Strategia zarządzania dla obszaru Natura 2000 PLH Góry Słonne

Transkrypt

1 Strategia zarządzania dla obszaru Natura 2000 PLH Góry Słonne Fot.: R. Michalski Projekt PL0108 Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000 dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) Instytut Ochrony Przyrody PAN Kraków

2 Opracowanie: Radosław Michalski - Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze w ramach projektu Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000 dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach realizowanego przez Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie w latach kontakt: dziedzictwoprzyrodnicze@gmail.com Informacje i analizy, które znalazły się w strategii pochodzą z danych zgromadzonych przez Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie, opracowania cząstkowe powstałe w ramach realizacji projektu PL0108 oraz wyniki badań terenowych przeprowadzonych celowo na potrzeby strategii. Więcej informacji o projekcie PL0108: Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 2

3 Spis treści Projekt Natura 2000 w Karpatach 5 Strategie zarządzania załoŝenia ogólne 7 Opis obszaru 8 Podstawy prawne, lokalizacja i granice obszaru 8 Przedmioty ochrony obszaru Natura Cele ochrony obszaru Natura Istniejące formy ochrony 16 Ogólna charakterystyka środowiska przyrodniczego 16 Użytkowanie terenu 19 Strategia ochrony siedlisk przyrodniczych 25 Zestawienie typów siedlisk przyrodniczych 25 Ogólna ocena stanu i znaczenia siedlisk przyrodniczych 26 Hierarchizacja celów ochrony siedlisk przyrodniczych 27 Zagrożenia dla siedlisk przyrodniczych i sposoby ich eliminacji 33 Warunki utrzymania lub poprawy stanu ochrony siedlisk przyrodniczych 36 Zakres monitoringu siedlisk przyrodniczych 44 Braki danych 45 Strategia ochrony gatunków zwierząt 47 Zestawienie gatunków zwierząt 47 BEZKRĘGOWCE 47 Zestawienie gatunków bezkręgowców 48 Ogólna ocena stanu i znaczenia gatunków chrząszczy 48 Hierarchizacja celów ochrony gatunków chrząszczy 50 Zagrożenia dla gatunków chrząszczy i sposoby ich eliminacji 51 Warunki utrzymania lub poprawy stanu ochrony gatunków chrząszczy 52 NIETOPERZE 53 Ogólna ocena stanu i znaczenia gatunków nietoperzy 53 Hierarchizacja celów ochrony gatunków nietoperzy 53 Zagrożenia dla gatunków nietoperzy i sposoby ich eliminacji 55 Warunki utrzymania lub poprawy stanu ochrony gatunków nietoperzy 55 Zakres monitoringu gatunków nietoperzy 55 POZOSTAŁE GATUNKI ZWIERZĄT DLA KTÓRYCH NIE PROWADZONO SZCZEGÓŁOWYCH BADAŃ NA POTRZEBY NINIEJSZEJ STRATEGII 56 Informacja o gatunkach ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej 62 Zestawienie gatunków ptaków 63 Stan ochrony gatunków ptaków 64 Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 3

4 Zagrożenia dla gatunków ptaków 65 Waloryzacja obszaru Natura Analiza problemów związanych z ochroną obszaru Natura 2000 i propozycje rozwiązań 68 Istniejące plany zarządzania dla obszaru 69 Analiza moŝliwości skutecznej ochrony obszaru (SWOT) 72 Rekomendacje do zarządzania obszarem Natura Wyniki konsultacji społecznych 77 Uwagi do Strategii Zarządzania Natura 2000 Góry Słonne 82 Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 4

