Materia medicinalis, materia artificialis. Związki między aptekarstwem i rzemiosłami artystycznymi w przeszłości.

Transkrypt

1 Zbigniew Bela Materia medicinalis, materia artificialis. Związki między aptekarstwem i rzemiosłami artystycznymi w przeszłości. Związki, o których mowa w tytule artykułu, mają charakter materialny dotyczą materiałów, jakich w przeszłości używano zarówno w lecznictwie, jak i w sztukach dekoracyjnych. Na przykład Pliniusz zauważa, że tragacantha jest użyteczna zarówno malarzom, jak i lekarzom. 1 A mówiąc o bezbarwnej żywicy z Rodos (XXVII, 71) dodaje, że używają jej zarówno malarze, jak i lekarze. 2 Zaś w księdze XXXV, poświęconej wyłącznie sprawom dotyczącym rzemiosł artystycznych, w krótkim wstępie do tej księgi pisze: Właściwości metali i substancji, które powstają w ich obecności, opisałem w poprzedniej księdze, ponieważ omawiane tam środki lecznicze pochodzenia mineralnego i sposoby ich przetwarzania w laboratoriach miały wiele wspólnego z technicznymi sekretami dotyczącymi rzeźby, malarstwa i farbiarstwa. 3 Krzew z gatunku Astragalus gummifer wytwarzające żywicę tragankową. Taka materialna koneksja między dawnym aptekarstwem i rzemiosłami artystycznymi, którą po łacinie można określić jako materia medicinalis, materia artificialis (materia medyczna, materia artystyczna), 4 można obserwować na czterech poziomach: 1. na poziomie religii 2. na poziomie pojęć podstawowych 3. na poziomie przepisów (recept) 4. na poziomie stowarzyszeń zawodowych (bractw cechowych) 1 Sarcorolla... commis utilissima pictoribus ac medicis. (Naturalis historia, XIII, 20). Sarcocolla (łac.) żywica tragankowa, wytwarzana w gałązkach krzewu z gatunku Astragalus gummifer zob. Ilustracja 1), który rośnie na terenach Grecji, Turcji, Syrii, Armenii, Kurdystaniu i Iranu, a także w górzystych partiach Azji Mniejszej. 2 eoque pictores et medici utuntur (Naturalis historia, XXVII, 71) 3 Metallorum, quibus opes constant, agnascentiumque eis natura indicata propemodum est; ita connexis rebus, ut immensa medicine silva, officinarumque tenebre, et morosa caelandi pingendique ac tingendi subtilitas simul dicerentur. 4 Materia medicinalis albo materia medica to termin używany od rzymskiej starożytności po wiek XVIII włącznie, oznaczający surowce lecznicze pochodzenia roślinnego, zwierzęcego i mineralnego.

2 1. poziom religii W średniowieczu św. Łukasz apostoł był uważany za patrona zarówno medycyny, jak i malarstwa. Na przykład autor pewnego bizantyjskiego rękopiśmiennego kodeksu, po inwokacji do Matki Boskiej, poleca się św. Łukaszowi, którego nazywa uczonym lekarzem i artystą znającym się na farbach i mozaikach. 5 Inny religijny aspekt omawianej koneksji to współistnienie w rękopiśmiennych kodeksach pochodzenia klasztornego przepisów artystycznych i medycznych z wypisami z Pisma Świętego i z innych tekstów o charakterze religijnym. Przykłady podam za chwilę, przy okazji omawiania drugiego poziomu koneksji dawnego aptekarstwa i rzemiosł artystycznych, czyli poziomu rękopiśmiennych zbiorów przepisów. Po lewej: Lancelot Blondeel ( ,) Święty Łukasz malujący Matkę Boską. Groeningemuseum, Brugia. Po prawej: Rogier van der Weyden (1399/ ) Św. Łukasz malujący Madonnę. Museum of Fine Arts, Boston, MA. 2. poziom pojęć podstawowych Starożytni autorzy greccy, pisząc o sztuce, używają słów φάρμάκά (pharmaka) i φάρμάκέιά (pharmakeia) skądinąd oznaczających leki jako synonimów substancji służących do robienia farb. Na przykład pierwszego z tych terminów używa Julius Pollux (II wiek n.e.) w swoim leksykonie zatytułowanym Onomasticon, a także Dionizjusz z Halikarnasu (I wiek p.n.e.) w swoim traktacie Perí synthéseos onomaton (O łączeniu słów); natomiast drugi z tych terminów (φάρμάκέιά) można znaleźć u Plutarcha w jednej z jego prac poświęconych retoryce. W ten sam sposób starożytni łacińscy autorzy używają słów medicamen i venenum (trucizna) np. Pliniusz (IX, 62) i Wergiliusz w Georgikach (II, 465). Można też tutaj wspomnieć, że bizantyjski autor Ksiąg Suda (X wiek), czyli napisanego po grecku leksykonu, słowo φάρμάκσύ (pharmakon) objaśnia jako synonim słowa farba (pigment). I można też w tym kontekście wspomnieć, że w Słowniku łacińsko-polskim Koncewicza (Lwów, 1930) pigmentarius to osoba, która robi (wytwarza) pigmenty czyli maści. Nazwa pigmentarius została też użyta w sławnym bizantyjskim kodeksie prawniczym Digesta seu Pandecta, opracowanym w okresie 5 Ch. L. Eastlake, History of Oil Painting, London 1847, s. 9.

