Nr 4 / 8 / grudzień 2012 ISBN

Transkrypt

1 Biznes i Etos E d u k a c j a z m o t y w a c j ą Nr 4 / 8 / grudzień 2012 ISBN Czasopismo bezpłatne Projekt współfinansowany jest ze środków Programu Operacyjnego Fundusz Inicjatyw Obywatelskich Biznes i Etos nr 8 / grudzień

2 KB Spis treści 03 M. HENDZEL Stawiamy na innowacyjność 04 K. HERBST Inna ekonomia społeczna 06 B. KOSTECKI Po co komu dziś... Ekonomia Społeczna? 07 A. CYŁO Odpowiedzialne firmy prowadzą dialog społeczny 08 E. FUDALA Zauważajmy! 10 A. CYŁO Punkty karne w pigułce 11 A. CYŁO Europa powstanie w Rzeszowie 12 K. CIBOR Skąd brać pieniądze? Od tłumu! 14 A. STRZELECKA No to jeszcze raz 17 A. GABER Apel o zbiórkę Na okładce: Pracownik Zakładu Aktywności Zawodowej w Nowej Sarzynie fot. Tomasz Cupryś 18 K. HERBST Ekonomia społeczna w pustostanie 22 A. CYŁO ZAZ nie tylko wiklinowy 24 E. FUDALA Filantropia na miarę XXI wieku 30 E. FUDALA Z myślą o najzdolniejszych 32 T. J. FILOZOF Dawne kasy oszczędnościowo-kredytowe 34 T. J. FILOZOF Rzeszowskie kasy I banki spółdzielcze 36 E. FUDALA Kontynuują szczytne tradycje 37 T. J. FILOZOF Banki w okresie 20-Lecia Międzywojennego 39 W. ZABIEROWSKI Historia przez życie pisana Projekt współfinansowany ze środków Programu Operacyjnego Fundusz Inicjatyw Obywatelskich Biznes i Etos E d u k a c j a z m o t y w a c j ą Od pierwszego numeru staramy się na łamach Biznes i Etosu prowadzić dyskusję na temat zalet i wad ekonomii społecznej, przyciągającej do tej dysputy zarówno fachowców z Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Rzeszowie, jak i pracowników organizacji pozarządowych zajmujących się tą ekonomią na co dzień. Co wyróżnia moim zdaniem tę debatę? Przede wszystkim profesjonalizm używanych argumentów oraz merytoryczne zaangażowanie jej uczestników. Do tego dołączyć jeszcze należy konfrontację elementów ekonomii społecznej na szerokim tle zarówno krajowych, jak i europejskich, czy nawet amerykańskich doświadczeń. I pokazywanie tak pozytywnych, jak i negatywnych przesłanek tych działań. Za każdym razem próbując znaleźć odpowiedź na pytanie: Po co komu ta ekonomia społeczna? Drugą ważną częścią składową tego numeru jest prezentacja zagadnień związanych z etycznym biznesem. Tym razem swoje działania w tej kwestii opisuje Kampania Piwowarska. Tak, zgadza się to nie pomyłka. Ta firma kojarząca nam się przede wszystkim z produkcją piwa, ma przekonanie, że biznes można również prowadzić w formie dialogu społecznego. Ba, skutecznie wykorzystuje kampanie społeczne do edukacji propagującej trzeźwość na drodze. O tych ostatnich piszemy trochę szerzej udowadniając, że to, co jest standardem w krajach rozwiniętych, powoli i na trwałe wchodzi także do życia codziennego w Polsce. Ale nie trzeba daleko szukać, przykłady tego typu działań sponsoring kulturalny prowadzony przez jedną z największych galerii handlowych w Podkarpackiem można zobaczyć także w Rzeszowie. A obliczona na dwa lata praca artysty malarza Jacka Hazuka, jest najlepszym tego dowodem. Dużym blokiem tekstowym zachęcamy do szukania odpowiedzi na pytanie: skąd ma brać pieniądze na swoją działalność przedsiębiorca społeczny? Przy okazji pojawia się u nas po raz pierwszy reportaż pokazujący, jak środków na wydanie płyty szuka polsko-kazachski proces muzyczny Angela Gaber Trio, ale także w jaki sposób chce za otrzymane pieniądze się zrewanżować. I na koniec spis podkarpackich fundacji. Jest ich dużo, wręcz bardzo dużo. Przyglądamy się ich działaniom, i w kolejnych numerach opowieści o ich pomyśle na pracę będzie zdecydowanie więcej. Ten numer Biznes i Etosu zamyka kilka artykułów z cyklu Z kart historii. Jako historyk z wykształcenia cenię sobie teksty, które udowadniają, że elementy ekonomii społecznej pojawiły się na obszarze dzisiejszego województwa podkarpackiego grubo ponad wiek temu i o tym będziemy systematycznie przypominać naszym Czytelnikom. Krzysztof Staszewski Prezes Zarządu Stowarzyszenia Pro Carpathia Biznes i Etos E d u k a c j a z m o t y w a c j ą dwumiesięcznik bezpłatny Nr 4 / 8 / grudzień 2012 Rzeszów ISBN Wydawca: Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia Pro Carpathia Redakcja: Rzeszów, ul. Rynek 16 pok. 2.3 tel./fax: krzysiek@procarpathia.pl Patronat medialny: Redaktor prowadzący: Krzysztof Zieliński Współpracują: K. Cibor, T. Cupryś, A. Cyło, E. Fudala, A. Gaber, M. Hendzel, K. Herbst, B. Kostecki, A. Strzelecka, T. J. Filozof, W. Zabierowski Opracowanie graficzne: Dominik Zawistowski Druk/skład/łamanie: RESPRINT Rzeszów Nakład: 300 egz. Redakcja nie zwraca materiałów nie zamówionych i zastrzega sobie prawo redagowania nadesłanych tekstów. Kopiowanie i rozpowszechnianie publikowanych materiałów wymaga zgody Wydawcy. Copyright by Stowarzyszenie Pro Carpathia 2 Biznes i Etos nr 8 / grudzień 2012

3 Projekt Stawiamy na innowacyjność EDUKACJA Z MOTYWACJĄ Grudzień 2012 r. był dla projektu kluczowym miesiącem jego realizacji. Odbyło się właśnie najistotniejsze działanie, determinujące z kim i w jaki sposób będziemy dalej w ramach projektu współpracować. Chodzi oczywiście o casting ekonomiczny na koncepcje przedsiębiorstwa społecznego, na który niecierpliwie czekali jego uczestnicy. Większość wcześniejszych działań była przygotowaniem do przeprowadzenia tego wydarzenia. Zarówno debata, jak i szkolenie dla uczestników projektu przyciągnęły sporą liczbę zainteresowanych, których informowaliśmy o idei i warunkach przystąpienia do castingu. Pojawiły się także ogłoszenia w różnych stacjach radiowych i na stronach internetowych (m.in. ngo. pl, rzeszowiak.pl). Wysłaliśmy także setki maili informacyjnych. Najważniejszą pomocą dla potencjalnych uczestników castingu było jednak doradztwo indywidualne prowadzone przez eksperta, dostępne dla wszystkich osób zainteresowanych. Punkt doradczy był prowadzony przez ekspertów współpracujących ze Stowarzyszeniem Pro Carpathia. Każda osoba mająca pytania odnośnie projektu, castingu, czy zasad ekonomii społecznej mogła z nimi porozmawiać. Czas indywidualnych spotkań nie był niczym ograniczany i czasem trwały one nawet kilka godzin (rekord dwie osoby spędziły jednorazowo w punkcie doradczym ponad cztery godziny!). I trzeba przyznać, że większość późniejszych uczestników castingu skorzystała z konsultacji. Rozmowa z doradcą pozwoliła dokładnie poznać zasady uczestnictwa, indywidualnie spojrzeć na każdy pomysł i po przeanalizowaniu zaproponować rozwiązanie pojawiającego się problemu. Casting odbył się 18 grudnia 2012 r. w Rzeszowie. Uczestnicy prezentowali swoje pomysły na przedsiębiorstwo społeczne przed gronem ekspertów, którzy wybierali najlepsze spośród nich. Warto zwrócić uwagę na to, że formuła prezentacji była wyjątkową, innowacyjną metodą kwalifikacji do dalszej części projektu, zastosowaną przez Stowarzyszenie Pro Carpathia. Cechą charakterystyczną Edukacji z moty- wacją jest to, że stawiamy nie na ciągłe szkolenia (jak w większości projektów dofinansowanych z Funduszu Inicjatyw Obywatelskich), tylko na indywidualne spotkania z ekspertami i aktywność samych uczestników. Prezentacje przez nich przedstawiane w czasie spotkań sami przygotowali, a doradca tylko pomagał, kierował. To uczestnik robił wszystko, aby dobrze wypaść przed komisją i przekonać ich, że to właśnie jego koncepcja zasługuje na zielone światło. W skład komisji oceniającej pomysły wchodzili: Andrzej Reizer, przedsiębiorca z Łańcuta, dyrektor Fundacji Contigo prowadzącej Zakład Aktywności Zawodowej w Rudnej Małej; dr Anna Miarecka, pracownik naukowy WSIiZ w Rzeszowie, ekspert z dziedziny ekonomii społecznej; Adam Cyło i Dorota Zańko, rzeszowscy dziennikarze oraz Agnieszka Pieniążek ze Stowarzyszenia, przewodnicząca komisji. Po wysłuchaniu wszystkich prezentacji, komisja przygotowała ranking, który zobaczyć można na stronie internetowej Stowarzyszenia, który jednocześnie jest listą dalszych uczestników projektu. Teraz czeka ich praca nad pomysłami na przedsiębiorstwa społeczne oraz udział w kolejnych pracach projektowych. Ich efektem będzie szczegółowa koncepcja działalności przedsiębiorstwa społecznego, z których najlepsze otrzymają wsparcie finansowe. Michał Hendzel Wszelkie informacje dostępne są w siedzibie Stowarzyszenia w Rzeszowie, Rynek 16, II piętro, tel oraz na stronie w zakładce: Projekty realizowane/krajowe/. Michał Hendzel Projekt dofinansowany ze środków Programu Operacyjnego Fundusz Inicjatyw Obywatelskich Biznes i Etos nr 8 / grudzień

4 Ekonomia społeczna INNA ekonomia społeczna Ekonomia społeczna przeżywa niewątpliwy rozkwit. Zajmują się nią liczne organizacje, powstaje mnóstwo publikacji, działają zespoły resortowe i kancelaria Prezydenta RP. Wspomagają jej rozwój akty prawne tworzone z udziałem zainteresowanych środowisk, a w programach Unii Europejskiej dostępne są pieniądze. Jak w każdym dobrostanie, warto jednak podejrzliwie patrzeć na sytuację. Warto pytać co tu jest nie tak, zanim obudzi nas rzeczywistość. Szersza perspektywa Wystarczy wspomnieć, że poza głównym nurtem dyskusji środowiska znalazły się takie problemy jak sytuacja spółdzielczości, w tym także (ale nie tylko) wielkich spółdzielni mieszkaniowych. Uwagi wymaga społeczna dziedzina gospodarki mieszkaniowej, fenomen ogródków działkowych i sposób zorganizowania działkowców, funkcjonowanie instytucji finansowych, czy wreszcie stopień uzależnienia sektora ekonomii społecznej od funduszy publicznych. Dominujący kierunek prac i dyskusji dotyczy przedsiębiorstw społecznych i spółdzielni socjalnych jako instrumentów wspomagających integrację czy włączenie społeczne. Powstały też publiczne programy umożliwiające współpracę publiczno- -społeczną, a także finansowanie publiczne działań. Oprócz korzyści, sytuacja taka stwarza ryzyko upaństwowienia sektora ekonomii społecznej i osłabienia jego atrakcyjności oraz skuteczności. Nawet jeżeli głównym celem danej jednostki jest pomoc ludziom, integracja, włączenie, to za kluczową cechę zastosowanej metody uważamy ekonomię działalność, która nadaje sens, logikę i skłania do podporządkowania się powszechnym regułom. Istotne dla sytuacji ekonomii społecznej sprawy związane są z kompetencjami różnych resortów i instytucji (MPiPS, MRR, Ministerstwo Gospodarki, Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji, Urząd Zamówień Publicznych). Zainteresowane możliwościami partnerstwa powinny być związki samorządowe i organizacje tematyczne zajmujące się społeczną odpowiedzialno- fot. cx_ed/sxc.hu 4 Biznes i Etos nr 8 / grudzień 2012

