Marek Kornecki. Filozoficzna medytacja na temat: KOMU POTRZEBNY JEST JESZCZE MISTRZ?

Transkrypt

1 Marek Kornecki Filozoficzna medytacja na temat: KOMU POTRZEBNY JEST JESZCZE MISTRZ? Jak wiadomo pytania nie są niewinne. Uczą nas o tym podręczniki hermeneutyki. W pytaniu panelowym ukrytych jest kilka tez, z których najbardziej oczywiste to te, że mistrz jest, i że wiemy mniej więcej kim jest, że był potrzebny już kiedyś komuś, i że dzisiaj ta jego funkcjonalna istota poddawana jest w wątpliwość. Aby odpowiedzieć na interesujące nas pytanie powinniśmy rozpocząć od analizy owych oczywistości. Mistrz, jak sądzimy, jest nie tylko wybitnym fachowcem w swojej dziedzinie i jednocześnie nauczycielem fachu, ale ponadto jest osobistym mentorem, prywatnym autorytetem, duchowym przewodnikiem. Wszystkie te wstępne określenia i synonimy wskazują na ważną konstytuującą mistrza cechę, na pewien szczególny w pewnym aspekcie asymetryczny typ dialogicznej relacji. Mianowicie: mistrza konstytuuje dialektyczna relacja z uczniem, czyli z tym, który właśnie potrzebuje wskazówki, wzoru, rady w swoim własnym procesie uczenia się i doskonalenia. Co więcej, mimo że sama potrzeba bycia w owej relacji wstępnie została przypisana jedynie uczniowi, to zarazem po jego właśnie stronie leży też moc indeksującego stwarzania mistrza, a dzieje się to niezależnie zarówno od uwarunkowań instytucjonalnych, jak i od czysto osobistych sympatii. Innymi słowy, to do ucznia właśnie, do kształtujących go apriorycznych potrzeb i nadziei, należy władza decydującego gestu: uznanie innego za swego mistrza. Bez tego gestu mistrza nie ma! 1 / 7

2 Relacja mistrz uczeń może mieć wprawdzie anonimowy charakter, a nawet jednostronny przebieg. Jak na przykład w sytuacji, w której uczeń uznaje kogoś, z kim nie ma bezpośredniego kontaktu, za swego mistrza. Ale w swej wzorcowej postaci relacja ta to przede wszystkim wzajemna, osobista i bezpośrednia wieź emocjonalno-intelektualna, która jest źródłem kształtującym tak ucznia, jak i mistrza. W związku z tym możemy powiedzieć, że jej podstawą jest pewien tym osobistej wspólnoty opartej na wzajemnym zaufaniu i szacunku dla indywidualności każdego z jej uczestników. Dzięki takiej podstawie realizacja procesu przekazywania wiedzy czy umiejętności wydaje się skuteczniejsza. Ta wstępna charakterystyka zbliża omawiany tu związek mistrza i ucznia do fundamentalnej w egzystencji ludzkiej relacji rodzica i dziecka, w której pozornie wyłącznie biologiczny imperatyw (spłodzenia i opieki nad potomkiem) zostaje jeśli nie zastąpiony, to z pewnością wzbogacony pragnieniem wychowania w pełni samoświadomej osoby, a w związku z tym również samodzielnej jednostki, będącej zarazem wolnym obywatelem demokratycznej wspólnoty. Relacja rodzic dziecko pozwala nam zrozumieć, że praktyczny cel wszelkiej edukacji zawiera wyraźnie etyczną przesłankę, którą, uproszczając, sprowadzić możemy do wezwania: bądź lepszy ode mnie. Mówiąc precyzyjniej, w analizowanym tu przez nas aspekcie wezwanie to brzmieć powinno: bądź lepsze ode mnie moje dziecko. Co oznacza między innymi: nie popełniaj moich błędów, bądź mądrzejszy, bardziej zaradny, a ostatecznie szczęśliwszy. Na marginesie zauważmy, że porównywane przez nas obie relacje mogą się pokrywać. Rodzice czasami bywają mistrzami, nawet w najbardziej tradycyjnym i wąskim kontekście przekazywania umiejętności związanych z rodzinnym