5 Projekt Natura 2000 w Karpatach Projekt PL0108 "Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000 dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach" otrzymał dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Całkowity koszt projektu to Euro. Projekt jest dofinansowany w 85% przez MF EOG, pozostałe 15% współfinansują Regionalny Konserwator Przyrody w Krakowie i Regionalny Konserwator Przyrody w Rzeszowie (5%) oraz Instytut Ochrony Przyrody PAN (10%). Projekt jest wdrażany w latach przez Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie, w ramach Centrum Natura Zasięg projektu obejmuje cały obszar znajdujący się w polskiej części regionu biogeograficznego alpejskiego sieci Natura 2000, obejmujące południową część trzech województw: małopolskiego, podkarpackiego i śląskiego. Powierzchnia tego obszaru wynosi ok. 10 tys. km2. Większość działań jest skoncentrowanych na terenie projektowanych obszarów Natura Cele projektu: Zaangażowanie lokalnych społeczności i instytucji oraz środowiska naukowego do współtworzenia sieci Natura 2000 na rzecz racjonalnej ochrony przyrody w Karpatach. Wypracowanie strategii zarządzania obszarami Natura 2000 oraz pilotażowe wdrożenie działań na rzecz aktywnej ochrony siedlisk przyrodniczych. Stworzenie systemu przepływu i udostępniania informacji o obszarach Natura Upowszechnienie wiedzy o zasobach przyrodniczych i kulturowych Karpat (programy edukacyjne, konkursy). Określenie istniejących i potencjalnych konfliktów między rozwojem gospodarczym i ochroną przyrody oraz wskazanie sposobów ich rozwiązania. Formalna struktura działań projektu miała następujący kształt: 1. Strategie zarządzania, zintegrowany system informacji i analizy spójności Strategie zarządzania dla 23 obszarów Natura 2000 w Karpatach Zintegrowany system informacji o sieci Natura 2000 w Karpatach Analizy spójności sieci Natura 2000 w polskich Karpatach. 2. Programy aktywnej ochrony Program ochrony dużych drapieżników Program aktywnej ochrony w Bieszczadzkim Parku Narodowym Program aktywnej ochrony torfowisk w Nadleśnictwie Nowy Targ Program aktywnej ochrony w Babiogórskim Parku Narodowym Program aktywnej ochrony w Gorczańskim Parku Narodowym. 3. Programy edukacyjne, promocja projektu i koordynacja Programy edukacyjne Promocja projektu Koordynacja. Jednym z kluczowych zadań projektu było wypracowanie strategii zarządzania dla 23 obszarów Natura Listę obszarów, dla których przygotowano takie opracowanie Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 5

6 przedstawiono poniżej. Wszystkie strategie i załączniki zostały przekazane opinii publicznej poprzez stronę internetową poprzez która można również składać uwagi, postulaty i propozycje uzupełnień. Kod obszaru Nazwa obszaru woj. małopolskie PLC Tatry PLH Babia Góra PLH Czarna Orawa PLH Kostrza PLH Pieniny PLH Torfowiska Orawsko-Nowotarskie PLH Ostoja Gorczańska PLH Ostoja Popradzka PLH Dolina Białki PLH Małe Pieniny PLH Luboń Wielki PLH Uroczysko Łopień PLH Ostoje Nietoperzy Powiatu Gorlickiego (tylko dla enklawy Cerkiew w Łosiu i Kunkowej ) PLH Ostoje Nietoperzy Beskidu Wyspowego (tylko w granicach dawnego obszaru Opactwo Cystersów w Szczyrzycu ) woj. podkarpackie PLC Bieszczady PLH Jasionka PLH Góry Słonne PLH Ostoja Jaśliska woj. śląskie PLH Beskid Mały PLH Beskid Żywiecki PLH Beskid Śląski PLH Kościół w Radziechowach PLH Kościół w Górkach Wielkich Rozmieszczenie obszarów Natura 2000 w Karpatach, dla których opracowano strategie zarządzania. Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 6