5 ścią biznesu, rynkiem pracy, bezrobociem, prywatyzacją i restrukturyzacją przedsiębiorstw, samorządem pracowniczym i in. Współpraca z niektórymi z nich została już nawiązana. Chyba żaden z jej przypadków nie może być jednak uznany za w pełni zadowalający. Kooperacja i gospodarowanie Źródło koncepcji ekonomii społecznej należy widzieć w przeciwstawieniu dwóch sytuacji (nieco egzotyczny język tego opisu powinien uświadomić przeciwieństwa). To możliwość wykonywania pracy i otrzymania zapłaty lub/i możliwość obniżenia kosztów utrzymania czy wręcz przeżycia dzięki współpracy z innymi ludźmi w podobnej sytuacji versus możliwość uzyskania (dostatecznego) wynagrodzenia zainwestowanego kapitału. Te dwie sytuacje dobrze opisują charakterystyczne podglebie, na jakim wyrosła ekonomia społeczna: nieufność wobec anonimowego kapitału, zmiennego w decyzjach i kierującego się nieludzką logiką oraz silna rola demokracji członkowskiej. Inaczej wyglądają tu preferencje osób, które pracą zdobywają środki do życia. Ich oczekiwania wiążą się z bardziej elementarnym czy naturalnym pojmowaniem ekonomii jako gospodarowania. Co nieopłacalne dla kapitału może wystarczyć na utrzymanie rodziny. Dlatego dziedzictwo ekonomii społecznej obejmuje niechęć wobec wkładu wyrażanego w abstrakcyjnej wartości finansowej i nacisk na bezpośrednią demokrację pracowników. Ekonomia społeczna jest więc propozycją skierowaną do osób, które są zdolne i chętne do pracy, cechują się przedsiębiorczością i umiejętnościami. Czyste przedsięwzięcie ekonomii społecznej nie wymaga ani specjalnego traktowania, ani przywilejów. Jest to działalność gospodarcza i, jako taka, musi się sprawdzać w obrocie gospodarczym. Ekonomia społeczna jest powiązana znacznie bardziej z koncepcją kapitału społecznego niż kapitału ludzkiego. Ideał integracji społecznej polega na tworzeniu względnie domkniętych kręgów współpracy i wymiany często wykorzystujących mechanizmy wzajemności i zaufania; na wykorzystaniu i wzmocnieniu więzi charakterystycznej przede wszystkim dla społeczności terytorialnych. Podstawową płaszczyzną integracji i harmonizacji działań powinno być programowanie terytorialne i spójność działań różnych podmiotów. Orientacja na wartości społeczne powinna umacniać się także w działalności gospodarczej, programach i strategiach rozwoju i programach rewitalizacji. Wykorzystanie algorytmu ekonomii społecznej w programach integracji społecznej ma przywrócić godność: stawiamy na aktywność i samodzielność (podmiotowość), nie czynimy z człowieka odbiorcy czy klienta pomocy. Uzasadnia to wsparcie ze środków publicznych. Nie powinno jednak usprawiedliwiać zmiany charakteru działalności: z gospodarczej na budżetową. Płynie stąd propozycja banalna i trudno- -wykonalna, bo nieco samobójcza: niezależnie po której stronie pracujemy, opierajmy się wspieraniu pod hasłami ekonomii społecznej, przedsięwzięć, które nie mają ekonomicznego sensu. Przypomnijmy więc, że chodzi o powrót osób wykluczonych do życia, a nie o sztuczne oddychanie. Tym bardziej nie powinno nam zależeć na finansowaniu organizacji wspierających czy pośredniczących, które same wymagają całościowego utrzymywania z funduszy publicznych. Dyskusja nad tą kwestią przycichła ostatnio. We wczesnej fazie come-back u ekonomii społecznej, dyskutowaliśmy zasadę, w myśl której pomoc publiczna jest rozliczana po bilanse rocznym i audycie przedsiębiorstwa i jest jedynie wyrównaniem strat wynikających ze specyfiki działania danej jednostki (np. niska wydajność osób przyuczanych do zawodu). Nawet organizacje wsparcia ekonomii społecznej mogą czynnie wspierać przedsiębiorczość organizując klastry przedsiębiorstw czy systemy franczyzowe, rozpowszechniające sprawdzone wzorce biznesowe, zamiast teoretycznego nauczania o biznesplanie. Ekonomia społeczna jest gdzie indziej? Uporządkowana ekonomia społeczna, ustrukturyzowana w organizacjach, sieciach współpracy i wsparcia, obejmuje zaledwie część zjawiska. Wiele działań polega na współpracy ludzi traktowanej jako oczywistość, bez potrzeby rejestrowania się czy informowania kogokolwiek. Bardzo mało wiemy o takich systemach współpracy, opartych bezpośrednio na kapitale społecznym. W ostatnich latach liczne inicjatywy, przedsięwzięcia czy projekty rodzą się w ruchach, które wypada określić mianem alternatywnych. Czasem powiązane z ruchem lewicowym, anarchistycznym, czasem wynikające ze zwykłej wrażliwości ludzi, nie garną się pod znaki NGO-sowskiego establishmentu. Warto przyjrzeć się tym różnym działaniom i szukać w nich inspiracji. Uważam, że obecnie warto wyróżnić pewne typy działań, wartych dyskusji, promocji, wsparcia i naśladowania. Spontaniczny niejednokrotnie charakter ruchów, które je podejmują, powoduje, że trudno o uporządkowaną typologię. Inicjatorzy aktywiści, którzy je podejmują, modelują każdy projekt czy działanie, wedle własnej wizji, inspirując się różnymi wzorami zasłyszanymi czy podpatrzonymi. Trudno tu o czysty, rozłączny podział. fot. LeoSynapse/sxc.hu Krzysztof Herbst Tekst z portalu ekonomiaspoleczna.pl prowadzonego przez Fundację Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych w Warszawie Biznes i Etos nr 8 / grudzień

6 Ekonomia społeczna Po co komu dziś... Ekonomia Społeczna? Coraz częściej mówi się i pisze o ekonomii społecznej. Temat staje się bardziej medialny, żeby nie powiedzieć modny. Osobiście bardzo się cieszę z tego powodu, jednak za każdym razem, kiedy zderzam się z jakimikolwiek informacjami w przedmiotowym zakresie, zastanawiam się, czy w ogóle zadajemy sobie trud, aby zrozumieć, czym ta ekonomia społeczna jest i dlaczego może oraz powinna być ważnym elementem rzeczywistości gospodarczej. Szczególnie w dobie kryzysu, który w mniejszym bądź większym stopniu się o nas ociera, a także jako alternatywa dla panującego modelu ekonomicznego, w którym najważniejszym i często jedynym celem jest pomnażanie własnego zysku. Nie twierdzę, że to grzech. Są jednak segmenty rynku, gdzie działalność wpisana w szeroko pojętą ekonomię społeczną pasuje jak ulał. Integracja społeczna, dostarczanie usług publicznych, usługi o charakterze wzajemnym, rozwój wspólnot lokalnych - i tak można jeszcze długo. Są to jednak segmenty, gdzie przedsiębiorcy rzadko zaglądają. Edward Abramowski, polski myśliciel polityczny, filozof, psycholog i socjolog powiedział kiedyś, iż cała atmosfera kapitalizmu powoduje, iż egoizm jest ludziom szczepiony w ciągu całego życia, począwszy od dzieciństwa, szczepiony przez wychowanie i warunki społeczne, przez konkurencję, przez ciężką walkę o chleb, przez panowanie pieniędzy, przez cały system niewoli. Jest to ogromna hodowla i szkoła egoizmu. Trudno polemizować z powyższą tezą, gdyż dziś tak wygląda świat i nie jestem przekonany, że da się z tym coś zrobić. Jednak jestem pewny, że wspieranie i rozwijanie sektora ekonomii społecznej trochę zmieni powyższe zachowania. Tutaj ważne są jeszcze cele społeczne, pewne wartości czy też idee. Można budować państwo bez gospodarki społecznej, ale to tak jakby budować je bez wspomnianych wartości i idei. Pytanie, czy naszym dzieciom i wnukom będzie się chciało żyć w takim kraju. Jednym z wielu sposobów działalności w powyższym obszarze jest spółdzielczość fot. catalin82/sxc.hu socjalna. Ostatnimi czasy można było na założenie takiej formy przedsiębiorstwa otrzymać aż 100 tys. zł (po na jednego członka) oraz wsparcie pomostowe, tak aby przez rok spółdzielnia miała zapewnione środki na wszelkie opłaty związane z jej działalnością, tj. czynsz, ubezpieczenia, wynajem itp. Problem jednak może zacząć się po okresie wsparcia finansowanego z funduszy unijnych. Przez pierwszy rok spółdzielnia musi już jakąś pozycję na lokalnym rynku mieć, tak aby móc utrzymać siebie dalej. W związku z tym, że w jej skład wchodzi co najmniej pięć osób - nie jest to wcale proste zadanie. Doświadczenie i obserwacja rynku wskazują na ogromne zagrożenie, że wiele spośród nowo utworzonych spółdzielni upadnie. Jest wiele powodów takiego stanu rzeczy. Jednym z nich jest brak doświadczenia w prowadzeniu działalności gospodarczej wśród spółdzielców. Muszą oni wiedzieć, że będą walczyć o swoje pozycje z często silniejszymi firmami. Kolejną zmorą jest zbyt mało przywilejów dla takiej działalności. Można oczywiście zadać pytanie - dlaczego takie przywileje mają mieć, podczas gdy zwykli przedsiębiorcy ich nie posiadają? Otóż dlatego, że oprócz konieczności prowadzenia działalności gospodarczej, z której pochodzą środki na wynagrodzenie spółdzielców (a co za tym idzie na ich utrzymanie) - spółdzielnie muszą realizować cele społeczne i część dochodów (zgodnie z ustawą) przeznaczać na ich realizację. A zatem jeżeli pracujesz na cele społeczne powinieneś mieć możliwość skorzystania z pomocy od państwa, które samo sobie z tym nie radzi. Mam jednak wielką nadzieję, że połowa z utworzonych w województwie podkarpackim spółdzielni socjalnych się utrzyma. Jestem w tym przypadku posądzany o huraoptymizm, ale zdania nie zmienię. Dlaczego? Bo spółdzielcy to często wspaniali ludzie z ogromnym bagażem życiowych doświadczeń i wierzę, a nawet wiem, że dadzą radę, a pośrednio wpłyną na dalszy rozwój społeczności lokalnych zagrożonych wykluczeniem społecznym. I tego Państwu w Nowym Roku życzę. Bartosz Kostecki 6 Biznes i Etos nr 8 / grudzień 2012