fachem. Sartre owski etyczny imperatyw bądź lepszy niż jesteś z punktu widzenia rodzica powinien zostać strawestowany do formuły: bądź lepszy (synu, córko) niż ja jestem (twój rodzic). Ma on zresztą także swój znany odpowiednik obowiązujący w ramach relacji mistrz uczeń, który wyraża się w mistrzowskim w istocie haśle: bij mistrza! Rzecz jasna nie przemawia tu żaden ukryty mechanizm masochizmu, lecz głęboka wartość, która prawdziwym mistrzom pozwala odczuwać ogromną satysfakcję i radość, gdy ich uczniowie osiągają umiejętności przewyższające ich własne. Kontekst naszych rozważań mistrzostwo w sztuce wprowadza istotną korektę, uogólniającą etyczne wezwanie. Być lepszym niż się jest oznacza przecież przede wszystkim być innym niż się jest. Rozwijając tę myśl, możemy powiedzieć: bądź innym nie tylko niż jesteś, ale także bądź innym niż jest twój mistrz. Jest to więc oczywiste wezwanie do bycia sobą, a co za tym idzie do bycia oryginalnym twórcą. Oryginalność dzieła bowiem wymaga w punkcie wyjścia integralnej tożsamości i autonomii twórcy. Zwłaszcza w sztuce, poza nauką technicznej sprawności i historii sztuki, decydującą rolę odgrywa proces, który określić możemy jako 2 / 7

3 duchowe dojrzewanie do bycia podmiotem (autonomicznym, samoświadomym, twórczym). Reasumując, bądź inny znaczy paradoksalnie bądź sobą! Artysta powinien być inny niż inni, co oznacza, że przede wszystkim winien być sobą. Aby być sobą, musi być wolny również od wpływu tych, którzy współtworzą tradycyjne kanony piękna i współczesne kanoniki mody. Innymi słowy, w sztuce można spełnić postulat bycia lepszym tylko poprzez bycie sobą, tj. bycie niezależnym i oryginalnym twórcą w coraz bogatszej przestrzeni kultury. Jak pamiętamy, bogactwo różnorodności jest jednym z istotnych argumentów teodycei Leibniza. Bardzo ryzykowne dla tej teodycei byłoby wpisywanie artefaktów ludzkiej kultury w boski zamysł najdoskonalszego (bo i najbardziej zróżnicowanego) ze światów. W tym kontekście każdy kolejny oryginalny twórca sztuki wydaje się być w sytuacji trudniejszej od swych poprzedników. Staje on niejako wobec zgubnej alternatywy: bądź pychy bycia współtwórcą boskiego planu, bądź pychy bycia burzycielem lub przynajmniej prowokatorem buntu wobec tego planu (czy też, mówiąc językiem bardziej neutralnym, wobec zastanego porządku ontologiczno-moralnego)¹. Podsumowując ten wątek, możemy powiedzieć, ze każdy uczeń, który osiągnął dojrzałość tworzenia rzeczy pięknych, a wiec także nowych (w znaczeniu: innych, własnych) wydawać się może o tyle lepszy od swego mistrza, o ile uznamy, że było mu trudniej tworzyć, co mogłoby wynikać z prostego rachunku zestawiającego większą liczbę istniejących już dzieł sztuki wobec liczby rzeczy, które gotów jest pomieścić wszechświat bez straty dla siebie. Jednak z drugiej strony łatwo moglibyśmy ułożyć rachunek odwrotny, przy założeniu, że nieskończoność wszechświata, zwłaszcza wszechświata kultury, sprawia, że większa liczba rzeczywistych fenomenów sztuki automatycznie zwiększa możliwość ich modyfikowania i multiplikowania tych modyfikacji. Sugerowana tu łatwość i nieograniczoność tworzenia jest jednak pozorna i to z dwóch powodów. Po pierwsze, sztuka nie może opierać się jedynie na kryterium ilościowym. Niewiele z masy artystycznej nadprodukcji uznamy za wartościowe lub szczerze nas zachwyci czy wzruszy. Innymi słowy, można powiedzieć, że wzrastająca ilość fenomenów