7 Strategie zarządzania założenia ogólne Sieć Natura 2000 składa się z dwóch typów obszarów: obszarów specjalnej ochrony ptaków (OSOP) oraz specjalnych obszarów ochrony siedlisk (SOOS). Zarówno OSOP, jak i SOOS wyznaczane są w naszym kraju w drodze rozporządzenia ministra właściwego do spraw środowiska. Pomimo, że sam proces legislacyjny dla tych dwóch typów obszarów Natura 2000 przebiega nieco innymi torami, to proces planowania ich ochrony ma podobne podstawy prawne. Podstawowymi dokumentami regulującymi szczegółowe zasady ochrony każdego z obszarów Natura 2000 są plany zadań ochronnych i plany ochrony obszarów Natura Różnica między tymi aktami prawnymi jest taka, że plany zadań ochronnych powinny być dokumentami operacyjnymi, ogólniejszymi, uchwalanymi na okres 10 lat. Natomiast dla niektórych obszarów (lub ich części, która jest określona w planach zadań ochronnych) powinny zostać przeprowadzone dokładniejsze analizy i na tej podstawie opracowane plany ochrony bardziej szczegółowe dokumenty, obowiązujące przez 20 lat. Treść i sposób tworzenia planów ochrony i planów zadań ochronnych określają odpowiednie rozporządzenia Ministra Środowiska: - rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla obszaru Natura 2000 (Dz.U. 2010, nr 64, poz. 401) - rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 17 lutego 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 ( Dz.U. 2010, nr 34, poz. 186) Realizacja projektu PL0108 miała między innymi na celu wspomóc procesy planowania w danym terenie. W związku z tym opracowano strategie zarządzania dla 23 Specjalnych Obszarów Ochrony Siedlisk utworzonych w Karpatach. Strategie te nie mają statusu formalnego dokumentu. Jednak dzięki temu, że były przygotowane w ścisłej współpracy z zarządzającymi terenem i w oparciu o dyskusje toczone w czasie licznych warsztatów, spotkań i konsultacji mają, w naszej opinii, bardzo istotne znaczenie. Prezentują bowiem w pełni niezależne zestawienie danych i analiz naukowych, a także opinie (często rozbieżne) uczestników spotkań. Wydaje się więc, że mogą stanowić doskonały punkt wyjścia do rozpoczęcia formalnego procesu tworzenia planów zadań ochronnych i planów ochrony dla tych obszarów. Liczymy również na to, że strategie pomogą zarządzającym terenu we właściwym ukierunkowaniu tymczasowych działań ochronnych, które powinny być prowadzone nawet przed uchwaleniem formalnych dokumentów planistycznych. Mogą być również wykorzystywane do innych analiz, w których bierze się pod uwagę aspekty związane z siecią Natura 2000, np. w strategicznych ocenach oddziaływania na środowisko, planach zagospodarowania przestrzennego, programach ochrony środowiska, planach urządzania lasu, strategiach rozwoju gmin i powiatów. Wdrażanie sieci Natura 2000 w Polsce spowodowało również konieczność istotnej zmiany podejścia do planowania w obszarach chronionych. Dotychczas ochrona obszarowa polegała przede wszystkim na określeniu listy zakazów i nakazów odnoszących się np. do całej powierzchni rezerwatu przyrody, czy też parku narodowego. Natomiast w obszarach Natura 2000 przedmiotami ochrony są przede wszystkim wybrane siedliska przyrodnicze oraz gatunki roślin i zwierząt (i ich siedliska). W związku z tym, w ramach projektu Natura 2000 w Karpatach sporządzono również Strategie ochrony gatunku/siedliska w obszarze Natura Dla każdego przedmiotu ochrony, we wszystkich obszarach Natura 2000 w regionie alpejskim (nie tylko w tych, dla których opracowano strategie zarządzania) opracowano kilkustronicową kartę informacyjną, zawierającą podstawowe informacje o danym przedmiocie ochrony i wskazania do monitoringu, ochrony oraz dalszych badań. Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 7