7 Biznes etyczny Odpowiedzialne firmy prowadzą dialog społeczny Działania w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu opierają się w dużej mierze na relacjach z lokalną społecznością i kluczowymi partnerami, a ich efektywność zależy od współpracy z interesariuszami. Właśnie dlatego niezbędny jest dialog z grupami osób i organizacji ważnych dla przedsiębiorstwa. Coraz bardziej popularną formą takiego dialogu są panele interesariuszy. Współpraca biznesu z otoczeniem społecznym staje się coraz bardziej interaktywna, ponieważ firmy najpierw starają się zrozumieć potrzeby środowiska, a dopiero następnym krokiem jest dostosowanie swoich działań do tych wymagań. Ostatnio na popularności zyskuje panel interesariuszy forma dialogu z partnerami społecznymi, która łączy funkcje panelu eksperckiego i otwartej dyskusji. W spotkaniu mogą uczestniczyć zarówno osoby z firmy, jak i spoza niej, np. organizacje pozarządowe, media i eksperci, którzy potrafią wzbogacić dyskusję o dodatkową wiedzę merytoryczną. Panel to zatem skuteczny sposób na poznanie zarówno oczekiwań, opinii i potrzeb interesariuszy, jak i rekomendacji zewnętrznych ekspertów. Dialog to podstawa Panele mogą być powoływane doraźnie, przy okazji podejmowania kluczowych dla firmy decyzji, lub regularnie, przez co arch. KP (2) stają się stałym ciałem doradczym zarządu włączonym w strukturę firmy. Dzięki temu interesariusze są wprowadzeni w proces zarządzania przedsiębiorstwem. Panel można powołać w określonej sprawie dotyczącej np. ochrony środowiska, współpracy z lokalną społecznością czy organizacjami pozarządowymi, aby poznać opinię zainteresowanych grup. Może to być również otwarty dialog, podczas którego interesariusze zgłaszają konkretne pomysły czy rekomendacje. Dzięki nim mogą wpłynąć na społeczne funkcjonowanie firmy. Od 2011 r. panele interesariuszy organizuje również Kompania Piwowarska (KP). Lider branży piwowarskiej w Polsce przygotowuje panele w oparciu o zasady standardu AA1000SES (Account Ability Stakeholder Engagement Standard), który uwzględnia postulaty i propozycje samych interesariuszy. Ta procedura towarzyszy KP już od dwóch lat, pomagając firmie rozwijać się nie tylko w aspekcie finansowym, ale również społecznym czy środowiskowym. Umożliwia to firmie optymalne dopasowanie do wyzwań społecznych i gospodarczych. - Pomysł zorganizowania pierwszego panelu powstał z potrzeby udoskonalenia prowadzonych przez nas licznych działań społecznych, tak by jak najlepiej odpowiadały na potrzeby beneficjentów i spełniały cele firmy. Postanowiliśmy zaangażować interesariuszy, aby uzyskać od nich opinie i rekomendacje dotyczące zaangażowania społecznego KP mówi Wojciech Mrugalski, kierownik ds. komunikacji w Kompanii Piwowarskiej. Postulaty wprowadzane w życie Małgorzata Walędzińska-Półtorak kierownik ds. zrównoważonego rozwoju w Kompanii Piwowarskiej W lipcu 2011 r. odbyły się dwa panele w głównych siedzibach Kompanii Piwowarskiej Warszawie i Poznaniu, natomiast kolejne dwa zostały zorganizowane w październiku 2012 r. Wszystkie spotkania były moderowane przez niezależnych doradców z firmy CSRinfo. W sumie wzięło w nich udział prawie 50 osób. Celem pierwszej edycji paneli było uzyskanie opinii i oczekiwań interesariuszy KP odnośnie do jej działań społecznych, m.in. zaangażowania społecznego firmy, wolontariatu, społeczności lokalnych, wykluczenia społecznego, ekologii, partnerstwa oraz innowacji społecznych. Zaproszono na nie przedstawicieli beneficjentów, pracowników, fundacji wspieranych przez firmę, stowarzyszeń, władz lokalnych oraz mediów. Natomiast panele zorganizowane w październiku 2012 r. koncentrowały się na pozyskaniu informacji zwrotnej na temat działań firmy w obszarze przeciwdziałania nieodpowiedzialnej konsumpcji alkoholu. Tym razem do udziału zostali zaproszeni m.in. przedstawiciele ministerstw, policji, producentów alkoholu oraz organizacji zajmujących się rozwiązywaniem problemów alkoholowych. - Oba panele były bardzo udane, zyskaliśmy mnóstwo przydatnych opinii i rekomendacji. Niektóre pomysły już udało się wprowadzić w życie, np. stworzenie Platformy Wolontariatu, która usprawniła współpracę pomiędzy pracownikami KP zaangażowanymi w wolontariat pracowniczy a organizacjami pozarządowymi i fundacjami potrzebującymi pomocy. Wskazówki od interesariuszy są na tyle przydatne, że w roku 2013 planujemy organizację kolejnych paneli zapewnia Małgorzata Walędzińska-Półtorak, kierownik ds. zrównoważonego rozwoju w Kompanii Piwowarskiej. opr. Adam Cyło Biznes i Etos nr 8 / grudzień

8 Kampanie społeczne ZAUWAŻAJMY! Za pośrednictwem mediów ogólnopolskich głównie telewizyjnych prowadzonych jest wiele kampanii społecznych. Każda z nich ma jeden cel zwrócić uwagę na ważny problem, zagadnienie. Skłonić widza do zastanowienia się, do zauważenia jakiegoś aspektu ważnej sprawy, o której być może nawet nie wiedział lub nie zdawał sobie sprawy z jego wagi. Głównym źródłem przekazu są dziś media elektroniczne. Jednak twórcy kampanii społecznych nie zawsze korzystają tylko z takiej drogi informowania społeczeństwa. Równie dobre są plakaty rozwieszane na przystankach, czy wlepki umieszczane w warszawskim metrze. Kopiowanie i ściąganie dozwolone Fundacja Nowoczesna Polska rozpoczęła kampanię społeczną Prawo Kultury, której celem jest poszerzenie świadomości praw i wolności, jakie daje użytkownikom kultury obowiązująca w Polsce ustawa o prawie autorskim. Idea kampanii zawarta jest w trzech prostych zdaniach, opisujących czynności zgodne z prawem, ale często niesłusznie uchodzące za wykroczenie: Mam prawo kopiować książki, Mam prawo ściągać filmy, Mam prawo dzielić się muzyką. Zdania zostały ujęte w formie dymków komiksowych i umieszczone na szybach wagonów warszawskiego metra. Na każdej z naklejek widoczne jest odniesienie do serwisu Prawo Kultury, w którym można znaleźć szczegółowe wyjaśnienie każdego z twierdzeń, odwołujące się do konkretnych przepisów ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. - Możemy legalnie skopiować książkę albo e-booka, pobrać niemal każdy opublikowany w internecie film czy nagrać znajomemu kopię posiadanego przez nas albumu. W Polsce pobieranie utworów jest jak najbardziej legalne i nikt nikogo za to nie ściga. Nielegalne jest rozpowszechnianie do nieograniczonego kręgu odbiorców tylko wtedy, gdy nie posiadamy odpowiedniego zezwolenia posiadaczy praw - wyjaśnia Jarosław Lipszyc z Fundacji Nowoczesna Polska, która jest inicjatorem kampanii. Kampania wspierana jest przez działaczy społecznych i osoby związane z ruchem na rzecz wolnej kultury. Na ilustrujących ją zdjęciach, udostępnionych przez Fundację na Facebooku oraz w serwisie prawokultury.pl, można zobaczyć m.in. Macieja Nowaka (teatrologa, krytyka teatralnego i kulinarnego), Kamila Sipowicza (historyka filozofii, dziennikarza, poetę, rzeźbiarza i malarza), Piotra Waglowskiego (prawnika i publicystę), Aleksandrę Sekułę (literaturoznawczynię i redaktorkę serwisu Wolne Lektury) oraz Marcina Cisłę, czyli DJ-a Kwazara. Ciśnienie na życie Najczęstsze kampanie, na jakie zwracamy uwagę, to te dotyczące zdrowia i życia. Taka jest właśnie wspierana przez Polfa Warszawa Grupa Polpharma. Kampania stawia sobie za cel edukację Polaków w kwestii profilaktyki schorzeń układu krążenia, ale również przebadanie osób pod kątem nadciśnienia tętniczego. Za każdy pomiar ciśnienia organizator kampanii przekaże złotówkę na rzecz Kliniki Zdrowego Serca w Zabrzu. Warto pamiętać, że właśnie choroby serca i nadciśnienie tętnicze to jedne z najpoważniejszych zagrożeń zdrowotnych. Spoty kampanii Ciśnienie na życie, 8 Biznes i Etos nr 8 / grudzień 2012

9 odnoszą się do bliskich, wieloletnich relacji między matką a córką oraz mężem i żoną. Utrzymane są mocno emocjonalnej stylistyce i odwołują się do uczuć i doświadczeń jakie zna większość z nas. znanych większości ludzi. W tym przypadku za najlepsze kanały informacyjne uznano telewizję radio, oraz nośniki reklamy zewnętrznej. Mafia dla psa Czy z humorem można mówić o poważnych sprawach? Zdecydowani tak. Co więcej, forma pastiszu może o wiele bardziej przemówić do odbiorcy niż suche informacje i poważne uwagi. Z takiego założenia wyszli twórcy kampanii poświęconej wspieraniu Fundacji Przytul Psa. W akcję tę zaangażowali się charytatywnie m.in. znani aktorzy na czele z Piotrem Cyrwusem, rozpoznawalnym ostatnio jako Rysio z Klanu. - Mówią, że kampanie społeczne to zawsze niezłe gówno, a przekaz powinien być prosty jak aparycja przeciętnego chama ze Śląska mówi wystylizowany na nieco karykaturalnego mafioza Piotr Cyrwus. Wraz z grupą podobnych mu bandytów przekonuje, że jednego procenta podatku nie przekażą, bo nie płacą podatków, ale mają zasady. - Psa się nie kopie, bo kopnąć to się można do nocnego po trzy czwarte i napój gazowany, nie należy go także wyrzucać, bo to nie żaden akumulator, a świat się nie kończy, nawet jak pies się zeszcza w gablocie. By wzmocnić przekaz o humanitarnym traktowaniu psów, chcieli zaprezentować czworonoga. Niestety jednemu z nich pies kojarzy się tylko z policją i w bagażniku znajduje się związany Michał Piela, znany jako dobroduszny policjant Mietek z serialu Ojciec Mateusz. Kampania ma na celu przeciwstawianie się maltretowaniu, ale jest także zachętą do finansowego wsparcia Fundacji Przytul Psa, zajmującej się pomocą bezdomnym czworonogom. Prawdziwym mordercą jest... W kampanii Kopiowanie i ściąganie dozwolone wzięli udział m.in. znani ludzie ze świata kultury Maciej Nowak, teatrolog, krytyk teatralny i kulinarny, aktor niezawodowy oraz Kamil Sipowicz, historyk filozofii, dziennikarz, poeta, rzeźbiarz i malarz. Kampania informacyjna Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji przypomina Polakom, że już w 2013 r. na całym obszarze Polski sygnał analogowy zastąpiony zostanie sygnałem cyfrowym. Zamiast zwykłej zapowiedzi w przypadku tej kampanii zdecydowano się na przymrużenie oka do odbiorcy. Są zatem spoty, których początek ma zaintrygować widza, aby po chwili obraz się urwał i przez moment na ekranie widoczne jest tylko charakterystyczne śnieżenie brak sygnału telewizyjnego. Warto zwrócić uwagę, że tematyka spotów reklamowych została tak dobrana, aby trafić do jak najszerszego grona osób. Zatem w jednym ze spotów widzimy detektywa wszechczasów Herkulesa Poirot, który znika w kulminacyjnej chwili, gdy już ma wyjaśnić kto jest mordercą. Równie gwałtownie obraz urywa się w czasie spotu wykorzystującego mecz piłkarski, prognozę pogody czy też wciągający teleturniej. W parodii telenoweli nigdy też nie dowiemy się, kto jest prawdziwym ojcem Pablita. Równocześnie rusza emisja krótkich spotów edukacyjnych, w których babcia Lodzia poznaje świat telewizji naziemnej. Poza przygodami babci przygotowano także kilka krótkich audycji na temat instalacji telewizji naziemnej, przedstawiające w prosty sposób proces cyfryzacji telewizji. Wszystkie spoty mają przeprowadzić Polaków przez zmianę sygnału analogowego na cyfrowy, pokazać jak i co trzeba zmienić, co ewentualnie kupić, jak zamontować, skąd czerpać informacje, do kogo zwrócić się o pomoc. Wiele informacji na temat realizowanych w Polsce kampanii społecznych można znaleźć na stronie internetowej Tam można także poznać wszelkie aktualności i ciekawostki z tej dziedziny. Ewa Fudala Biznes i Etos nr 8 / grudzień

