odnosi się do właściciela lub dzierżawcy folwarku i jego rodziny: chudopachołek, ciarach, cześnik, pan, panek, paniczek, panul, panowie-bracia, szlachcianka, szlachcic, szlachetka, szlachta, szlagon, ziemianin. Pozostali mieszkańcy dworu to korepetytor i rezydent. Osobne leksemy opisują chłopów jako najuboższą i najmniej wykształconą grupę społeczną: biedota, gmin, gminiacy, hołota, pariasi. Niekiedy wyznacznikiem ich nędznej kondycji staje się sposób ubioru (bezspodniowcy, sukmaniarze) lub sposób odżywiania się: kartoflarz. Gruntowną znajomość realiów dziewiętnastowiecznej wsi widać w nazwach robotników rolnych (bandos, bandoska) oraz wiejskich gospodarzy określanych według stopnia ich zależności od pana feudalnego czy stanu posiadania: pańszczyźniak, czynszownicy, indywidualiści, koloniści, osadnicy, komornik, zagrodnik, najemnicy, pięciomorgowcy. Inna grupa nazw chłopów pochodzi od czynności związanych z uprawą roli i hodowlą: grabiarki, kopacz, kosiarze, oracze, żeńcy; świniarz, pastuch, pasturka.

14 IV. Zawartość części słownikowej 13 Niewielki zbiór tworzą nazwy zawodów i specjalizacji rolniczych: agronom, zootechnik, plantator. Nieco więcej leksemów dotyczy nazw zawodów okołorolniczych, związanych z przemysłem wiejskim czy wiejskimi usługami: propinator, gorzelany, młynarz, młynarczyk, felczer, karczmarz. Pojedyncze nazwy odnoszą się do stanowisk w administracji wsi: sołtys, wójt, a nawet do poborcy podatków (akcyźnicy, akcyźny). Ostatnia zwarta grupa nazw skupia się wokół przynależności etnicznej i wyznawanej religii czy obrządku: Żyd, Żydeczek, Żydek, Żydówka, chłopi-unici, unita. b. Miejsca Najliczniejsza grupa nazw miejsc w mieście dotyczy pewnych charakterystycznych elementów krajobrazu miejskiego. Wśród nich dominują nazwy ulic i placów: bulwar, dziedziniec, dziedzińczyk, plac, placyk, podwórko, podwórze, promenada, skwer, studnia, ulica, uliczka, zaułek. Inne leksemy odsyłają do miejskich budowli i typowych dla topografii miasta elementów architektonicznych: attyki, brama, bramisko, fontanna, kolumnada, obmurowania, rogatka, wały, wieża. Inne wyrazy są nazwami zbiorników wodnych (basen wodny, sadzawka) oraz pewnych koniecznych, acz mało estetycznych urządzeń miejskich: kloaka, rynsztok, ściek, śmietnik. Wiele leksemów odnosi się do miejsc o charakterze publicznym. Wśród nich ważną funkcję pełnią tereny rekreacyjne: aleja, alejka, błonie, ogród, ogródek, park, park-ogród, park-sen, ślizgawka. Inną grupę tworzą nazwy miejsc rozrywek: filharmonia, galeria, kabaret, kinematograf, opera, teatr. Jeszcze inną nazwy placów i instytucji handlowych: bazar, giełda, jarmark, kiermasz, sukiennice, targ, targowica, targowisko. Pewna część słownictwa obejmuje nazwy obiektów oświatowych, transportowych i medycznych: biblioteka, czytelnia; banhof, dworzec; klinika, lecznica. Duża grupa rzeczowników nazywa części miejskiej przestrzeni, zróżnicowane topograficznie, funkcjonalnie, historycznie lub społecznie: centrum, dzielnica, dystrykt, getto, kwartał, prowincja (paryska), podgrodzie, podegrodzie, przedmieście, śródmieście. Stosunkowo bogaty jest repertuar leksemów nazywających miejsca kultu rozmaitych obrządków i wyznań: bożnica, campo santo, cerkiew, chram, grobowiska, katedra, kircha, klasztor, kolegiata, konwent, kościół, kościółek, meczety, świątynia. Ostatni zwarty zbiór wyrazów odsyła do miejskich zabytków i pamiątek historycznych: amfiteatr, cyrk, forum, kopiec, monumenty, osobliwości, pałac, pomnik, termy, zamek. Charakterystyczne