sztuki jest wprost proporcjonalna do zmniejszającej się ilości czasu, który możemy poświecić na ich percepcję. Po drugie, transcendentalny świat idei, fenomenów, sensów uogólniając: irrealnych bytów kultury jest wprawdzie w pewnym aspekcie o czym uczy nas m.in. Husserl niewątpliwie bogatszy od świata realnego. Chociażby o nieokreślone emocje, nieostre wspomnienia, nierozstrzygalne (w skończonym ciągu dedukcji) twierdzenia czy pomyślane (nie wprost) byty niemożliwe. Ale zarazem świat ten (wbrew sugestiom nudnych realistów) nigdy w swoim istnieniu (w owym Schelerowskim Desein) nie był i nie jest niezależny od natury. Każda podtrzymująca go w swych czynnościach pasywno-aktywnych świadoma monada nie tylko istnieje dla siebie w sposób apodyktycznie czysty, ale istnieje też realnie dzięki swej naturalnej podstawie, którą jest człowiek i jego mózg. Całe bogactwo treści, także artystycznych (wraz z uświęconą przez klasyków prawdą) zniknie w tym samym momencie, w 3 / 7

4 którym przestanie istnieć homo sapiens, dowodząc skończoności wszechświata kultury. Relacja mistrz uczeń, zwłaszcza w sztuce i pedagogice artystycznej, wydaje się szlachetniejsza od innych, przynajmniej co do zasady, w swej idealnej postaci (bo w życiu bywa oczywiście różnie). Jej szlachetność wiąże się z największą bezinteresownością. Wolna jest nie tylko od interesu biologicznego (który wiąże rodzica i dziecko), ale także od zależności czysto ekonomicznych i od prywatnych emocjonalno-intymnych zaangażowań. Co oznacza między innymi, że mistrza nie zawsze można kupić, ale też, że mistrza czasem można szczerze nienawidzić. W polskich realiach ta bezinteresowność zabezpieczona jest systemem edukacyjnym, który co prawda nie jest faktycznie bezpłatny, ale też kwestia opłat za mistrzowskie wskazówki została niejako zapośredniczona przede wszystkim przez system podatkowy (i inne systemy pomocnicze, wyrównywania szans, przyznawania dotacji, etc). Autorytet Uniwersytetu przez wieki wypracował piękny archetypiczny wzór mistrza nauczyciela akademickiego, wykładowcy, rektora. Niestety, także i w tym obszarze rzeczywistość skrupulatnie korzysta ze swojego prawa do błędu. Zapewne wielu z nas nosi w sobie męczące wspomnienie z czasów, gdy przyszło mu pracować dla głupiego szefa. Tego typu przypadki zdarzają się wszak i na uczelniach, na których stary system, dodatkowo zaimpregnowany peerelowską mentalnością, skutecznie broni się przed regułami demokracji i krytycyzmu, współtworząc czasem typ dworskiej zależności między mistrzem a uczniami. Wciąż zdarzają się nauczyciele akademiccy czy dyrektorzy naukowych instytutów, dla których cała edukacyjna misja sprowadza się do utrzymania toksycznego status quo. Są oni w istocie karykaturą mistrza! Przesiąknięci kompleksami i resentymentem, nieustannie skorzy, by swą administracyjną władzę wykorzystywać do manipulacji i zawsze co bardzo charakterystyczne łasi na pochlebstwa uczniów. W ten sposób powstaje instytucjonalnie usankcjonowana chora postać relacji mistrz uczeń. Na szczęście te zdarzające się tu i ówdzie przypadki nie mogą wpłynąć na zmianę analizowanego przez nas idealnego teoretycznego wzorca. Przede wszystkim dlatego, że są one rażąco sprzeczne z jego założeniami: nie są bezinteresowne, nie przyczyniają się do rozwoju duchowego ucznia i mistrza i nie uwzględniają koniecznego wzajemnego szacunku dla indywidualności obu stron. W relację