10 Biznes odpowiedzialny Punkty karne w pigułce Program Sprawdź promile edukuje tysiące kierowców Program Kompanii Piwowarskiej propagujący trzeźwość na drodze funkcjonuje już piąty rok i nie ustaje w edukacji w zakresie bezpiecznej jazdy. Ostatnio do 10 tysięcy kierowców samochodów osobowych i 4 tysięcy kierowców zawodowych trafiły nowe materiały kampanii praktyczne ściągawki z informacjami o tym, co grozi za jazdę pod wpływem alkoholu oraz innych wykroczeniach drogowych i punktach karnych. Celem programu Sprawdź promile, realizowanego przez Kompanię Piwowarską od 2008 r., jest zwiększenie bezpieczeństwa ruchu drogowego poprzez podniesienie świadomości kierowców na temat oddziaływania alkoholu na organizm. Ważnym elementem akcji jest umożliwienie przeprowadzenia kontroli trzeźwości przy pomocy bezpłatnej aplikacji mobilnej Sprawdź promile. Ostatnio organizatorzy kampanii udostępnili nowe materiały informacyjne dla prowadzących pojazdy. Dla 10 tysięcy kierowców samochodów osobowych przygotowali ściągawki zawierające nie arch. Kampania Piwowarska (3) tylko informacje o programie i sposobie ściągnięcia aplikacji na telefon, ale także o tym, co grozi za jazdę pod wpływem alkoholu, oraz innych najczęściej popełnianych wykroczeniach drogowych i punktach karnych. Praktyczne ulotki mają rozmiar prawa jazdy, dzięki czemu można je mieć zawsze przy sobie, np. w portfelu. Dla czterech tysięcy kierowców zawodowych przygotowano z kolei ulotki, które przypominają o najważniejszych zasadach bezpiecznego prowadzenia pojazdów dostawczych (dozwolony czas jazdy, wymagany czas odpoczynku itp.). Materiały zostały rozdystrybuowane za pośrednictwem Wojewódzkich Ośrodków Ruchu Drogowego - partnerów programu. Od 2011 r. roku akcji partneruje WORD w Rzeszowie, zaś w ubiegłym roku dołączyło do niego jedenaście kolejnych ośrodków: w Częstochowie, Elblągu, Gdańsku, Gorzowie Wielkopolskim, Jeleniej Górze, Krakowie, Lublinie, Warszawie, Wrocławiu, Toruniu i Zielonej Górze. W salach szkoleniowych wymienionych placówek pojawiły się plakaty i standy promujące korzystanie z wirtualnego alkomatu. Każdy kierowca, który odwiedza ośrodek, może dowiedzieć się, w jaki sposób pobrać bezpłatną aplikację na telefon za pomocą QR kodu zamieszczonego na materiałach promocyjnych. Ponadto Kompania Piwowarska udostępniła ośrodkom film, który pokazuje, jak alkohol działa na organizm. Nagranie może być wykorzystywane jako materiał dydaktyczny podczas szkoleń dla kierowców. Większość z 10 tysięcy małych ściągawek przeznaczonych zostało dla świeżo upieczonych kierowców oraz uczestników kursów, którzy chcą zredukować liczbę punktów karnych. Pozostałe egzemplarze otrzymają pracownicy Kompanii Piwowarskiej. - Sporą część naszej załogi stanowią przedstawiciele handlowi, którzy wiele godzin spędzają za kółkiem. Dlatego szczególnie Katarzyna Radecka, kierownik ds. zrównoważonego rozwoju Kompanii Piwowarskiej z myślą o nich opracowane zostały nowe materiały programu Sprawdź promile mówi Katarzyna Radecka, kierownik ds. zrównoważonego rozwoju Kompanii Piwowarskiej. Jestem jednak przekonana, że materiały, które powstały w efekcie współpracy z ekspertami w dziedzinie ruchu drogowego, okażą się wartościowe również dla innych pracowników i będą im długo służyć, jednocześnie przypominając, jak ważne jest zachowanie trzeźwości na drodze. Adam Cyło 10 Biznes i Etos nr 8 / grudzień 2012

11 Najważniejsze informacje o programie: W 2008 r. Kompania Piwowarska zainicjowała program edukacyjny Sprawdź promile, w ramach którego udostępniła bezpłatną aplikację na telefon działającą jak podręczny alkomat. Po wpisaniu danych (wiek, płeć, waga i ilość spożytego alkoholu) wylicza ona ilość promili w organizmie za pomocą tzw. wzoru Widmarka algorytmu krzywej alkoholowej, udostępnionego przez Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych i określa orientacyjny czas, po jakim można usiąść za kierownicą. Aplikacja Sprawdź promile pozwala także sprawdzić dopuszczalny poziom promili w krajach europejskich oraz szybko i bezpiecznie zamówić taksówkę. Jest dostępna na różne modele telefonów, w tym iphone y, Androidy i telefony obsługujące aplikację java. Można ją pobrać na swój telefon poprzez odczytanie QR kodu na stronie www. abcalkoholu.pl lub z AppStore (dotyczy iphone ów) oraz z Google Play (dotyczy Androidów). Z aplikacji można także skorzystać na Facebooku pod adresem apps.facebook.com/sprawdzpromile. Dotychczas już ok Polaków sprawdziło w ten sposób ilość promili w organizmie. W ubiegłym roku taksówkarze z kilku miast w Polsce otrzymali pakiety zawierające nalepki do samochodu z QR kodem oraz breloczki do kluczy z logiem programu oraz akcji Prowadzę. Jestem trzeźwy, a przede wszystkim odpowiedzialne miętówki z hasłem Świeży oddech może mylić. Sprawdź promile. Kierowcy częstowali cukierkami pełnoletnich pasażerów, którzy mogli od razu pobrać aplikację na swój telefon dzięki temu, że na opakowaniu znajdował się QR kod. W sumie rozdano aż 700 kilogramów cukierków, które trafiły do 100 tysięcy osób! Natomiast w sierpniu 2012 r. na tyłach 15 autobusów firmy Mobilis, obsługujących najbardziej uczęszczane warszawskie linie, wyeksponowane były reklamy promujące programy odpowiedzialnościowe Sprawdź promile oraz Prowadzę. Jestem trzeźwy. Dodatkowo w pojazdach umieszczono 150 plakatów informujących o programach. Więcej na temat akcji na stronie: Film prezentujący działalnie aplikacji- Sprawdź promile można znaleźć na kanale Kompani Piwowarskiej na YouTube. Europa powstanie w Rzeszowie Jacek Hazuka jest artystą malarzem, od 30 lat mieszka i pracuje we Francji. Zajmuje się malarstwem olejnym o tematyce urbanistycznej. Od 2005 r. tworzy cykl obrazów Les promenades urbaines - Spacery urbanistyczne poświęcony miastom europejskim. Zwieńczeniem ostatnich lat pracy będzie cykl 27-miu wielkoformatowych obrazów (200 x 400 cm), przedstawiających impresje urbanistyczne wszystkich aktualnych stolic Unii Europejskiej, pt.: Europa. Ukoronowaniem projektu będzie realizacja filmu dokumentalnego przedstawiającego genezę cyklu, publikacja albumu oraz w latach seria wystaw międzynarodowych w najważniejszych ośrodkach kulturalnych stolic Europy i innych kontynentów. W celu realizacji cyklu artysta zainstalował swoją pracownię malarską w Rzeszowie, w Europejskiej Galerii Sztuki Centrum Kulturalno Handlowego Millenium Hall, udostępnionej przez Martę Półtorak, prezes spółki Develop Investment. Europa jest wydarzeniem kulturalnym otwartym dla mieszkańców Rzeszowa i regionu oraz ciekawą formą edukacji artystycznej, której zaletą będzie bezpośredni kontakt ze sztuką oraz relacja artysta-widz. W tym celu Jacek Hazuka zaprasza do swojej pracowni na Dni Otwartych Drzwi Atelier, które odbywać się będą cyklicznie w miarę powstawania obrazów. Publiczność będzie miała rzadką okazję śledzenia procesu twórczego w ciągu najbliższych dwóch lat. Oficjalna inauguracja Atelier Jacek Hazuka odbędzie się 8 lutego br. Otwarciu pracowni towarzyszyć będzie występ krakowskich artystów: Michała Półtoraka ( Piwnica pod Baranami ) i Kuby Mietły. Od 11 do 17 lutego br., w godzinach , w ramach Dni Otwartych Jacek Hazuka otwiera pracownię dla publiczności. Daty dni Otwartych w 2013 r. to luty, 21 kwiecień - 4 maj, 22 wrzesień październik oraz 8-22 grudzień. W 2014 r. artysta zaprasza publiczność w marcu, czerwcu, wrześniu i grudniu. Więcej informacji: com. Organizatorem wydarzenia jest Stowarzyszenie Promocji Polskiej Sztuki Współczesnej Namaluj mi Europę. Główny sponsor to spółka Develop Investment. AC Jacek Hazuka urodził się w 1959 r., w Tarnowie. W 1981 r. przerywa studia i emigruje do Belgii. Po kilku latach wyjeżdża do Paryża. Dziś żyje i pracuje w Lille i Arras, gdzie prowadzi prywatną szkołę malarstwa i rysunku oraz autorską galerię w centrum starego miasta Lille. Wziął udział w kilkudziesięciu wystawach zbiorowych oraz indywidualnych w całej Europie (Belgia, Holandia, Anglia, Francja, Niemcy). Jego malarstwo jest prezentowane regularnie na najważniejszych Międzynarodowych Targach Sztuki Współczesnej (Paryż, Londyn, Bruksela, Amsterdam, Rotterdam, Knokke, Lille, Szanghaj, Miami). Obrazy Jacka Hazuki wzbogacają kolekcje publiczne oraz wiele prywatnych w Europie, Azji, Ameryce Północnej oraz Australii. Od ponad dziesięciu lat artysta maluje serię obrazów Spacery urbanistyczne, w których pokazuje atmosfery miast Europy. Ukoronowaniem ostatnich lat pracy będzie cykl Europa. arch. JH Biznes i Etos nr 8 / grudzień

12 Dobre praktyki fot. marcello99/sxc.hu Skąd brać pieniądze? Jednym z podstawowych problemów, z jakimi spotyka się przedsiębiorca społeczny w swojej pracy, jest kwestia zdobycia funduszy na działalność. Banki niechętnie pożyczają pieniądze organizacjom i spółdzielniom, a fundusze grantowe i dotacje też mają poważne ograniczenia. Dlatego gorącym tematem ostatnich miesięcy jest finansowanie społecznościowe (crowdfunding) polegające na gromadzeniu funduszy od dużej rzeszy drobnych kapitałodawców za pomocą internetu. Kilka dni temu swoją działalność rozpoczęła platforma internetowa 33neds.com, zajmująca się kojarzeniem przedsiębiorstw społecznych poszukujących źródeł finansowania i drobnych inwestorów zainteresowanych udzielaniem mikropożyczek. Każda osoba, która dysponuje nawet minimalnym kapitałem (najmniejsza możliwa inwestycja w 33needs to 10 dolarów), może zainwestować za pomocą serwisu swoje pieniądze w społecznie ważkie przedsięwzięcie. Mimo że udziały są mikroskopijne, całkowita suma inwestycji może wynieść nawet kilkadziesiąt tysięcy dolarów. Na tym właśnie polega crowdfunding: niewielka kwota przemnożona przez wielu inwestorów daje oczekiwane środki finansowe. Wartością dodaną jest niezależność od wielkiego kredytodawcy oraz dopingująca twojemu przedsięwzięciu społeczność. Od tłumu! Do systemu 33needs.com zgłosiło się już ponoć ponad 900 przedsiębiorstw społecznych z całego świata. Na razie zainwestować można tylko w kilkanaście. Każdy przedsiębiorca przedstawia swoją firmę, mówi o tym ile pieniędzy potrzebuje i na co chce je wydać. Prezentuje wreszcie ofertę dla inwestorów. Najczęściej jest to udział w przyszłych spodziewanych zyskach, ale także inne, niekoniecznie finansowe profity, takie jak zniżki na zakupy, bilety na finansowane przedsięwzięcia artystyczne itp. Zdaniem przedsiębiorców ważna dla inwestorów jest również świadomość uczestnictwa w społecznie i środowiskowo odpowiedzialnym biznesie. Z kolei zysk twórców platformy bierze się z kilkuprocentowej marży od każdego zgromadzonego kapitału. 33needs.com nie jest pierwszą ani zapewne nie ostatnią platformą crowdfundingową. Mamy choćby serwis fundingcircle.com dający możliwość finansowania małych i średnich przedsiębiorstw czy wefund. co.uk, w którym finansowane są różne projekty kulturalne i artystyczne. Ciekawym serwisem pozwalającym zbierać fundusze na realizację innowacyjnych i kreatywnych przedsięwzięć jest kickstarter.com. Powstają pierwsze naukowe i popularne książki na temat finansowania społecznościowego, media coraz częściej publikują informacje na ten temat, a agencja prasowa Reuter uznała crowdfunding za najważniejszy trend na rynku finansowym w 2011 roku. Jakiś czas temu o crowdfundingu usłyszeli też użytkownicy portalu facebook.com, kiedy pewien haker, podając się za twórcę facebooka Marka Zuckerberga, zaproponował przekształcenie portalu w przedsiębiorstwo społeczne. Chanthy Ouk zbiera na krowę Jednak crowdfunding nie został wynaleziony przed chwilą. Od 2004 r. funkcjonuje serwis kiva.org, dający możliwość finansowania przedsiębiorców z krajów globalnego Południa. Od początku istnienia serwisu ponad pół miliona inwestorów pożyczyło 190 milionów dolarów przedsiębiorcom z całego świata. Najniższa wysokość udzielanej pożyczki to 25 dolarów. Ważnym aspektem serwisu Kiva jest to, że opiera się on na współpracy z funduszami mikropożyczkowymi w regionach, z których pochodzą przedsiębiorcy. Fundusze znają lokalne uwarunkowania i stosują swoje standardy wobec kredytobiorców. Dzięki temu inwestorzy mają znacznie większą pewność, że ich pieniądze zostaną zainwestowane w działania ludzi, którzy rzeczywiście potrzebują finansowego wsparcia, a także że przedsięwzięcie ma szanse powodzenia. Twórcy Kiva zwracają uwagę, że ich serwis pozwala zachować godność osobom potrzebującym. Nie dostają one wsparcia humanitarnego, tylko pożyczkę, którą zobowiązane są spłacić. Z kolei osoby pożyczające wiedzą, że ich pieniądze zostaną zainwestowane, a nie skonsumowane, przyczyniają się więc do zmiany społecznej, a nie doraźnie zaspokajają potrzeby. Serwis pozwala przeszukiwać pożyczkodawcom ewentualne źródła finansowania w różnych branżach, pod kątem położenia geograficznego, ale również pod względem płci kredytobiorców. 80% pożyczek za pomocą serwisu kiva. org zostało udzielonych kobietom, takim jak Chanty Ouk z Kambodży, która zbiera właśnie 800 dolarów na kupno krów. W Polsce też pożyczają Tekst z portalu ekonomiaspoleczna.pl prowadzonego przez Fundację Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych w Warszawie Również w Polsce istnieją serwisy ułatwiające kojarzenie pożyczkobiorców i pożyczkodawców. Są to jednak skierowane głównie do osób prywatnych portale typu social lending. Social lending w przeciwieństwie do finansowania społecznościowego, kojarzy z reguły pojedynczych pożyczkodawców z pożyczkobiorcami. Najczęściej nie chodzi też o inwestycje, a zwykłe pożyczki konsumpcyjne. Nie ma w Polsce platformy kierowanej w całości 12 Biznes i Etos nr 8 / grudzień 2012