elementy krajobrazu wiejskiego stanowią w nazwach miejsc najbardziej rozbudowaną grupę hiponimów. Mieszczą się tu nazwy jego archetypicznych składników, elementów przyrody lub architektury widocznych z daleka, tworzących i symbolizujących pejzaż wiejski: banie (cerkwi), błonie, brogi, komin, kopce, kopuły, kopy, krzyż, sterty, stogi, studnia, studzienka, wiatrak, żuraw. Sporo jest nazw zbiorników wodnych: baseny wodne, sadzawka, sekuła, staw; zwartą grupę słownictwa tworzą nazwy zagród wiejskich i ich części, także miejsc położonych tuż za ogrodzeniem: dziedziniec, gumno, obejście, ogrojec, ogród, ogródek, okólnik, plac, podwórko, podwórze, podwórzec, sad, sadek, sied-

15 14 IV. Zawartość części słownikowej lisko, zagroda, zastodole, pozapłocie, zapłocie. Znaczna część rzeczowników obejmuje nazwy pól i łąk: łan, murawa, nieużytki, niwa, niwka, nowina, odłóg, pastewnik, pastwisko, pole, pólko, rola, wygon, zagon. Wśród nazw wiejskich miejsc o charakterze publicznym najliczniejszy zbiór stanowią drogi i ścieżki: chodnik, drożyna, dróżka, gościniec, miedza, grobla, opłotki, ścieżka, ścieżyna, ulica, uliczka. Inne nazwy odnoszą się do elementów infrastruktury wiejskiej: most, przystań; jeszcze inne nazywają przyrodnicze otoczenie wsi: las, lasek łąka, polana, rzeka, rzeczka. Niewielka grupa rzeczowników odnosi się do wyodrębnionych części wsi: dziedzina, gospodarstwo, kolonia, majątek, przysiołek, przysiółek, włość, zaścianki. c. Infrastruktura Infrastruktura, obejmująca materialne podstawy funkcjonowania w mieście, w największym zakresie dotyczy nazw siedzib: budynków i mieszkań. Wśród nazw budynków prywatnych, mieszkalnych i gospodarczych, znajdują się takie jak: baraki, buda, budynek, budyneczek, chałupa, chałupiny, chałupka, chałupsko, chata, chatyny, chlew, chlewiki, dom, domek, domostwo, dworek, dworzyszcze, dwór, kamienica, kamieniczka, kamieniczysko, posesja, rezydencja, rudera, szopa. Nie mniej liczna jest grupa nazw budynków użyteczności publicznej: ambasada, banhof, dworzec, gmach, hala, koszary, kryminał, ministerstwo, parlament, poczta, ratusz, sąd, więzienie. W sporej grupie nazw mieszkań przeważają te z nich, które odnoszą się do lokali substandardowych: ciupka, ciupy, facjatki, facjaty, izdebka, jama, nora, piwnica, poddasze, strychy, suterena, suteryna. Rozbudowany katalog nazw reprezentują wyrazy oznaczające różnego typu miejskie przedsiębiorstwa: usługowe, handlowe i produkcyjne. Wśród tych pierwszych dominują nazwy lokali gastronomicznych: buvetka, café, crémerie, cukierenka, cukiernia, garkuchnia, jadłodajnie, kafenhauzy, kawiarenka, knajpa, knajpeczka, restauracja, restauracyjka, szynczek, szynk, szynkownie, taniak, tawerna, trattoria. Zwartą grupę stanowią także nazwy domów zajezdnych: austeria, boarding-house, hotel, hotelik, pensjonat. Inny zbiór słownictwa w kategorii przedsiębiorstw usługowych reprezentują nazwy instytucji finansowych: bank, banczek, giełda, kasa pożyczkowa, lombard. Specyficzne zainteresowania i losy niektórych bohaterów Żeromskiego ilustruje słownictwo hazardowe : kasyno, loteria, totalizator. Przedsiębiorstwa handlowe to przede wszystkim nazwy sklepów, określanych adekwatnie do ich wielkości i oferty: banco, kram, magazyn, sklep, sklepiczyna, sklepik, sklepiska, skład, składziki, stragany. Stosunkowo niewiele nazw sklepów informuje o rodzaju sprzedawanego przez nie towaru: apteka, drogeria, księgarnia. Przedsiębiorstwa produkcyjne nie są zbyt liczne; nazwy części z nich nie odwołują się do rodzaju wytwórczości: fabryczka, fabryka, warsztat. Inne wyrazy z tego kręgu oznaczają niewielkie wytwórnie (benzyniarnia, browar, cegielnia, drukarnia) lub zakłady przemysłowe bądź ich działy: stocznia, tkalnie, walcownie. Nazwy dróg przeznaczonych dla pojazdów i pieszych także stanowią rozbudowaną grupę słownictwa miejskiego: arteria, bulwar, chodnik, chodniczek, linia kolejowa, linia tramwajowa, most, poprzecznica, przecznica, przesmyk, szyny, trotuar, trotuarek, ulica, ulicz-