8 Powstała w ten sposób baza danych zawierająca 472 karty informacyjne, w tym 220 kart dla siedlisk przyrodniczych, 34 dla gatunków roślin oraz 217 kart dla gatunków zwierząt. Całość zgromadzonych informacji została również opublikowana poprzez stronę internetową projektu. Opis obszaru Podstawy prawne, lokalizacja i granice obszaru Obszar Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 PLH Góry Słonne został zgłoszony do Komisji Europejskiej przez Rząd Polski na liście o której mowa w art. 27 ust. 3 pkt 1 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. z 2004 r. Nr 92 poz 880 z późn. zm.), w marcu 2007 roku, z powierzchnią 46019ha. Został zatwierdzony przez Komisję Europejską 12 grudnia 2008 roku, z powierzchnią 46071,5ha. Przez Obszar przebiega granica Alpejskiego i Kontynentalnego regionu biogeograficznego, większość obszaru znajduje się w regionie Alpejskim. Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk (SOOS) PLH Góry Słonne w przeważającej części pokrywa się z Obszarem Specjalnej Ochrony Ptaków (OSOP) PLB Góry Słonne. Pod względem administracyjnym obszar położony jest w woj. podkarpackim. Rozciąga się na terytorium czterech powiatów: bieszczadzkiego, sanockiego, leskiego i przemyskiego. Obejmuje częściowo terytorium następujących gmin: Lesko, Olszanica, Tyrawa Wołoska, Bircza, Ustrzyki Dolne, Sanok oraz Sanok miasto. Wschodnią granicę obszaru stanowi granica państwowa z Ukrainą na odcinku Bandrów - Arłamów, od południa przeważnie - linia drogowo - kolejowa na odcinku Ustrzyki Dolne - Lesko. Zachodnia granica biegnie doliną Sanu od Monasterca po Dobrą i wreszcie północna - granicą administracyjną gminy Ustrzyki Dolne, oraz w pobliżu granicy gminy Bircza. Obszar obejmuje północne fragmenty Gór Sanocko - Turczańskich przechodzących na północy w Pogórze Przemyskie. Obszar obejmuje główne pasmo Gór Słonnych z najwyższym szczytem Słonnym (671 m n.p.m.) oraz grzbiet Chwaniów. Średnia wysokość terenu wynosi m. Powyżej 500 m. n.p.m. szatę roślinną tworzy piętro regla dolnego, które stanowią lasy bukowe i bukowo-jodłowe, roślinność występującą do 500 m. n.p.m. stanowi piętro pogórza, którego wyższe partie porasta podgórska forma buczyny karpackiej, niższe zaś - grądy odmiany wschodniokarpackiej. W dolinach rzecznych występują głównie zarośla wiklinowe i nadrzeczna olszynka karpacka. Przedmioty ochrony obszaru Natura 2000 TABELA ROZBIEŻNOŚCI Lista siedlisk przyrodniczych w obszarze Góry Słonne Kod siedliska Nazwa siedliska *6230 Górskie i niżowe murawy Obecne w SDF z lutego 2008 Tak Wykazane w wyniku przeprowadzonych badań, jeszcze nie dodane do SDF Wykazane w wyniku analizy danych literaturowych, jeszcze nie dodane do SDF Proponowana ocena ogólna (A,B,C) C Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 8

9 bliźniczkowe (Nardion - płaty bogate florystycznie) 6510 Niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris) 9110 Kwaśne buczyny (Luzulo-Fagenion) 9130 Żyzne buczyny (Dentario glandulosae- Fagenion, Galio odorati-fagenion) 9170 Grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum) *9180 Jaworzyny i lasy klonowo-lipowe na stromych stokach i zboczach (Tilio plathyphyllis-acerion pseudoplatani) *91E0 Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albae, Populetum albae, Alnenion glutinosoincanae, olsy źródliskowe) Tak Tak Tak Tak Tak Tak B A A A A B Lista gatunków zwierząt z II Załącznika Dyrektywy Siedliskowej w obszarze Góry Słonne. Nazwa gatunku Wilk Canis lupus Tak Obecne w SDF z lutego Wykazane w wyniku przeprowadzonych badań, jeszcze nie dodane do SDF Wykazane w wyniku analizy danych literaturowych, jeszcze nie dodane do SDF Proponowana ocena ogólna (A,B,C) C Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 9

10 Niedźwiedź Tak C Ursus arctos Wydra Lutra Tak C lutra Ryś Lynx lynx Tak C Bóbr Castor fiber Tak C Mopek zachodni Tak C Barbastella barbastellus Traszka Tak C grzebieniasta Triturus cristatus Kumak górski Tak C Bombina variegata Traszka Tak C karpacka Triturus montandoni Minóg ukraiński Tak C Eudontomyzon spp. Minóg Tak - strumieniowy Lampetra planeri Głowacz Tak C białopłetwy Cottus gobio Brzanka Barbus Tak C peloponnesius Kiełb Kesslera Tak - Gabio kessleri Głowacica Tak - Hucho hucho Biegacz Tak B urozmaicony Carabus variolosus Zagłebek Tak C bruzdkowany Rhysodes sulcatus Zgniotek cynobrowy Cucujus cinnaberinus Tak C Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 10