13 dla przedsiębiorców społecznych. Czy takie przedsięwzięcie miałoby sens? Polacy z natury są dość nieufni wobec siebie. Nie lubimy pożyczać innym pieniędzy, zwłaszcza nieznajomym, anonimowym użytkownikom sieci mówi serwisowi ekonomiaspoleczna.pl Szymon Mydlarz prezes i pomysłodawca portalu Pożycz.pl. Dodaje, że portale typu social lending próbują zmienić takie nastawienie. Ma też nadzieje, że Pożycz.pl będzie stale podwyższał zaufanie społeczeństwa do alternatywnych form udzielania pożyczek w internecie. Pożycz.pl nie przewiduje na razie udostępniania swoich usług firmom. Pożyczać pieniądze mogą jedynie osoby prywatne oraz samozatrudnieni osoby prowadzące działalność gospodarczą. Banki, jako główne jednostki finansujące w kraju, nie potrafią zagospodarować segmentu, na który składają się osoby przechodzące z etatu na samozatrudnienie. A segment ten jest spory, bo liczył w 2009 r. prawie 3 mln klientów mówi prezes Szymon Mydlarz. 40 tysięcy złotych w dwa dni Jedynym polskim serwisem pożyczek społecznościowych oferującym obecnie możliwość kredytowania przedsiębiorstw jest zakra.pl. Firmy, podobnie jak osoby fizyczne, mogą starać się o pożyczkę gotówkową (do 36 miesięcy) lub na zakup samochodu (do 48) czy też pożyczkę refinansującą zakup samochodu (czyli pod zabezpieczenie auta). Zdaniem Małgorzaty Malitowskiej z serwisu zakra.pl w tej chwili w serwisie nie zarejestrowała się żadna organizacja pozarządowa ani spółdzielnia. A być może warto. Na początku tego roku wystawiony został wniosek testowy pożyczki dla spółki z o.o. Kwota 40 tys. złotych została zebrana w ciągu dwóch dni mówi Małgorzata Malitowska. Średnie oprocentowanie pożyczki udzielonej za pośrednictwem serwisu wynosiło w zeszłym roku 17,5%. Zakra.pl, podobnie jak inne serwisy, weryfikuje ewentualnych pożyczkobiorców. W przypadku pożyczek dla osób prawnych poza bazami bankowymi i biurami informacji gospodarczej sprawdzane są również bazy REGON i KRS oraz dokumenty finansowe. Poza tym pożyczka dla firmy uruchomiona może być dopiero po podpisaniu przez prawomocnego reprezentanta firmy umowy pożyczki. W przypadku pożyczki dla podmiotu zarejestrowanego w KRS dodatkowo, przed uruchomieniem pożyczki, serwis uzyskuje odpis z KRS celem ostatecznego potwierdzenia danych pożyczkobiorcy. Udostępnienie przedsiębiorcom możliwości starania się o pożyczki przewiduje również lider na rynku social lending w Polsce kokos.pl. Firmy będą mogły szukać pożyczkodawców za pomocą tego serwisu prawdopodobnie w połowie roku zapowiada Tomasz Bobrowski z kokos.pl. Zwraca też uwagę, że Polacy coraz chętniej pożyczają pieniądze za pomocą internetu: Łącznie internauci pożyczyli sobie za pomocą serwisu Kokos.pl ponad 40 mln zł. Z tego w zeszłym roku pożyczono 21,7 mln zł mówi Bobrowski. Wciąż istotne jest jednak bezpieczeństwo inwestycji. Od początku istnienia serwisów pośredniczących w pożyczkach społecznościowych w Polsce, inwestorzy stracili ponad 4 miliony złotych w niezwróconych pożyczkach. Dlatego dla ewentualnych pożyczkodawców atrakcyjne może być wprowadzenie na rynek firm i organizacji. Firma nie jest jednostką anonimową, a dostęp do informacji, dzięki możliwości korzystania z KRS oraz serwisów społecznościowych, jest bardzo szybki i skuteczny podkreśla prezes Szymon Mydlarz z Pożycz.pl. Nie tylko pieniądze Crowdfunding daje małym firmom i osobom prywatnym możliwość zgromadzenia funduszy na cele, na które banki i duży inwestorzy najczęściej pieniędzy dać nie chcą. Niewielkie kwoty pożyczek przemnożone przez odpowiednio dużą społeczność to klucz do sukcesu w finansowaniu społecznościowym. Oczywiście zgromadzanie dużej społeczności, przekonanie jej do inwestycji, utrzymanie a następnie uczciwe i otwarte informowanie o wynikach finansowych jest zadaniem bardzo trudnym i wymagającym najwyższych standardów zarządzania przedsiębiorstwem i kontaktami z klientem. Co ważne, udany crowdfunding, jak pokazują zagraniczne przykłady, daje nie tylko finansowe korzyści przedsiębiorcy. Po pierwsze wokół produktu czy przedsięwzięcia gromadzona jest, już na etapie jego powstawania, społeczność, która w przyszłości może przekształcić się w społeczność klientów i dzięki swojej sieci kontaktów przyciągać kolejnych zainteresowanych. Nie bez znaczenia jest fakt, że inwestorzy pochodzić mogą z odległych zakątków świata. Inwestor staje się więc przy okazji elementem marketingu. Na przykład spółdzielnia szukająca pieniędzy na rozwój restauracji, poza informacjami finansowymi wysyłanymi regularnie do inwestorów, może informować o nowych pozycjach w menu. Po drugie konieczność atrakcyjnego przedstawienia produktu tak, aby przyciągnąć odpowiednią liczbę inwestorów, zmusza przedsiębiorcę do dokładnego przemyślenia swojej strategii. Jednocześnie fot. mainrc/sxc.hu (2) dostaje, jeszcze zanim dojdzie do inwestycji, dość szczegółowy sygnał na temat rynkowego postrzegania swojego produktu. Organizacja pozarządowo szuka funduszy na uruchomienie radia internetowego. Swoją ofertę pożyczkową kieruje do tej samej grupy ludzi, która będzie odbiorcami audycji. Przy okazji szukania pieniędzy, w kontaktach ze społecznością inwestorów, dopracowuje ofertę programową radiostacji. Po trzecie w przypadku przedsiębiorstw społecznych efekt marketingowo-promocyjny dotyczy nie tylko produktów, które one oferują, ale również kwestii społecznych, jakie leżą u źródeł danego przedsięwzięcia. Firma społeczna zbierająca pieniądze na produkcję koszulek z ekologicznej bawełny promuje nie tylko swój towar, ale również kwestie ochrony środowiska i sprawiedliwego handlu. Po czwarte technologie stosowane w serwisach finansowania społecznościowego można wykorzystać do budowania wizerunku przedsiębiorstwa jako firmy innowacyjnej i otwartej na nowe trendy. Po piąte konieczność dokładnego rozliczania się z dużą liczbą pożyczkodawców czy inwestorów zmusza przedsiębiorcę do prowadzania przejrzystej i otwartej polityki informacyjnej, co przyczynia się do budowy pozytywnego wizerunku biznesowego. Krzysztof Cibor Biznes i Etos nr 8 / grudzień

14 Reportaż No to jeszcze Pamięta ich radość, kiedy wróciła z tym duńskim groszem. Nadzieje, że wreszcie się ustatkuje, kupi pralkę, zmywarkę Przecież miała chłopaka i swoje jak to wciąż jeszcze mówią na prowincji lata. Mimo że zakochana, ale przede wszystkim wciąż poszukująca prawdy o sobie, Angela za ciężko zarobione śmieciowe pieniądze pojechała w świat. Azja, Europa, Afryka rok w podróży, a potem jeszcze trochę na, jak się okazało, muzycznie chyba jej najbliższe Bałkany. Uczyła się z pierwszej ręki śpiewała i tańczyła pod różnymi szerokościami geograficznymi, na właraz Polska B, Sanok, trzecie piętro szaro-burego mrówkowca na jednym z pokomunistycznych blokowisk. W małym mieszkaniu Angela, Sasza i Łukasz przygotowują się do kolejnej próby. Obrazek nieco surrealistyczny: rozkładając instrumenty na niespełna dziesięciu metrach, rozmawiają o muzycznej przestrzeni i wolności. I o eksperymentach w muzyce by potem długo, naprawdę długo, szlifować jeden uciekający dźwięk. To co? Jeszcze raz? to pytanie zazwyczaj zadaje Sasza. Jeszcze raz odpowiadają. No to jeszcze raz. Angela Hej, Gypsy! wołali za nią w Danii. W zasadzie tylko to Gypsy sprawiało jej tam satysfakcję. Wielki festiwal muzyczny open air w Roskilde, dokąd pojechała po pierwsze Projekt okładki Opowieści z Ziemi zespołu Angela Gaber Trio duuuże pieniądze. I przeszła piekło. Najpierw zbierając puszki po piwie walające się miedzy namiotami uczestników festiwalu, a potem w upokarzających kłótniach i bójkach o miejsce w kolejce do skupu Tak, pojechała tam sprzątać. To było zaraz po studiach. Muzycznych. W tydzień zrozumiała, jak to jest być nikim. Kiedy rówieśnicy, no przecież faceci, którzy w każdych innych warunkach patrzyliby na nią jak na kobietę, śmiejąc się, rzucali jej puszki po piwie jak psu. A ona pokornie się po nie schylała. arch. Angela Gaber Trio (4) Teraz, prostując się, by nie ściskać przepony, siedzi przede mną piękna kobieta o urodzie Cyganki, węgierskim nazwisku i ukraińskich korzeniach. W oczach ma ten wyjątkowy rodzaj światła, coś jak zimowy świt w górach, gdzie przyszła na świat, Bieszczadach. Kiedy śpiewa, w jej głosie słychać i przestrzenie połonin, i cygańską tęsknotę za wolnością, i tę wschodnią, nie do podrobienia, rzewność i melancholię. Kim jest? Wciąż trudno jej powiedzieć, w każdym razie jedno wie na pewno: w jej żyłach krąży muzyka. Folklorem nasiąkała od dziecka. Jej najbliższa rodzina Łemkowie, kultywujący tradycje świąteczne, biesiadne, rozśpiewani, roztańczeni mieszkali w sąsiedniej wsi, wśród nich się wychowała. A na tych prawdziwych artystów napatrzyła się, kiedy podjęła kolejne (po kulturoznawstwie) studia muzyczne, w Krakowie. I z miejsca nabawiła się kompleksu prowincji. Nie umiała przepychać się łokciami, miała problemy z asertywnością, pewnością siebie. Ale raz za razem, ćwicząc gamy z korkiem od wina w zębach albo udając Kaczora Donalda, by poszerzyć możliwości wokalne, odczuwała z całą mocą, że dopóki jej celem nie przestanie być porównywanie się z innymi, nie ruszy z miejsca. Naprawdę się nie nudzisz? wtrąca nagle, przerywając wpół ćwiczonej właśnie frazy. Przecież to takie monotonne, to powtarzanie. Wyrwana z transu usiłuję przypomnieć sobie, gdzie jestem. Czy to możliwe, że dałam się uwieść dźwiękom i wracam teraz z wyprawy po jakimś dzikim lesie, pełnym przejmujących, pierwotnych odgłosów pisków, jęków, szeptów, których nie wydawały z siebie niezwykłe baśniowe stworzenia, ale siedząca obok Angela? Mieszkanie, w którym odbywa się próba, należy do niej. Wynajęła je, choć nie jest to stabilizacja, o jakiej marzyli dla niej rodzice. W małych miasteczkach stabilizacja to stabilizacja. A nie takie nie wiadomo co. 14 Biznes i Etos nr 8 / grudzień 2012