16 IV. Zawartość części słownikowej 15 ka, wyboice, zaułek. Podobne urozmaicenie słownictwa można zaobserwować w grupie nazw pojazdów: autobus, automobil, bicykle, II bieda, czupirak, dogcarty, dorożka, doróżka, drynda, dryndula, karawan, kareta, karetka, kolej, metro, omnibus, powozik, powóz, samowar, taximetr, tramwaj. Kolejnym kręgiem nazw odnoszących się do infrastruktury miejskiej są leksemy oznaczające różnorodne sposoby komunikacji: afisz, ogłoszenie, pneumatyczka, szyld, telefon, telegram. Pojedyncze wyrazy tworzą grupę materiałów budowlanych używanych w mieście: asfalt, beton, bruk, kamień oraz określają źródła światła i energii: banie elektryczne, latarnia, rewerber; benzyna, elektryczność. Wodociąg reprezentuje kategorię sposobów zaopatrzenia mieszkańców w wodę. Materialne podstawy funkcjonowania na wsi wyznaczają przede wszystkim budynki mieszkalne, zwykle marne, małe i brzydkie: budowie, budowla, budy, chałupa, chałupięta, chałupka, chałupsko, chałupy-szkarlatynki, chata, chatynki, checza, checz, czworaki, czworak, domek, domostwo, dworeczek, dworek, dworzyszcze, dwór, kukrzysko, lepianka, oboro-chaty. Wśród nazw budynków gospodarczych zwraca uwagę spora liczba deminutiwów: chlew, chlewik, chlewki, obora, obóreczki, obórka, stajenka, stajnia, stodolina, stodoła, stodółka. Nazwy przedsiębiorstw wiejskich nie są liczne i dzielą się na dwa zbiory. Pierwszy z nich obejmuje tradycyjne zakłady czy wytwórnie, stanowiące części folwarków: cegielnia, gorzelnia, młyn, tartak. Drugi krąg słownictwa zawiera głównie nazwy przedsiębiorstw postulowanych, a więc obecnych w utworach nie jako rzeczywiście istniejące, ale raczej jako planowane, projektowane w ramach modernizacji wsi. Często stanowią one element utopijnej wizji Majdanu (Dzieje grzechu) czy szklanych domów (Przedwiośnie). Do takich wyrazów należą: kooperatki, kooperatywa, masarnia, maślarnia, mleczarnia, serownia, spółka, warzelnia konfiturów. Osobną kategorię tworzą nazwy wiejskich instytucji zajmujących się wyszynkiem: karczma, karczmisko, oberża, szynk, szynkownia. Grupa nazw dróg i ścieżek, umożliwiających komunikację pieszą i konną, w porównaniu ze słownictwem miejskim, nie jest zbyt rozbudowana, obejmuje bowiem takie leksemy jak: aleja, drożyna, dróżka, gościniec, miedza, most, ścieżka, ścieżyna. Dużą i ciekawą dziedzinę słownictwa wiejskiego stanowią nazwy upraw i pól, określanych ze względu na rodzaj i poziom ich rolniczego zagospodarowania. W grupie tej trafiają się nazwy prawdziwie egzotyczne: ananasarnia, brzoskwiniarnia, chmielarnia, cieplarnia, inspekta, nieużytki, niwa, niwka, oranżeria, plantacje, truskawkarnia, ugór, winnica, winniczki. Zwartą grupę leksemów tworzą nazwy zwierząt gospodarczych, ujmowanych najczęściej zbiorowo, bez wyróżniania poszczególnych gatunków: bydło, dobytek, gadzina, inwentarz, sprzężaj, stadnina, trzoda. Ostatnią dziedzinę infrastruktury wiejskiej wyznaczają narzędzia i maszyny rolnicze: brona, cepy, grabie, kosy, socha; lokomobila, młocarnia, siewniki, żniwiarki.