11 Ptaki Zgodnie z kryteriami przyjętymi dla OSOP, obszar kwalifikuje do sieci Natura 2000 siedemnaście gatunków ptaków lęgowych z Załącznika I Dyrektywy Rady 79/409/EWG: bocian czarny Ciconia nigra bocian biały Ciconia ciconia trzmielojad Pernis apivorus orlik krzykliwy Aquila pomarina orzeł przedni Aquila chrysaetos derkacz Crex crex puchacz Bubo bubo puszczyk uralski Strix uralensis dzięcioł czarny Dryocopus martius dzięcioł średni Dendrocopos medius dzięcioł białogrzbiety Dendrocopos leucotos dzięcioł trójpalczasty Picoides tridactylus dzięcioł zielonosiwy Picus canus muchołówka mała Ficedula parva muchołówka białoszyja Ficedula albicollis dzierzba gąsiorek Lanius collurio zimorodek Alcedo atthis Na potrzeby tego opracowania mówiąc o ptakach i ich liczebności, wartości i gatunki będą podawane dla obszaru PLB Góry Słonne. Obszar PLH w znacznej części zawiera się w obszarze PLB, i składają się na niego głównie lasy, więc o gatunkach dla których las jest istotnym siedliskiem słów kilka warto powiedzieć. Podobnie jak Bieszczady, Góry Słonne są bardzo ważną ostoją dużych ptaków drapieżnych. Stosunkowo licznie występuje tu orzeł przedni (7 par) około ¼ polskiej populacji tego gatunku (!) i orlik krzykliwy (30-35 par). Ptaki te występują w rzadko odwiedzanych przez człowieka starych drzewostanach jodłowych i jodłowo-bukowych, położonych w pobliżu rozległych terenów otwartych, gdzie zdobywają pokarm. W niezbyt dużej liczbie (5-10 par)występuje tu trzmielojad. Ten podobny do myszołowa ptak wymaga rozległych przestrzeni preferując zwarte, rozległe buczyny i lasy mieszane. Istotna jest dla niego obecność polan w zwartych kompleksach leśnych oraz terenów otwartych w sąsiedztwie lasów. Na takich terenach trzmielojad poluje. W obszarze występuje dość silna populacja bociana czarnego (8-10 par). Gatunek ten gniazduje w lasach bukowych, jodłowych i mieszanych jodłowo-bukowych w trudno dostępnych miejscach. Ponieważ jednym z głównych składników pokarmu bocianów czarnych są ryby, często spotkać go można w pobliżu potoków i rzek. Góry Słonne są bardzo ważną ostoją sów. To jeden z najważniejszych w Polsce obszarów występowania puszczyka uralskiego. Jego populacja jest na tym obszarze jest znacznie większa od bieszczadzkiej i szacowana na par. Występuje w wysokopiennych, buczynach o słabo rozwiniętym podszycie. Największa sowa występująca w Polsce puchacz, lubi z kolei starodrzewy iglaste i liściaste położone na bardziej stromych stokach, z wystającymi wykrotami, gdzie zakłada gniazda. Gniazduje tu ok. 1-3 par tych ptaków. Dzięki obecności starych drzewostanów licznie występują w Górach Słonnych Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 11