15 snej skórze przekonując się, jakie cuda potrafi zdziałać muzyka, jak bardzo wspólne granie i śpiewanie zbliża ludzi i jak inspirujące potrafią być takie spotkania. Wprost z Afryki z powrotem w bieszczadzkie ostępy ściągnęła ją miłość, która nie chciała dłużej czekać. Zakochane kobiety widzą słonie. Bazar Sztuki Galeria Rzeczy Rozmaitych w małym miasteczku nad Sanem miał powstać dla niego wynagrodzić rozłąkę, być miejscem, dzięki któremu ludzie poznają jego twórczość i jak ona się nią zachwycą. Bo on był artystą. W związku z tym kobieta o anielskim imieniu na chwilę zapomniała o sobie i własnych talentach. Młotkami i wiertarkami zaczęła posługiwać się jak fachowiec, rodzaje wkrętów i gwoździ odróżniając niczym zawodowy budowlaniec. Czasem miała wrażenie, że pomysł ją przerósł. Wtedy przypominała sobie słońce Indii, zapalała kadzidełka, tańczyła i śpiewała na pobojowisku, wyobrażając sobie, że jest hinduską księżniczką. A gdy w starej, nieogrzewanej kamienicy, temperatura spadała tak, że nawet taniec nie pomagał, paliła w zdobycznym piecu (najpierw oczywiście dowiedziała się, jak ten piec połączyć z przewodem kominowym, nie spalić przy tym chałupy i samej się nie zaczadzić). Tyle że galeria jeszcze dobrze się nie rozkręciła, kiedy w pierwsze Boże Narodzenie Dziewczynka z Pomysłami została sama. Łez nikt nie widział, a zaciągnięte kredyty zmuszały do działania. Warsztaty, wystawy, koncerty znanych zespołów wkrótce kolorowy punkt na mapie miasta poróżył zgodnie z autorskim sloganem reklamowym okoliczną szarość. Żeby tak się mogło stać, Angela uruchomiła wszystkie swoje kontakty ludzie przyjeżdżali, opowiadali innym, wracali A w mieście zawrzało. Kim jest? Na pewno wie, co robi? Tutaj? Dzięki bazarowym działaniom, wreszcie mogła zacząć realizować także swoją pasję; jej przyjaźń z pieśniarzem i aktorem Lechem Dyblikiem zaowocowała nagraniem świetnej płyty, zaczęli koncertować. A potem spotkała chłopaków: multiinstrumentalistę Łukasza Sabata i gitarzystę-wirtuoza z Kazachstanu Aleksandra Chikmakova. Jak mówi, projekt Angela Gaber Trio Zepół w komplecie zrodził się z trzech kryzysów. Ale i z trzech osobowości, które hartowały się, by nic już nie mogło ich zmieść. Spróbuję jeszcze raz powtarza, przeglądając kartki z przygotowanymi na próbę utworami. Teraz musi się udać. Kiedyś ktoś powiedział, że ma w sobie coś z ikony. Fakt. Silna, opanowana, pewna swego. I nie ma nic do rzeczy, że po skończonej próbie mówi ze śmiechem: Zauważyliście, że prawie wcale nie przeklinałam? Sasza A Sasza ma tatarskie rysy, jest z pochodzenia Kazachem i świetnie mówi po polsku. Do perfekcji opanował zwłaszcza frazę tytułową, którą słyszę dziś po raz setny któryś. No to jeszcze raz. Stąd. W kazachskiej Ałmacie skończył geofizykę. I zaraz potem, nie przepracowawszy w wyuczonym zawodzie ani jednego dnia, jako całkiem dorosły facet, zapisał się do college u muzycznego. Dostał się, nie znając nut gry na gitarze od zawsze uczył się sam. W świat muzyki wchodził z zapałem neofity, nie zostawiając miejsca na nic innego. Do południa dzień w dzień wielogodzinne ćwiczenia, wieczorami praca. Zatrudnił się w ekskluzywnym pięciogwiazdkowym hotelu, jako muzyk z repertuarem na gitarę klasyczną. Dziesięć ciężkich, wypalających i nieprzynoszących satysfakcji lat grania do kawioru, jak tam mówią. Choćbym nie wiem, jak się starał, nikt tego nie widział. Mogłem dawać koncert, stając na rzęsach i tak nie wywołałoby to żadnej reakcji. Bo ostatnią rzeczą, po którą przychodzili tam goście, często obwieszeni złotymi łańcuchami mafiozi, był jego talent. Mega dołująca sytuacja. Ale te dziesięć lat dało mu perfekcyjne opanowanie instrumentu i pięciogodzinny repertuar, a także krzepę, by ten repertuar móc wykonać za jednym podejściem. Tymczasem mija kolejna godzina próby. Ciemny profil Saszy i szczupła sylwetka Angeli odcinają się na tle dużego jasnego okna z balkonem. Jeszcze raz Sasza cierpliwie powtarza kolejny dźwięk. Jeszcze raz Angela cierpliwie powtarza kolejną frazę. W końcu rzucił chałtury. Podjął pracę w szkole muzycznej, wziął uczniów. Zajął się kompozycją, natomiast jego podopieczni wygrywaniem kolejnych konkursów. O Saszy w Ałmacie zaczęło robić się głośno. I wtedy z Ukrainy do Kazachstanu przyjechał Denis muzyk, który przy ałmatańskim Modern Art Center zaczął organizować festiwal sztuki współczesnej. W zespole, który razem założyli, Sasza zrozumiał wreszcie, czego brakowało mu całe życie. Mógł zacząć sięgać do tych pokładów wrażliwości muzycznej, które od zawsze nosił w sobie. Przestrzeń i wolność mówi, z trudem upychając się z instrumentem między stołem, tapczanem, Angelą i Łukaszem. I tej ciasnoty wcale wydaje się nie dostrzegać. Co więcej Biznes i Etos nr 8 / grudzień

16 sprawia wrażenie szczęśliwego. Bo chodzi o to, żeby zaskakiwać samego siebie. Żeby sięgać do takich miejsc w sobie, o których nie mieliśmy pojęcia, że istnieją. I cieszyć się tym jak dziecko z niespodziewanego prezentu. Na festiwal organizowany przez MAC zjeżdżali artyści z całej Europy. Na jednej z kolejnych edycji pojawił się między innymi prof. Marek Chołoniewski znany kompozytor, założyciel Katedry Muzyki Eksperymentalnej na Akademii Muzycznej w Krakowie. Bardzo spodobało mu się to, co usłyszał w wykonaniu chłopaków. To od niego dowiedzieli się o stypendium Gaude Polonia*. Pierwszy do Krakowa wyjechał Denis. Sasza jak o sobie mówi mało kontaktowy i nadużywający słów chyba i ale, został w Kazachstanie i wrócił do klasyki, występów w salach koncertowych. Choć miał okazję współpracować z prawdziwymi sławami, to po kilku latach muzycznych eksperymentów i poszukiwań nie umiał się w tym odnaleźć. Do tego Denis zdawał mu co jakiś czas entuzjastyczne relacje ze swoich polskich przedsięwzięć muzycznych. W końcu i Sasza zdecydował się złożyć wniosek o wizę. To co? Może przerwa? Panowie zakładają czapki i kurtki, wychodzą na balkon. A tam minus dwadzieścia. Ale Sasza i tak oddycha pełną piersią. Opowiada, że kiedy wrócił na jakiś czas do Ałmaty, zrozumiał, że to miejsce już nie jest dla niego. Po kilku dniach pobytu załapał depresję. Natomiast Kraków jawił mu się niczym Mekka skupiał i ściągał ludzi zajmujących się muzyką, traktujących ją jak prawdziwą, często jedyną życiową pasję. Czas zaczęły Saszy odmierzać nowe, inspirujące spotkania muzyczne, kontakty, nagrania, w końcu trasy koncertowe. I to w Krakowie po raz pierwszy spotkał sanoczan, z którymi później związał swoje losy między innymi Mariannę Jarę, założycielkę i dyrygentkę chóru pieśni karpackiej Widymo. Zderzenie folku w wersji poszukującej i muzyki elektroakustycznej było dla Saszy ożywcze i inspirujące zaczęli razem koncertować. W Widymo poznał też Monikę, swoją obecną egzotyczną żonę z korzeniami w afrykańskim Togo. I Angelę, która zaprosiła go do autorskiego projektu Angela Gaber Trio. Niedługo Saszy stuknie czterdziestka. Stoi na małym balkonie jednego z sanockich blokowisk i po raz pierwszy w życiu wie, że jest na swoim miejscu. Że warto było marzyć i szukać. Łukasz A wiec to jest duduk! Ludowy instrument muzyczny obdarzony duszą niepokorny, zaskakujący, magiczny. Choć wygląda niepozornie, trochę jak pasterska fujarka, we właściwych rękach potrafi działać cuda, hipnotyzować. Ręce Łukasza z tego co słyszę z pewnością są właściwe. Wystarczyły mu dwa tygodnie, by zacząć na nim grać. Kiedy po raz pierwszy te czarodziejskie dźwięki wybrzmiały podczas koncertu Tria w Studiu Koncertowym Polskiego Radia w Rzeszowie, wszyscy i oni, i słuchacze poczuli, że stało się coś wyjątkowego, że coś zaskoczyło, że to jest to. Bo tak naprawdę dla Łukasza nie ma rzeczy niemożliwych, są tylko wyzwania i chęć sprawdzenia się we wszystkim przy tak osobliwej mieszance genów trudno się zresztą dziwić: nosi w sobie dziedzictwo prapradziadka Szkota, ma korzenie węgierskie i żydowskie; do tego w rodzinie nie było osoby, która nie byłaby związana z muzyką. On sam gry na saksofonie uczył się jeszcze w rodzinnym Sanoku, gdzie przeżywał także fascynację elektroniką, inżynierią dźwięku, samplingiem, zaczął komponować i śpiewać w zespole grunge owym. Na poważnie zajął się muzyką w Trójmieście, dokąd wyjechał, chcąc studiować aktorstwo, które potem zmienił na dziennikarstwo. Obdarzony łobuzerskim wdziękiem i niespotykaną energią, z saksofonem pod pachą, z impetem wszedł w tamtejsze środowisko muzyczne. I wciągnęło go na dobre koncerty, inspiracje, ludzie z dorobkiem, nauka, wspólne występy, nocne życie... A potem była traumatyczna historia w jednym z klubów, kiedy do piwa ktoś dosypał mu jakiegoś silnego narkotyku. Omal nie zszedł. Stężenie toksyn było tak duże, że zapadł w śpiączkę. Wybudził się po kilku tygodniach i ze wszystkim miał problemy ciężko mu było się poruszać, znowu musiał uczyć się mówić, mozolnie wracał do grania. Zaczynał od bongosów, pomału próbując rozruszać ręce. Muzyka pomogła mu przetrwać ten ciężki czas, wyciągnęła z depresji. Może dlatego, kiedy jakiś czas potem podjął pracę pielęgniarza w szpitalu psychiatrycznym w Londynie, dobrze rozumiał, czym może być ona dla chorych. Jej zbawienny wpływ obserwował nawet w przypadku ciężkich demencji. Kiedy grał, a robił to codziennie, traktując koncerty jako dodatkowy rodzaj terapii, ludzie wykonywali mimowolne ruchy, ożywiali się. Jednocześnie został współwłaścicielem londyńskiego pubu, w którym nie tylko występował czy jamował, ale także jako niespełniony aktor tańczył i śpiewał. Spał po trzy-cztery godziny na dobę. Na dłuższą metę nie dało rady prowadzić tak intensywnego życia. Przyjechał do Polski, żeby zwolnić, odpocząć i już nie wrócił. Aczkolwiek zwolnić również mu się nie udało. A teraz się nie spieszy. Ten sam motyw próbuje teraz zagrać jeszcze raz, ale na drugim duduku ma dwa, a kolejne w drodze. Czemu tyle? Przecież każdy jest inny, każdy opowiada własną historię. Ale jak ma się ich kilka, można wszystko. To trochę tak jak z nimi, z ich Triem. arch. Angela Gaber Trio (3) 16 Biznes i Etos nr 8 / grudzień 2012