17 16 IV. Zawartość części słownikowej d. Zajęcia W niezbyt licznej grupie nazw zajęć typowo miejskich dominują te, które wiążą się z rozrywką, z korzystaniem z atrakcji miasta. Są to między innymi: bawić się, hulać, hulatyka, karnawałowanie, knajpować, rozbijać się, rozteatrzyć się, zabawić się, zwiedzać. Stosunkowo niewiele wyrazów określa sposoby zarobkowania w mieście: rentować, służyć, stołować, trzymać stancję, (udzielać) korepetycji, żebrać. Kilka nazw odnosi się do poszukiwania tymczasowego lokum: koczować, najmować, wmieszkać się, wynająć. Pojedyncze leksemy określają zajęcia związane z edukacją w mieście: studiować, wykładać oraz z udziałem w administracji i organach władzy: urzędować, posłować. Specyficzne warunki miejskie wyznaczają repertuar słownictwa związanego z komunikacją (telefonować, telegrafować) oraz aprowizacją (obstalowywać, stołować się). Miejska swoboda obyczajów i brak kontroli społecznej umożliwia istnienie szczególnego sposobu zawierania znajomości: zaczepić. Wśród nazw zajęć typowo wiejskich dominują te z nich, które wiążą się z uprawą roli i hodowlą: bronować, doglądać, gospodarować, grabić, karczować, karmić, kopać, kosić, obsiewać, odrabiać, orać, paść, sadzić, siać, uprawiać, wyhodować, zadawać, zaorać, zarybiać. Pojedyncze czasowniki odnoszą się do zarządzania gospodarstwem rolnym i nadzorem nad robotnikami: administrować, dozorować, wypłacać. Wyraz parcelować przywołuje zmiany w stosunkach własnościowych na wsi. Dość liczna grupa leksemów wiąże się ze spędzaniem wolnego czasu w wiejskim dworku, z korzystaniem z uroków wsi: grać, hulać, hasanka, jazda konna, piknik, polować, polowanie, spacer, spacerek, spacerować. Kilka z nich opisuje sposoby utrzymywania kontaktu ze światem za pomocą systematycznej lektury periodyków: prenumerować, trzymać (gazetę). e. Kultura i życie społeczne Ten krąg słownictwa miejskiego jest dosyć rozbudowany, zwłaszcza w dziedzinie życia towarzyskiego oraz instytucji kulturalnych i oświatowych. Nazwy spotkań towarzyskich tworzą liczną i urozmaiconą grupę, zawierającą między innymi: agapy, bal, colloquia, herbatkę koleżeńską, imieniny, randeiks, reuniony, wieczorek, wieczór, zebranie. Równie bogaty zbiór tworzą nazwy uroczystości oficjalnych i religijnych, organizujących życie społeczne miasta: defilada, eksportacja, erekcja, feta, ingres, panichida, pochód, procesja. Kilka leksemów odnosi się do form wyrażania zbiorowej opinii lub protestu: manifestacja, mityngi, rozruch, strajk, zgromadzenia ludowe. Jeszcze inne dotyczą imprez kulturalnych i sportowych, będących okazją do spotkań: koncert, wystawa, wyścigi. Sporo jednostek słownikowych to nazwy szkół lokujących się na rozmaitych poziomach edukacji: akademia, kolegium, konserwatorium, liceum, II pensja, politechnika, uniwersytet, wszechnica. Kilka nazw odnosi się do instytucji oświatowych: biblioteka, czytelnia, muzeum, odczyt, wykład. Życie społeczne jako zjawisko podlegające kontroli opisuje słownictwo związane z urzędami i organami władzy: akcyza, cyrkuł, ministerstwa, magistrat, namiestnictwa, pałata, parlament, ratusz, sąd.