3 panowania cesarza Justyniana Wielkiego, gdzie czytamy, że pigmentarius, któryby przez pomyłkę sprzedał zamiast leku truciznę, podlega karze. 6 W tymże kodeksie czytamy też, że pigmentum to krem, którym kobiety upiększają twarz ( unguentum quo utuntur puellae ad venustandam faciem ). Justynian Wielki. Fragment mozaiki w kościele San Vitale w Rawennie. 3. poziom przepisów (recept) Chodzi o rękopiśmienne, różnotematyczne zbiory przepisów medycznych, chemicznych, kosmetycznych i artystycznych które można podzielić na dwie grupy: jedna to zbiory przepisów pochodzenia klasztornego, druga to świeckie (nieklasztorne) aptekarskie manuały. Jeśli chodzi o zbiory przepisów pochodzenia klasztornego, to przede wszystkim trzeba zaznaczyć, że właśnie średniowiecznym klasztorom nauka europejska zawdzięcza przechowanie wiedzy starożytnej. Na przykład Kasjodor, rzymski pisarz (historyk) i dostojnik na dworze Teodoryka Wielkiego, który w 540 roku założył klasztor benedyktyński w Squillace (Kalabria), gdzie spędził pozostałe 35 lat swego życia, wśród wskazówek dotyczących pomagania chorym, umieścił również taką: Gdyby nie były wam znane dzieła literatury greckiej, to macie przede wszystkim herbarz Dioskoridesa, w którym opisane zostały zioła lecznicze z zadziwiającą dokładnością, 7 następnie czytajcie Hipokratesa 8 i Galena 9 przetłumaczonych na łacinę, a także Celsusa Aulusa o medycynie, 10 i inne dzieła dotyczące sztuki leczenia... 6 Ut pigmentarii, si cui temere cicutam, salamandram, aconitum, pityocampas, aut buprestem, mandragoram, et id quod lustramenti causa, dederint cantharidas, pœna teneantur hujus legis. 7 Pedanios Dioskorides (ok. 40 n.e. ok. 90 n.e.), Grek, był chirurgiem armii greckiej pozostającej w służbie rzymskich cesarzy Nerona i Wespazjana, który razem z rzymskimi legionami przemierzał kraje basenu Morza Śródziemnego, czyniąc przy okazji obserwacje na temat występujących na tych terenach surowców leczniczych). Jest autorem napisanego po grecku dzieła botaniczno-lekarskiego pt. O środkach leczniczych (gr. Peri hylēs iatrikēs, łac. De materia medica). Dzieło to składa się z pięciu tzw. ksiąg (działów). W pierwszej jest mowa o ziołach aromatycznych, olejkach i maściach, a także drzewach, i ich sokach, żywicach i owocach. W drugiej opisane zostały właściwości lecznicze surowców pochodzenia zwierzęcego, w trzeciej korzenie, soki, zioła i nasiona, które są przydatne zarówno w codziennym użytku, jak i w lecznictwie. W czwartej jest mowa o rośli-