17 Muzykując bez przerwy, skończył studia dziennikarskie, a jego aktorskie i nie tylko predyspozycje zauważył podczas jednego z występów w trójmiejskim Absyncie Maciej Nowak ówczesny dyrektor Teatru Wybrzeże. Zadzwonił i zaproponował rolę w sztuce. Ten telefon wywrócił życie Łukasza do góry nogami. Świat, w który wszedł przez występy w kontrowersyjnym, bezpruderyjnym Szeks Show w reżyserii Moniki Strzępki, to było coś, czego dotąd nie znał, choć jego barwna osobowość odnalazła się tam natychmiast. Moda, modeling, projektanci, imprezy z tym związane, kurs wizażysty, stylisty, kolorysty, współpraca ze studiami fotograficznymi... a niedługo potem rodzina, dziecko, własny butik z odzieżą od znanych dizajnerów. I niewiarygodnie intensywny staż w Make-up Forever w Paryżu Łukaszowi zaczęło się wydawać, że wysłużonego malucha zmienił nagle na ferrari. I kiedy już przyzwyczaił się do nowej marki, odeszła jego partnerka. Zabrała dziecko. Został sam, jak mówi rozdarty na pół. Z czułością przesuwa palcami po instrumencie. Wiesz, że duduk nazywany jest instrumentem płaczących matek? Tak się właśnie teraz czuję. Jak płacząca matka. Wtedy przypomniał sobie o tej, którą odstawił na boczny tor. O muzyce. Znów nie rozstawał się z saksofonem. Grał codziennie, bywało, że i po dziesięć godzin. Do upadłego. Z Lublina, gdzie zaprosili go do organizowania festiwalu teatralnego Pleśń z oczu, na chwilę wpadł do Sanoka. Nawet nie pamięta, po co. Wtedy ktoś zabrał go do Bazaru, gdzie poznał Angelę. Nie żeby się całkiem nie znali są w podobnym wieku, a Sanok to nie San Francisco. Więc ona słyszała o nim, że frik i kosmita, on jej poczynania śledził na Facebooku, jeszcze z Paryża, nie mogąc zrozumieć, skąd wziął się jej pomysł, żeby porywać się z motyką na księżyc... Kiedy zjawił się w Bazarze i pokazał tam próbkę swoich możliwości, ona zaprosiła go do udziału w kolejnej z eksperymentalnych inicjatyw: polsko-francuskim spektaklu Ożenek w reżyserii pochodzącego z Sanoka filmowca i producenta, obecnie mieszkającego we Francji, Macieja Patronika. A potem Łukasz dołączył do Trio. Zaczęli snuć wspólne plany zawodowe, dawać pierwsze koncerty. Energia, która z tego wszystkiego biła, reakcje zahipnotyzowanej ich występami publiczności, a w końcu także sukcesy młodego teamu m.in. wyróżnienie specjalne na festiwalu Marka Grechuty w Krakowie, zaproszenie do Piwnicy pod Baranami czy na koncerty do Lwowa spowodowały, że zespół to teraz jego najważniejszy pomysł na siebie. W najbliższym czasie nagrywać będą materiał na pierwszą płytę! Plany? Po co snuć jakieś plany? Mam czas. Jako muzyczny ćpun wiem jedno: muszę grać. Resztę zostawiam losowi. To działa. Kiedy wracają do mieszkania z balkonu, duduk zdążył się wyziębić. Jeszcze raz trzeba go rozgrzać. Łukasz bierze instrument do rąk i zadaje mu same łatwe nuty. Anna Strzelecka Program stypendialny Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego przeznaczony dla młodych twórców kultury z krajów Europy Środkowowschodniej. APEL O ZBIÓRKĘ Kim jesteśmy? Angela Gaber Trio, czyli polsko-kazachski proces muzyczny. Troje ludzi, którzy spotkali się w jednym czasie i miejscu, a dokładnie w Bieszczadach. Angela Gaber - wokalistka, właśnie planowała jakby tu zacząć nowy rozdział gdzieś bardziej na zachód. Łukasz Sabat, właśnie wrócił po kilkunastu latach z Trójmiasta. I właśnie Alexander Chikmakov przyjechał do Polski z odległego Kazachstanu. W efekcie powstał zespół dość egzotyczny i eksperymentalny pod względem muzycznym. W swojej zaledwie rocznej działalności udało im się zwrócić uwagę autorytetów i słuchaczy. Zostali jednymi z laureatów Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Folkowej Mikołajki Folkowe 2012, Festiwalu Twórczości Korowód 2012 Anny Treter oraz Grechuta Festival Otrzymali zaproszenia koncertowe od fantastycznych ludzi. Ale nie o nagrodach i nie o laurach!!! To tylko w woli przypomnienia i przedstawienia zespołu. Dlaczego potrzebujemy dofinansowania? Opowieści z Ziemi to muzyczna wędrówka, podczas której usłyszymy znalezione, zasłyszane, ukochane melodie z różnych stron Ziemi. Oryginalne aranżacje i interpretacje polskich, ukraińskich, bałkańskich i cygańskich pieśni. Muzyka Tria to swoista wędrówka i mozaika dźwięków, sprawia, że słuchacz przenosi się w inny wymiar czasu i przestrzeni. Opowieści z Ziemi to debiutancka płyta. Ważna, pierwsza, ciekawa, trochę pod prąd i na przeciw pop kulturze. Dzięki pomocy przyjaciół i dobrych ludzi materiał udało nam się zarejestrować, nagraliśmy go w pięknym i dobrym pod względem akustycznym kościele w Mrzygłodzie. Pozostaje jednak kwestia brakujących funduszy na wytłoczenie płyty oraz grafikę. Kwota która pozwoli nam zrealizować nasze marzenie to zł (wliczając już pośrednictwo portalu). Jeśli nie macie możliwości finansowych poślijcie nam dobrą energię lub słowa otuchy na naszym facebook-owym profilu htps:// Możemy zaproponować od najmniejszego: utwór mp3 z dedykacją, pozdrowieniami na FB, CD, wejściówka na koncert (a zapowiada się kilka w nowym roku;) dedykacja, wizyta na próbie, lekcje indywidualne lub warsztaty muzykoterapeutyczne z całym zespołem, prywatny koncert. Chcemy szczerze zapracować, w zamian za finansowe wsparcie oferujemy inne swoje umiejętności. Angela inicjatorka Galerii Rzeczy i Wydarzeń Rozmaitych. Zorganizuje warsztaty rękodzieła artystycznego dla dzieci. Elementy muzykoterapii oraz improwizacji plastycznych. Warsztaty także dla dzieci niepełnosprawnych. Szczegóły na: Służę także pomocą w domowych pracach a nawet sianokosach. Z kolei Alexander czyli Sasza oprowadzi po niezwykle ciekawym miejscu, które teraz współtworzy ze swoją szanowną małżonką, a mianowicie Uniwersytet Ludowy Rzemiosła Artystycznego w Woli Sękowej k. Sanoka. Angela Gaber Biznes i Etos nr 8 / grudzień

18 Prawo i rzeczywistość Ekonomia społeczna w pustostanie Czy działania niekoniecznie zgodne z prawem mogą wynikać z troski o publiczne dobro? Co więcej czy może przy okazji być tworzona jakaś wartość, również o rynkowej wycenie, choć niekoniecznie możliwa do nabycia? Krzysztof Herbst w kolejnym odcinku cyklu Inna ekonomia społeczna pokazuje, jak wiele z ideą ekonomii społecznej może mieć squatting i działania aktywistów miejskich oraz czego ekonomia społeczna może się z tego nauczyć. Punktem wyjścia do rozważań na temat tego, jak inna ekonomia społeczna może realizować się w związku z przestrzenią miejską, niech będą dwa założenia, może dla wielu banalne, choć mimo to często niedostrzegane: 1. konieczną cechą dobrego miasta czy osady, jest otwartość na zachowania spontaniczne i umiejętność adoptowania ich dobrych skutków; 2. obowiązkiem miasta jest przeciwdziałanie (na ile to wykonalne) powstawaniu martwych obszarów i pustych, zaniedbanych budynków. Skłoty mieszkanie i bunt Co jakiś czas prasa karmi nas wiadomościami o (młodych) ludziach, którzy wdarli się do nieużywanych pomieszczeń i mieszkają tam albo prowadzą różne działania artystyczne, urządzają imprezy towarzyskie czy organizują spotkania towarzyskie. Zwykle dowiadujemy się wtedy o bezprawnym zachowaniu, o braku pozwoleń albo o ryzykownych zachowaniach i licznych zagrożeniach patologiami. Zbiorowe zamieszkiwanie nazywa się komuna, bezprawne używanie budynku czy innego obiektu to sqatting spolszczone na skłot. Legendą squattingu dziś już mocno przebrzmiałą była zaniedbana przez wojsko dzielnica Christiania w Kopenhadze. Na tym przypadku przetestowano wszystkie tematy do debat, wszystkie niepokoje i wszystkie warianty reakcji władz; od siłowych przez tolerowanie, aż po specjalnie uchwalone prawo adaptujące Christianię do duńskiego systemu prawnego. Kiedy patrzymy na skłoty, trudno nie myśleć o możliwych zagrożeniach. Niemniej warto pamiętać, że reakcje lękowe utrudniają spokojny ogląd sytuacji. A ten może doprowadzić nas do refleksji, która pokaże, jak wielowątkowy okazuje się fenomen skłotu. Zaskłotowanie budynków czy obszaru to bowiem nie tylko efekt naglącej potrzeby zaspokojenia potrzeb (zarówno mieszkaniowych, których z powodów ekonomicznych albo z braku dostępnych lokali, zaspokoić się nie udaje, jak i potrzeby wspólnej aktywności, przeżycia, przygody, charakterystyczna przede wszystkim dla młodych). To także reakcja na pustki i zaniedbania w mieście, które samo jest synonimem aktywności i dziania się, sprzeciw wobec celowego zamrażania terenów i obiektów w celach spekulacyjnych, czy wobec niesprawności w gospodarowaniu obiektami publicznymi. Procedury dla społeczeństwa a nie Społeczeństwo dla procedur Swoim działaniem skłotersi kwestionują oczywistość prawa i procedur administracyjnych. Pokazują dobitnie, że normy te muszą także spełniać wymogi społecznego poczucia sensu i sprawiedliwości. Bardzo pouczającym przypadkiem jest w tym przypadku historia warszawskiego baru mlecznego Prasowy. Istniał on w tym samym miejscu od czasów socjalizmu. Cieszył się popularnością wśród mieszkańców i pracowników okolicznych instytucji. Panował tu też miły duch solidarności. Stołujący się w nim często fundowali jakieś danie biedniejszym ludziom czekającym na okazję. Po rezygnacji ajenta baru, miasto (dzielnica) zawiesiło kłódkę na drzwiach i zaczęło przygotowania do konkursu na nowego Squat w Paryżu najemcę. Było oczywiste, że dojdzie do zmiany charakteru, a może i funkcji lokalu położonego w atrakcyjnym miejscu. Reakcja aktywistów miejskich była zaskakująca: zerwali kłódkę i zaczęli gotować dawne dania mleczne. Po całej batalii prasowej (i siłowej) doszło do przekonania władz dzielnicy, że na prominentnej ulicy może istnieć ubogi bar. Ogłoszono nowy 18 Biznes i Etos nr 8 / grudzień 2012