18 IV. Zawartość części słownikowej 17 Życie społeczne jako obiekt działań społeczników wyznaczają nazwy organizacji społecznych oraz akcji i przedsięwzięć charytatywnych: cech, klub, stowarzyszenie; ochronka, pogadanka, prelekcja, przytułek. Elementem kultury dnia codziennego są nazwy typowo miejskich strojów, pełniących zarazem funkcję autoprezentacyjną. Wskazują one bowiem na miejsce zajmowane w strukturze społecznej przez noszących je ludzi: cylinder, surdut. Kulturę i życie społeczne wsi opisuje kilka kręgów słownictwa. Pierwszy z nich tworzą nazwy spotkań towarzyskich: bal, five o clock tea, także tych podejmowanych na zewnątrz domu dla rekreacji i rozrywki: eskapada, majówka, piknik, przejażdżka, spacer, spacerek, kulig, wycieczka, wypad. Inna grupa nazw wiąże się ze świętami i uroczystościami kościelnymi: odpust, procesja, pogrzeb. Pojedynczy leksem reprezentuje kategorię gier sportowych: krokiet. Osobny zbiór rzeczowników odwołuje się do kultury i twórczości ludowej. Są to nazwy poszczególnych form literackich i muzycznych: bajki, gawędy, klechdy, opowiadania, piosenka, piosneczka, podanie, śpiewki. Ponadto w tej grupie słownictwa mieszczą się nazwy zwyczajów ludowych: oczepiny, przenosiny, wesele, wieńcowe oraz pojedynczy rekwizyt, przywołany w tytule jednego z dramatów Żeromskiego: turoń. Licznie reprezentowana jest grupa nazw tradycyjnej odzieży wiejskiej: ciasnochy, guńka, kurta, lejbik, kozaczki, kożuszek, kożuszyna, sukmana, sukmanczyna, sukmanka, sukmaniska. Życie kulturalne i oświatowe wsi opisują takie nazwy jak: biblioteka, czytelnia, muzeum, szkoła, szkółka, teatr, uniwersytet. Społeczność wiejska jawi się też jako obiekt działalności charytatywnej i kształceniowej: ochrona, odczyt, prelekcje, sanatorium, szpital, szpitalik, wykład. Efektem tej działalności modernizacyjnej są organizacje o charakterze społecznym i gospodarczym: spółka, stowarzyszenie, kooperatki. Zjawiska o charakterze politycznym ilustrują nazwy: masówka, reforma rolna, rewolta, strajk. Pewna grupa leksemów odwołuje się ponadto do stosunków społecznych panujących na wsi, ocenianych z perspektywy chłopa: niewola, poddaństwo, opresja kmieca, ucisk. Pojedyncze wyrazy ujmują społeczność wsi jako wspólnotę: gmina, gromada. f. Realia życia Życie w mieście dostarcza ludziom wielu rozmaitych wrażeń, związanych z koniecznością funkcjonowania w zabudowanej i tłocznej przestrzeni. Wrażenia te rejestrują wszystkie zmysły. Zjawiskiem najbardziej charakterystycznym dla miasta jest bombardowanie jego mieszkańców bodźcami słuchowymi, pochodzącymi od pojazdów i ludzi poruszających się po twardych nawierzchniach. Nazwy oddające dynamikę i natężenie tych wrażeń to: gwar, hałas, łoskot, poryk, szum, turkot, wrzask, wrzawa, zgiełk. Wrażenia węchowe oddają wyrazy: czad, dym, swąd, przy czym wszystkie one odwołują się do woni paliwa spalanego w silnikach samochodów. Drobinki piasku, ziemi, kurzu, unoszące się w miejskim powietrzu, ewokują nazwy pył, pyłek.