4 Dziedziny, jakie w klasztorach od początku ich istnienia zawsze uprawiano i o których nigdy nie zapominano, to właśnie medycyna i rzemiosła artystyczne. Medycyna bo ludzie zawsze chorowali i zawsze będą chorować, więc zapotrzebowanie na leki również w klasztorach było oczywiste. Natomiast znajomość rzemiosł artystycznych była niezbędna przy budowaniu i ozdabianiu kościołów i wyposażaniu ich w przedmioty liturgiczne. Mam na myśli malowidła na ścianach przedstawiające sceny biblijne, witraże w oknach, złote i srebrne kielichy, relikwiarze, iluminowane mszały itd. etc. Mszał datowany na ok rok, ufundowany dla kościoła św. Marii Magdaleny we Wrocławiu. Obecnie w Bibliotece Uniwersytetu Wrocławskiego. nach silnie działających i trujących, takich na przykład jak lulek czarny, naparstnica, wilcza jagoda czy korzeń mandragory, natomiast w piątej, która zaczyna się od traktatu o winorośli, jest mowa o winach, a następnie o surowcach leczniczych pochodzenia mineralnego. 8 Hipokrates z Kos, lekarz grecki (V/IV wiek p.n.e.), domniemany autor zbioru 53 traktatów medycznych, które jednak powstały w różnym czasie i są różnego autorstwa (uważa się, że część z nich, zwłaszcza traktaty chirurgiczne, są rzeczywiście autorstwa Hipokratesa). Swoja treścią obejmują wszystkie dziedziny medycyny od anatomii, fizjologii, a także diagnostyki i rokowania począwszy, poprzez choroby wewnętrzne, wraz ze sposobami ich leczenia, i choroby zewnętrzne, czyli chirurgię, a także położnictwo i pediatrię, na sprawach dotyczących etyki lekarskiej, a także historii medycyny kończąc. 9 Klaudiusz Galen, właściwie Claudios Galenos (ok. 129 ok. 214 n.e.), był chirurgiem w szkole gladiatorów w swoim rodzinnym Pergamonie (zachodnie wybrzeże Morza Egejskiego), potem, po osiedleniu się w Rzymie, szybko zrobił karierę, uzyskując stanowisko osobistego lekarza cesarza Marka Aureliusa, a następnie jego syna Commodusa. Napisał blisko 400 prac, o czym wiemy ze sporządzonego przez niego rejestru własnych dzieł, zatytułowanego Peri ton idion biblion (O własnych pismach). Z rejestru tego wynika, że jego prace dotyczyły nie tylko medycyny, ale też prawa i matematyki, filologii i retoryki, gramatyki i filozofii. Większość tych prac zaginęła, część jeszcze za jego życia, z powodu pożaru w 191 roku w Świątyni Pokoju w Rzymie, w której Galen zdeponował wiele swoich rękopisów. Najważniejsze traktaty lekoznawcze Galena to: O właściwościach leków prostych według miejsc ksiąg XI, O lekach złożonych według miejsc ksiąg X, O lekach złożonych według rodzajów ksiąg VII. 10 Aulus Cornelius Celsus żył na przełomie starej i nowej ery. Jest autorem napisanego po łacinie kompendium medycznego pt. De medicina libri VIII (O medycynie ksiąg osiem). Praca ta była częścią dużego dzieła encyklopedycznego pt. Artes (Sztuki), w skład którego oprócz De medicina wchodziły m. in. traktaty dotyczące rolnictwa i weterynarii, sztuki wojennej, retoryki i filozofii. Żadna z tych prac, oprócz De medicina libri VIII, się nie zachowała. Polski przekład De medicina libri VIII, opracowany przez Henryka Łuczkiewicza i zatytułowany A. Korneliusza Celsa o lecznictwie ksiąg ośmioro, ukazał się w Warszawie w 1899 roku.

5 We wczesnym średniowieczu (VI XI wiek) wytwarzaniem leków zajmowali się niemal wyłącznie mnisi w klasztorach. I tak samo mnisi byli jedynymi ówczesnymi artystami. Klasztory miały zwykle swoje laboratoria (pracownie), zaopatrywanie których i praca w których wymagały wiedzy zarówno botanicznej (rośliny lecznicze), jak i wiedzy typu chemicznego, i gdzie z tych właśnie powodów współpracowali ze sobą klasztorny lekarz i klasztorny artysta. Jest oczywiste, że zarówno mnisi, którzy byli artystami, jak i ci, którzy zajmowali się robieniem leków, musieli swoją wiedzę gromadzić w jakiejś formie pisemnej. I rzeczywiście, w niektórych bibliotekach, zarówno klasztornych, jak i świeckich, zachowały się rękopiśmienne kodeksy, zawierające przepisy zarówno medyczne, jak i artystyczne, które zwykle pochodzą z okresu średniowiecza ale są też późniejsze z XVI, XVII i nawet jeszcze z XVIII wieku. Jednym z najstarszych takich kodeksów jest rękopis z XI wieku, przechowywany w archiwum kapitularnym we włoskim mieście Ivrea pod numerem 87 w którym, oprócz Missalis fragmentum, czyli tekstów czytanych podczas mszy świętej, i innych wypisów o charakterze Religijnym, są też przepisy na leki i przepisy dotyczące rzemiosł artystycznych takie na przykład jak pisanie złotem, barwienie pergaminu, przepisy na atramenty w różnych kolorach itp. Tego rodzaju średniowieczne, zwłaszcza późnośredniowieczne zbiory przepisów były następnie publikowane, głównie przez szesnastowiecznych lekarzy, w formie drukowanej, jako tzw. sekrety. Oto kilka przykładów takich książek w tym wypadku włoskich, jako że we Włoszech takie publikacje były najbardziej popularne: Ilustracja pierwsza od lewej: Sekrety Izabelli Cortese, w których jest mowa o sprawach dotyczących medycyny, alchemii, jubilerstwa i innych rzemiosł artystycznych, i w których wiele miejsca poświęcono sprawom kosmetycznym, nieodzownym każdej wielkiej damie. Wenecja, 1561 Ilustracja druga od lewej: Timothea Rosselli sekrety dla wszystkich w każdej materii. Wenecja, 1677 (pierwsze wydanie: Wenecja, 1559). Ilustracja trzecia od lewej: Kompendium sekretów racjonalnych prześwietnego medyka i chirurga, mistrza Leonarda Fioravanti z Bolonii, w pięciu księgach. ( ) W czwartej opisane zostały kosmetyki, dzięki którym Kobiety stają się piękne, zaś w piątej sekrety różnych rzemieślników, zwłaszcza tych subtelniejszych. Wenecja, Ilustracja czwarta od lewej: Różne cudowne sekrety wydane dla dobra ogółu, podzielone na trzy części. Pierwsza zawiera sposoby sporządzania olejków, plastrów, pomad, maści, powidełek, pigułek i wielu innych leków. W księdze drugiej przedstawiono, jak robić różnego rodzaju wina, a także wody lecznicze. Księga trzecia zawiera niektóre sekrety alchemiczne i inne dziwne i zabawne. Zebrane przez Fallopię i zaaprobowawane przez innych sławnych lekarzy. Wenecja, 1565.