mistrz uczeń wpisana jest jak już wspomnieliśmy na samym wstępie pewna dialektyczna asymetria. Powtórzmy, to po stronie ucznia leży ostateczna decyzja uznania zwykłego nauczyciela, czy szerzej partnera edukacyjnego dialogu, za mistrza. Tej decyzji nie mogą zastąpić żadne okoliczne perswazje, typu: przyznawane nauczycielom tytuły naukowe, stanowiska czy nagrody. Żadna z podobnych okoliczności nie pomoże, jeśli między nauczycielem a uczniem nic duchowo nie zaiskrzy, jeśli nie będzie wzajemnej otwartości i woli współpracy. Analizując przedmiotowy związek większość obserwatorów przynajmniej początkowo uznaje, że więcej do zaoferowania ma mistrz: swoją zawodową kompetencję i sprawność, doświadczenie, dojrzałość i towarzyszącą jej cierpliwość, a także konieczną w 4 / 7

5 procesie tworzenia otwartość. Ale i uczeń odgrywa istotną rolę! Poza wskazaniem bądź potwierdzeniem mistrzowskiego autorytetu nauczyciela, wnosi on w doświadczenie mistrza powiew świeżości, młodzieńczej energii, inne zdeterminowane językiem nowej narracji spojrzenie na świat. Idąc za teoretycznym wzorem Heglowskiej dialektyki pana i sługi, możemy zaryzykować następującą interpretację. Mistrz potrzebuje uczniowskiego zaufania, by ugruntować się w swej podmiotowości, w swym byciu autorytetem, ale z czasem przyzwyczajenie się do roli mentora ogranicza jego potencjał twórczy, a jego związek z dziełem sztuki zostaje zapośredniczony właśnie przez ucznia. Z kolei uczeń, który początkowo oddaje swój duchowy rozwój w ręce mistrza, zyskując bezpieczeństwo i kluczowy przyczółek w rozwoju własnej tożsamości, z czasem uzmysławia sobie, że wszystko w gruncie rzeczy zależy wyłącznie od jego własnej pracowitości i twórczej szczerości. W konsekwencji staje się on (uczeń) samoświadomym pryzmatem nowych treści i narzędzi pozwalających je wyrazić, z którego w coraz większym stopniu korzysta mistrz. W związku z tym (następnie), mistrz, pragnąc przezwyciężyć marazm twórczy, od ucznia czerpie wzory aktywności, stając się niejako uczniem swego ucznia. Z kolei uczeń, nabrawszy mentorskiej pewności siebie, traci swego mistrza, a w rezultacie przeżywa pierwszy kryzys związany z brakiem krytycznej percepcji swego dzieła. Opuszczony i zagubiony poszukuje namiastki ucznia widza bądź krytyka by ostatecznie przestać być wreszcie tylko uczniem. Na ile dosłowna i powszechna jest propozycja tej dialektyki trudno nam tutaj wyrokować. Pamiętajmy jednak, że Hegel jej pierwowzór umieszcza w Fenomenologii ducha, pośród innych, równie koniecznych elementów linearnego rozwoju samoświadomości, tj. obok świadomości uprzedmiatawiającej, świadomości innego ja i wspólnoty my, świadomości stoickiej, nieszczęśliwej itd. Reasumując, możemy powiedzieć, że w procesie duchowego rozwoju rola mistrza i ucznia przenika się wzajemnie, podtrzymując sam proces uczenia się czyli transcendującego niezmiennie swą aktualnie ugruntowaną tożsamość duchowego doskonalenia się. W zasadniczym dla nas kontekście mistrz, ucząc ucznia, jednocześnie sam się uczy częściowo wprost od ucznia, częściowo z samego uczestniczenia w przedmiotowej relacji zaś sama ta wzajemność uczenia się stanowi istotę transcendencji. Chodzi tu o ludzką transcendencję wydarzającą się w trzech nakładających się na siebie wymiarach: uczenia się, tworzenia i egzystencji. Podążając za wskazówkami Schellinga i Heideggera, rozumiemy transcendencję jako stałe przekraczanie dwóch