19 18 IV. Zawartość części słownikowej Życie w mieście ma swój specyficzny rytm. Opisują go następujące leksemy: gonitwa, pęd, ruch, rwetes, wir. Nieuchronne miejskie stłoczenie oddają rzeczowniki mrowisko i natłok. Życie wsi toczy się w zupełnie innej scenerii, upływa wśród innych problemów. Mieszkańców wsi zajmują rzeczy przyziemne. Jedną z nich są rodzaje uprawianych roślin i sposoby ich wykorzystania: grule, karma, kartofle, pasza, pokosy, siano, zboże, żyto. Inną ważną stronę wiejskiego bytowania wyznaczają rodzaje zarobku: ordynaria, akcydensa, pensja, wypłata. Jeszcze inną obowiązki wynikające z uzależnienia chłopa wobec pana: pańszczyzna, posyłka, powinności. g. Nazwy miast, wsi i ich określenia Neutralny rzeczownik miasto ma w utworach Stefana Żeromskiego liczne synonimy i hiponimy. Wiele z tych nazw charakteryzuje omawiany ośrodek pod względem wielkości i znaczenia w życiu kraju lub regionu: grodek, gródek, miasteczko, mieścina, metropolia, osada, stolica. Inne leksemy odwołują się do historii osadnictwa: gród, grodzisko. Miasto- -ogród, miasta-siedziby to nazwy odzwierciedlające pewną nową koncepcję organizacji miejskiej przestrzeni. Konstrukcja niegdyś-miasto oddaje jego stan po przejściu frontu. Zgrubienie mieścisko zawiera w sobie element niechęci lub politowania. Żydowskie gnieździska i zbiór Żydów to zjadliwe określenia miast i miasteczek zamieszkanych głównie przez ludność żydowską. Kilka jednostek znalazło się w słowniku dzięki swoim użyciom przenośnym. Abdera to miasto zamieszkane przez ludzi ograniczonych. Błoto jako synteza życia w Obrzydłówku dobrze oddaje jego zacofanie, prowincjonalizm i brak perspektyw. Dziura może opisywać zarówno małe, jak i wielkie miasto, pozbawione kontaktu z ośrodkami kultury, zaniedbane, pogrążone w stagnacji. Koszary będące metaforą Warszawy ewokują ciężką, regularną zabudowę, brak powietrza, swobody, zieleni oraz nieznośny, wyczerpujący tryb życia, wymuszony przez upokarzające warunki bytowania w mieście. Opisowe nazwy konkretnych miast to ich peryfrazy. Są wśród nich określenia utarte, powszechnie i często używane, jak na przykład Wieczne Miasto Rzym czy naddunajska stolica Wiedeń. Pozostałe nazwy nie mają tak neutralnego charakteru; jest w nie wpisana duża dawka emocji i przeżyć narratora lub bohatera. Kielce to dla Joasi, która z ulgą porzuciła je dla Warszawy, biskupia stolica. Dla bohatera opowiadania W sidłach niedoli rodzinny Włock to step dni jednostajnycjh i zatęchła sadzawka. Florencja w listach i wspomnieniach Żeromskiego, zachwyconego jej strukturą przestrzenną i obfitością zabytków, pozostaje świętym miastem, podczas gdy dla ubogiego Berta z Charitas jest ona tylko zbiorowiskiem kamieni. Budapeszt z kolei jest opisany w Róży następująco: Przejdź się dziś po stolicy tych parweniuszów, po małpiarskim kramie, po tym żydowskim zachwycie, z pośpiechem, za wydarty pieniądz zastawionym banalnymi monumentalnościami. Wyraz wieś ma w porównaniu z miastem znacznie mniej synonimów. Wyrazem znaczeniowo równoważnym jest tu chyba tylko sioło. Wśród hiponimów wsi większość wyra-