19 konkurs, którego warunki zapewniające niskobudżetowy profil lokalu zostały wypracowane w debacie z aktywistami. Ekonomia społeczna w pustostanie Interesujący opis polskiego przypadku squattingu, prezentuje Joanna Erbel 1 w tekście na temat skłotu Syrena. Opis, którego obszerne fragmenty prezentujemy poniżej, pokazuje, jak wiele z aktywności w Syrenie realizuje zasady ekonomii społecznej. Niezwykle interesujące jest, że takie kolektywy, jak opisany przez Joannę Erbel, skupiają całe wiązki inicjatyw. Są ich generatorem albo katalizatorem. Każda z nich byłaby zapisana w bazie danych ekonomii społecznej jako odrębny projekt. Na warszawskim Śródmieściu od wiosny 2011 r. w kamienicy przy ul. Wilczej 30 działa Autonomiczna Przestrzeń Inicjatyw Syrena. Syrena funkcjonuje jako miejsce działań niekomercyjnych nakierowanych na wspieranie inicjatyw lokalnych mieszkańców. Głównym celem kolektywu Syrena jest walka o prawo do miasta. Chodzi o podważanie i wetowanie polityki władz miasta, która chroni i promuje interesy prywatnych inwestorów kosztem żywotnych interesów lokalnych społeczności, a zwłaszcza jej najuboższych przedstawicieli. Podczas dyskusji o handlu ulicznym w Polsce usłyszałem argument, że ci idylliczni sprzedawcy są w istocie zatrudniani przez sieć lub dużego przedsiębiorcę, działającefot. Airair/WikiCom Są to działania na różnych polach: od akcji bezpośrednich, takich jak blokady eksmisji, wspieranie nielegalnych imigrantów, po pisanie petycji, które stają się potem podstawą do negocjacji z władzami miasta. Syrena ma charakter otwarty, każdy może tu przyjść ze swoimi problemami. W kamienicy mieści się szwalnia, pracownia rzeźby i sitodruku, szablonownia i pokój graficzny, ciemnia, świetlica oraz pomieszczenia do swobodnego użytku. Syrena prowadzi też cykliczne zajęcia i warsztaty, choćby naukę języka polskiego dla obcokrajowców, kurs języka rosyjskiego. Są także dyżury prawne dla lokatorów zagrożonych nieuzasadnionymi podwyżkami czynszu i eksmisji. Raz na tydzień można tu zjeść darmowy obiad (tzw. VoKu, Volkskuche). Niedzielne spotkania przy VoKu gromadzą osoby zaprzyjaźnione z Syreną, ale niekoniecznie aktywnie zaangażowane w toczące się działania. Inny, znany przykład to skłot Elba przy ulicy Elbląskiej w Warszawie. Łatwo znaleźć w internecie i w gazetach opisy działań, jakie tam realizowano. I tutaj po próbie siłowej interwencji nastąpiły protesty młodzieży, mieszkańców miasta i przedstawicieli elit. Udało się znaleźć bardziej cywilizowany niż pałka, model likwidacji konfliktu. Koniec z pałką W istocie epoka siłowego zwalczania squattingu i innych spontanicznych inicjatyw w większości miast na Zachodzie już się skończyła. Oto jak pożytki z polityki czasowego użytkowania i w ogóle z działalności tzw. Urban Pioneers 2 przedstawia Ingeborg Junge-Reyer, berlińska senatorka zajmująca się rozwojem miasta 3. Czy czasowe użytkowanie utrudnia maksymalizację korzyści? Przeciwnie, jest ono cechą strukturalną współczesnej gospodarki. W istocie szukamy sposobu ożywienia i podniesienia wartości szansy dla miasta i właścicieli nieruchomości. Opuszczone obiekty dają okazję ożywienia, stanowią przesłankę rozwoju. Czasowe użytkowanie wprowadza nowe życie i podnosi atrakcyjność terenu. Niektóre z projektów czasowych zakorzeniają się nawet i stają elementem trwałego rozwoju. Obiekty, leżące w zaniedbanych dzielnicach, nie mogą osiągnąć przyzwoitej wartości rynkowej. Ożywienie, aktywność podnoszą ich atrakcyjność. Obecnie nawet deweloperzy uznali oddziaływanie tego czynnika i udostępniają lokale w nowobudowanych obiektach, zmniejszając efekt pustki martwoty nowych inwestycji. Tak działają także deweloperzy warszawscy: na przykład na Mińskiej 25 (Soho Factory awangardowa przestrzeń dla kultury i biznesu ) czy w Wytwórni Koneser. Pani senator uważa, że zmiana zasad powinna dotyczyć także władz miejskich. Władza bowiem jest realizatorem usług publicznych i potrzebuje do tego zasobów (występują tu znaczące braki); jest tak jak inni, właścicielem nieruchomości, w tym zaniedbanych i tracących wartość z powodu degradacji otoczenia; jest także zainteresowana rozwojem i powinna wspierać aktywność, która się do tego rozwoju przyczynia. Porządek, który jest przeciw najsłabszym Niektórzy uczestnicy dyskusji wskazują, że konflikty wokół skłotów są elementem walki o demokratyzację przestrzeni publicznej. Uważają, że opozycja mieszkańcy administracja nie jest główną czy jedyną osią konfliktu. Wskazują na problem prywatyzacji przestrzeni publicznych. Zwykle grupy o pozycji dominującej w danej społeczności proponują wprowadzenie porządku, zapewnienie bezpieczeństwa, kontroli czy warunków sanitarnych, promocję aktywności czy wypoczynku na terenach publicznych. Przejmują w ten sposób kontrolę nad terenem (może to mieć formę prywatyzacji czy powierzenia zarządzania 4 ). Przykładem może być przejęcie parku miejskiego przez uniwersytet. W ramach porządkowania, z powołaniem na potrzebę bezpieczeństwa w miejscach publicznych zostają z niego wypchnięci członkowie grup najsłabszych, migranci, bezdomni, miejski proletariat 5. Ograniczenia demokratyzacyjne dotykają nie tylko ludycznej warstwy życia. Często uzasadnieniem jest konieczność obrony wartości nieruchomości, dla której szkodliwa jest obecność ludzi ubogich. Jedną z typowych grup poszkodowanych są uliczni sprzedawcy. Margaret Craw- -ford 6 pokazuje tu przykład Los Angeles, gdzie handel uliczny jest nielegalny, ale nie jest ścigany. Nie odnosi się to jednak do ludzi nie posiadających prawa pobytu. W wypadku schwytania są oni kryminalizowani podwójnie: jako nielegalni imigranci i jako nielegalni sprzedawcy 7. Warto zauważyć, że prawo do handlu ulicznego (zajmowania chodnika) jest w tym tekście omawiane jako jedna z przysługujących nam wolności 8. Biznes i Etos nr 8 / grudzień

20 go w szarej strefie. Nawet gdyby tak było, nadal nie widzę powodu do karania ludzi, którzy pracują, żeby zarobić na swoje utrzymanie. Trzeba raczej podjąć działania zachęcające do przejścia owych przedsiębiorców do sfery legalnej. Zagadnienie to należy do elementarza polityki rozwoju małego biznesu. Dynamika, której możemy się uczyć Skłotersi to tylko jeden z elementów dużej układanki zjawisk związanych z nawrotem zainteresowania ludzi swoimi miastami. Mieszkańcy coraz częściej chcą się wypowiadać, żądają żeby ich pytano i słuchano. Chcemy, żeby miasta dawały możliwości działania, głoszenia poglądów i zaspokajania potrzeb. Potrzeba spontaniczności obejmuje działania artystyczne, demonstracje światopoglądowe i aktywność nastawioną na zaspokojenie potrzeb czy rozwiązanie problemów podstawowych (mieszkanie, dostępność różnych usług i świadczeń). David Harvey nazwał to buntem miast. Rośnie stopień komplikacji spraw; rosną i trudności porozumienia czy znalezienia rozwiązania. Dotykamy bowiem problemów strukturalnych. Ruch samoorganizacji przybrał taką skalę, że utrwaliły się co najmniej dwa terminy określające: miejscy aktywiści i ruchy miejskie. Zjawisko to jest powszechne w Europie i nie tylko. Jedną z jego cech specyficznych jest nieufność wobec ustalonych form organizacyjnych. Obejmuje to także tzw. instytucje społeczeństwa obywatelskiego, które również postrzegane są jako struktury systemu, z którym trzeba się zmagać. W Polsce kontakty pomiędzy różnymi grupami, a także kontakty osobiste między aktywistami doprowadziły do powstania Kongresu Ruchów Miejskich. W czerwcu 2011 r. odbył się w Poznaniu Pierwszy Kongres Ruchów Miejskich. Według informacji Krytyki Politycznej uczestniczyło nim ponad 100 osób z prawie 50 grup i organizacji 9. Zwróćmy uwagę, na zaproponowane tam tezy: Tezy o mieście My, uczestnicy i uczestniczki Kongresu Ruchów Miejskich apelujemy do opinii publicznej, do świata polityki i mediów o zwrócenie uwagi na sytuację i problemy polskich miast. To one są motorem nowoczesnego rozwoju, to w nich jest skupiony główny potencjał cywilizacyjny i kulturalny. Miasta potrzebują mądrej, dalekowzrocznej polityki miejskiej i dobrego prawa, wspierającego ich zrównoważony i sprawiedliwy rozwój, demokrację miejską i społeczeństwo obywatelskie. Niezbędne jest rozpoczęcie debaty publicznej nad następującymi tezami: 1. Mieszkańcy mają niezbywalne prawo do miasta. 2. Budżet partycypacyjny to tworzenie przez mieszkańców całego budżetu miasta. To nie tylko procedury, ale szeroki ruch społeczny. 3. Zagwarantowanie sprawiedliwości społecznej i przeciwdziałanie ubóstwu i wykluczeniu jest obowiązkiem wspólnoty miejskiej. 4. Rewitalizacja historycznych obszarów podtrzymuje tożsamość miast i jest warunkiem ich rozwoju. Nie może ograniczać się do remontów, musi być zintegrowanym działaniem wypracowanym wraz z mieszkańcami. 5. Dość chaosu! Kultura przestrzeni zagwarantowana ładem prawnym pozwoli na podniesienie jakości życia w mieście. 6. Demokracja to nie tylko wybory. Mieszkańcy mają prawo do realnego, opartego na wzajemnym szacunku, udziału w podejmowaniu decyzji o mieście. 7. Miasta i obszary metropolitalne powinny być zarządzane zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju i przeciwdziałania procesom suburbanizacji. 8. Lokalizowanie instytucji krajowych w różnych miastach sprzyja rozwojowi całego kraju. 9. Polskie miasta i obszary metropolitalne potrzebują wsparcia w integracji systemów transportu: kolejowego, drogowego, publicznego transportu zbiorowego, rowerowego i pieszego dla osiągnięcia celów Białej Księgi o transporcie i Karty Lipskiej. Idee, programy, poszczególne działania ruchów miejskich mogą (i powinny) być dyskutowane czy kwestionowane. Rzeczą niepodważalną jest natomiast dynamiczny rozwój tych ruchów i inicjatyw. Charakteryzują się one ostrym formułowaniem potrzeb i opinii. Zrzeszają aktywistów i inicjatorów innowacyjnych projektów i przedsięwzięć. Jednoczy ich nieufność do istniejących form organizacyjnych. Nie dowierzają żadnemu establishmentowi także temu spod znaku organizacji pozarządowych. Bardzo wiele zasad organizowania się odwołuje się do tych samych korzeni, z których wyrosła ekonomia społeczna. Wiele działań to klasyczne projekty ekonomii społecznej. Mimo to wydaje się, że mainstream ekonomii społecznej nie umie się w tej dynamice odnaleźć. Nie obserwuje zjawisk, nie pomaga w dojrzewaniu, nie uczy się od nich. Krzysztof Herbst Tekst z portalu ekonomiaspoleczna.pl prowadzonego przez Fundację Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych w Warszawie 1 Jak Syrena demokratyzuje Warszawę; Magazyn Sztuki nr 2 ( bractwotrojka.pl/index.php?option=com_virtuemart&page=shop.product_ details&flypage=flypage.tpl&product_id=2347&itemid=116 strony: 62-69) 2 Urban Pioneers (pionierzy miejscy) to analogia do określenia ludzi, którzy kiedyś inicjowali rozwój na dziewiczych, nowoodkrytych terytoriach. Patrz J.F Cooper Pionierowie czy Preria i inne. 3 Urban Pioneers. Temporary Use and Urban Development in Berlin. Stadtentwicklung durch Zwischennutzung, Berlin, 2007 by Senatsverwaltung fur Stadtentwicklung Berlin and Jovis Verlag GmbH 4 Zob. przegląd publikacji w tekście: Matt Vander Ploeg, Rethinking Urban Public Space in the Context of Democracy and Altruism, Urban Altruism Calvin College Spring Don Mitchell, The End of Public Space? People s Park, Definitions of the Public, and Democracy, Annals of the Association of American Geographers, Vol. 85, No. 1. (Mar., 1995), pp JSTOR. Hekman Library, Calvin College. 1%3C108%3ATEOPSP%3E2.0.CO%3B2-M 6 Crawford, Magaret. Contesting the Public Realm: Struggles over Public Space in Los Angeles. Journal of Architectural Education 49.1 (1995): 4-9. JSTOR. Hekman Library, Calvin College. 12 Mar jstor.org/sici?sici= % %2949%3a1%3c4%3actpr- SO%3E2.0.CO%3B2-U. 7 Zob. Dotkliwe kary za zakazany handel uliczny, Rzeczpospolita Zob. lub org/ujc/projects/street.html 9 KP z 20 VI Biznes i Etos nr 8 / grudzień 2012