przesądów wiedzy potocznej, mianowicie: że ja jestem i że poza mną istnieje świat. Zatem tworząc i rozmyślając, transcendujemy siebie samych, obecnych w swym naturalnym związku ze światem, współtworząc jednocześnie świat sztuki i idei. W ten sposób człowiek odkrywa fundamentalny rys własnej egzystencji, jej ekstatyczność, jej projektujące bycie na zewnątrz. Tworząc i rozmyślając, współkonstytuujemy wciąż na nowo sens transcendentalnej teleologii, wiążącej w źródłowym współistnieniu autoteliczną teorię i praxis. Dlatego właśnie sztuka może być pomyślana jako ogólny organon filozofii (nie tylko transcendentalnej). 5 / 7

6 Podsumowując, możemy uznać, iż tak jak naturalny jest proces przekazywania wiedzy i kształtowania osobowości przedstawicieli kolejnych pokoleń, tak też naturalna jest instytucja mistrza. Jego istota, której zarys staraliśmy się w tej medytacji przedstawić, przez wieki raczej nie uległa znaczącym przemianom, co najwyżej ulegały im jej zewnętrzne przejawy i drugorzędne cechy. Wszyscy wszak żyjemy w coraz bardziej demokratycznym i multikulturowym społeczeństwie, w którym osiągnięcia cywilizacji technicznej pozwalają na coraz szybszy obieg informacji i coraz szybszy rytm dnia i życia. Mistrzowie jednak nadal żyją wśród nas, chociaż, tak jak my, bywają zabiegani, mają swoje rozliczne i przyziemne problemy, znamy ich słabości i wady, wiemy, że nie są święci Ale też nigdy święci nie byli! Dzisiaj przynajmniej co jest symptomem moralnego postępu świętych nie udają. Najważniejsze jednak, że mimo tych wszystkich różnic, w absolutnie kluczowych sprawach pozostają naszymi zawodowymi autorytetami i duchowymi przewodnikami. Wiemy już, że znaczenie mistrza zależy w ogromnym stopniu od reakcji potencjalnych uczniów. Czy pośród zalewu informacji, który tworzy podprogowy i naiwnie pozytywny przekaz: wyluzuj, życie jest łatwe i jesteś świetny, wkrótce osiągniesz sukces, znajdą się tacy jego odbiorcy, którzy wbrew ogólnej tendencji będą mieli siłę i czas, by w bezpośrednim i wzajemnie szczerym spotkaniu popracować pod okiem swego mistrza? [Przypis 1. To w istocie nierozstrzygalna aporetyczna alternatywa, w której musimy wybrać i opowiedzieć się albo za optymistycznym panlogizmem Leibniza (w którym wolność człowieka nie zagraża porządkowi najlepszego ze światów) albo za równie optymistycznym postulatem Schellinga dotyczącym ontologicznej wolności człowieka (w którym człowiek jest wyróżnionym podmiotem zdolnym przez destrukcję zastanego do tworzenia nowego).] * * * 6 / 7

7 Tytułem puenty na koniec. Kiedy Stowarzyszenie, które reprezentuję, zaangażowało się w projekt Sympozjum, za pośrednictwem naszego profilu na Facebooku, stworzyliśmy stronę Wydarzenia zapowiadającą m.in. Panel Dyskusyjny: Komu potrzebny jest jeszcze mistrz?. Wkrótce pojawiły się komentarze znajomych i znajomych znajomych. Wśród nich wyróżniał się zwięzłością i prowokacyjną ironią następujący: Mistrz nie jest już potrzebny nikomu, za to wielu potrzebuje ucznia!. Administrator naszego profilu, poza oczywistym lajknięciem, poczuł się w obowiązku odpowiedzieć na te śmiałe twierdzenie o nadpodaży mistrzów i deficycie uczniów. To znak czasów Mało prawdziwych mistrzów, jeszcze mniej uczniów Leniwie rozprzestrzenia się bunt mas zadowolonych z własnej bylejakości. Lecz żeby nie budzić ponurego nastroju, administrator uzupełnił swój komentarz charakterystyczną emotikoną: ;-). 7 / 7