20 IV. Zawartość części słownikowej 19 zów ma charakter deminutywny: osada, wioska, wioseczka, wioszczyna, wiosczyna, wiosczyzna. Nierzadko w nazwy te jest wpisany także element współczucia, politowania, wynikający z panującej w tych miejscach ciemnoty i biedy. Metaforyczne określenia wsi akcentują niedostatki i dyskomfort wiejskiego życia. Bohaterka dramatu Uciekła mi przepióreczka z goryczą wyznaje, że swoje życie cisnęła w to wioskowe bajorko. Hrabia Szczerbic z Dziejów grzechu postanawia zerwać z próżniactwem wiejskim. Trepka z Popiołów, wypytując przybysza ze świata, wyznaje, że: my tutaj na zagonie wiemy ledwie coś niecoś, ledwie ze słychu, z wieści. 2. FORMALNA CHARAKTERYSTYKA SŁOWNICTWA a. Formacje z dywizem Formacje z dywizem stanowią znak firmowy pisarstwa Żeromskiego. Jeśli szukać w jego twórczości neologizmów, byłyby nimi właśnie one. Konstrukcje takie są częstsze w słownictwie miejskim, w którym służą głównie do tworzenia nazw osobowych o charakterze nadrzędno-podrzędnym: człowiek-reporter, człowiek-stójkowy, kobieta-rynsztok, klępy-mieszczanki, szwindlarz-bankier, nędzarze-łachmaniarze, siostrzyczki-prostytutki, Żyd-tragarz itp. Inny typ stanowią dwuczłonowe nazwy terenów miejskich, podkreślające cechę podobieństwa: miasta-siedziby, miasto-ogród, miasto-kolos, park-ogród, park-sen. Jedna formacja z rzeczownikiem miasto oddaje jego stan po przejściu frontu: niegdyś-miasto. Dwuczłonowe połączenia przymiotnikowe stanowią refleks składu etnicznego i społecznego polskich miast i miasteczek oraz panującej w nich atmosfery: żydowsko-moskiewski, małomiasteczkowo-paskarski, kołtuńsko-endecki, lazarońsko-pański. W słownictwie wiejskim konstrukcje z dywizem są rzadsze. Obejmują dwuczłonowe nazwy osobowe typu chłopi-unici, panowie-bracia, wandale-chłopi, właściciel-hodowca. Zwarta grupa nazw odnosi się do chłopskich siedzib, ewokując znaczenie braku higieny i podstawowych wygód: chałupy-szkarlatynki, oboro-chaty, dom-barak, a także dokumentując ich stan po przejściu działań wojennych: niegdyś-chałupa, niegdyś-chlew. Pojedyncze formacje stanowią syntetyczne nazwy realiów wiejskich: pies-burek, płot-pleciak. b. Zdrobnienia, zgrubienia Słownictwo Żeromskiego cechuje ogromna różnorodność słowotwórcza. Wśród formacji ekspresywnych przeważają zdrobnienia. W słownictwie miejskim duży zbiór rzeczowników stanowią deminutywne nazwy domów, placów, ulic, mieszkań itp., które wskazują nie tylko na niewielki rozmiar tych obiektów, ale często i na lichą ich kondycję, zaniedbanie, minimalną skalę przedsięwzięć: banczek, budyneczek, chałupka, ciupka, dziedzińczyk, grobelki, facjatki, hotelik, instytucyjka, izdebka, kamieniczka, knajpeczka, restauracyjka, stacyjka, trotuarek, wirydarzyk. Nazwy osobowe pisarczyk, studencina, tłumek, urzędniczek, urzędniczyna, Żydek, Żydzina ewokują znaczenie lekceważenia lub politowania. Zgrubienia natomiast prawie nigdy nie mają sensu czysto fizycznego, nie odnoszą się wyłącznie do du-