6 Tyle o zbiorach przepisów pochodzenia klasztornego. Teraz przejdźmy do świeckiej (nieklasztornej) literatury tego typu, to znaczy do rękopiśmiennych aptekarskich manuałów, czyli sporządzanych przez aptekarzy notatników, w których zapisywali przepisy na wszystko, co mogli wytwarzać i czym mogli handlować a więc przepisy na leki niefarmakopealne, 11 na kosmetyki (np. wody pachnące), na nalewki i koniaki, na czekolady i inne słodycze, na ognie bengalskie, pomady do wąsów i włosów, na farby i atramenty, pokosty i werniksy itd. etc. Takie manuały musiały powstawać równolegle do klasztornych zbiorów przepisów, a więc od około XII wieku (rozwój miast, instytucjonalizowanie się aptekarstwa). Napisałem: musiały powstawać zamiast powstawały, ponieważ najwcześniejsze manuały, do jakich udało mi się dotrzeć, pochodzą z XVI wieku. Ale ponieważ takich rękopiśmiennych aptekarskich manuałów z okresu od XVI do XX wieku zachowało się z kolei bardzo dużo, trudno przypuszczać, aby przed XVI wiekiem w ogóle ich nie było. Aptekarski manuał Aleksandra Ryla ( ), aptekarza z Chęcin. Aptekarski manuał Ignacego Łukasiewicza ( ). Jednym z najstarszych przykładów omawianej tutaj koneksji dawnego aptekarstwa z rzemiosłami artystycznymi jest fakt, że wśród zachowanych dokumentów dotyczących prac dekora- 11 Farmakopea to urzędowy spis leków i substancji leczniczych, które każda apteka działająca na danym terenie (np. w danym mieście) miała obowiązek posiadać.

7 cyjnych w kaplicy św. Stefana w Londynie, pochodzących z 1274 roku, jest mowa o tym, że potrzebne do tych prac farby różnych kolorów zostały nabyte od Roberto de Hakneye speciario (od aptekarza Roberto de Hakneye). W innym dokumencie, o podobnym charakterze, sporządzonym w 1315 roku, a przechowywanym w archiwum turyńskim, mówi się o tym, że farby i pigmenty do prac przy ozdabianiu jednego z turyńskich kościołów dostarczył niejaki Tofredo apothecario. W tym kontekście można też wspomnieć, że w sporządzonym w 1531 roku inwentarzu apteki Piotra Guldensterna w Krakowie, wśród wielu innych przedmiotów jest też wymieniony lapis ad terendum colores czyli kamień (płyta marmurowa) do ucierania farb. 4. poziom organizacji zawodowe (bractw cechowych) W świetle faktów, o których była mowa wyżej, nie powinno już dziwić, że na przykład Masaccio, jeden z najwybitniejszych malarzy włoskiego quattrocenta, został przyjęty w (1423 roku) do florenckiego cechu lekarzy i aptekarzy, i że w 1516 roku warszawscy aptekarze, którzy wówczas nie byli w żaden sposób zawodowo stowarzyszeni, zostali przyjęci do cechu warszawskich złotników. Masaccio, Profil młodego mężczyzny, Ok Tempera na desce. National Gallery of Art, Waszyngton.