12 dzięcioły i muchołówki. Populacja dzięcioła białogrzbietego szacowana jest tu na par. Elementem niezbędnym do gniazdowania tego ptaka jest butwiejące drewno drzew liściastych, zarówno w formie kikutów, jak i rozkładających się kłód. Spotykany jest więc głównie w dojrzałych lasach liściastych i mieszanych. Mniej liczny jest w obszarze dzięcioł trójpalczasty (ok par). Ze względu na przystosowanie do życia w starych lasach świerkowych gatunek ten wymaga obecności martwych i obumierających świerków w siedlisku. Zamieszkuje również wilgotne lasy liściaste (łęgi, olsy, rzadziej grądy), jeśli tylko zawierają domieszkę starych świerków. Inny gatunek dzięcioł zielonosiwy potrzebuje martwych lub zamierających drzew. W Górach Słonnych żyje par tych ptaków znacznie więcej niż w Bieszczadach. Starsze drzewostany z dużym udziałem buka zasiedlają muchołówki: mała i białoszyja. Wymagają siedlisk obfitujących w dziuplaste i próchniejące drzewa, z bogatą entomofauną stanowiącą ich bazę pokarmową. Chętnie zajmują również siedliska z płatami starych jaworzyn. Występują tu dość licznie: muchołówka mała par, muchołówka biało szyja par. Siedliska przyrodnicze Góry Słonne są ważne dla ochrony 7 typów siedlisk przyrodniczych (* gwiazdką oznaczono priorytetowe typy siedlisk) Siedliska nieleśne *6230 Górskie i niżowe murawy bliźniczkowe (Nardion - płaty bogate florystycznie) 6510 Niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris) Siedliska leśne 9110 Kwaśne buczyny (Luzulo-Fagenion) 9130 Żyzne buczyny (Dentario glandulosae-fagenion, Galio odorati-fagenion) 9170 Grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum) *9180 Jaworzyny i lasy klonowo-lipowe na stromych stokach i zboczach (Tilio plathyphyllis- Acerion pseudoplatani) *91E0 Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albae, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae, olsy źródliskowe) Obszar Natura 2000 Góry Słonne uznano za ważny dla ochrony 7 typów siedlisk przyrodniczych z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej, w tym 3 priorytetowych, czyli wymagających szczególnej troski. Góry Słonne mają szczególne znaczenie dla zachowania siedlisk leśnych: buczyn, jaworzyn, łęgów i grądów. Największe powierzchnie wśród leśnych siedlisk Natura 2000 zajmują żyzne buczyny (45,37%). Są one w większości typowo wykształcone i bardzo dobrze zachowane. Kolejne 3,26% obszaru zajmują kwaśne buczyny. Bardzo rzadkie w Polsce i uznane za siedlisko priorytetowe, jaworzyny reprezentowane na terenie Gór Słonnych przez płaty niewielkie, lecz względnie dobrze w niektórych miejscach zachowane łączna powierzchnia to około 40ha, zalecana jest ochrona bierna. Z niższymi wysokościami związane są grądy, występujące tu na obszarze około 1500ha, niestety tylko niewielkie fragmenty tego lasu mają charakter zbliżony do naturalnego. Związane z okolicami rzek łęgi zajmują tu około 300ha. Płaty łęgowych zadrzewień ciągną się zwykle niezbyt szerokimi smugami wzdłuż rzek i potoków, czasem Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 12

13 mierząc zaledwie kilka-kilkanaście metrów szerokości po obydwu stronach cieku wodnego i występują w mozaice z nadrzecznymi ziołoroślami. Łąki i murawy zajmują niewielką powierzchnię. Z pośród cennych siedlisk wymagających ochrony w sieci Natura 2000, występują tu Niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie w postaci górskiej łąki mietlicowej lub podgórskiej łąki rajgrasowej. Łąki świeże są bardzo silnie związane z regularnym, kośnym użytkowaniem, które jednak w ostatnich dziesięcioleciach zostało w tym regionie mocno ograniczone, a w wielu miejscach całkowicie wyeliminowane. Powierzchnię łąk Świerzych szacuje się na około 600ha. Z kolei drugie Naturowe zbiorowisko łąkowe znajdujące się na tym obszarze to Niżowe i górskie murawy z bliźniczką psią trawką. Murawa ze związku Nardion strictae na terenie Gór Słonnych tworzy zwykle niewielkie, kilkuarowe płaty, z którymi kontaktuje się najczęściej świeża łąka mietlicowa Campanulo-Agrostietum, wilgotna łąka śmiałkowa Stellario-Deschampsietum lub sukcesyjne zarośla wierzbowe, brzozowe i sosnowe (często tworzące mozaikę z murawami). Łączna powierzchnia muraw to około 5ha. To priorytetowe zbiorowisko znajduje się pod wpływem wtórnej sukcesji jeśli nie zarasta samosiewem drzew i krzewów, to ulega konkurencji ekspansywnych gatunków wysokodarniowych. Sytuacja ta ma miejsce na skutek zaniechania, po upadku PGRów, wielko powierzchniowych wypasów bydła. Gatunki roślin i zwierząt poza ptakami Góry Słonne są ważne dla ochrony co najmniej 3 gatunków bezkręgowców, których siedliska wymagają ochrony w sieci Natura Są to chrząszcze: biegacz urozmaicony, zagłębek bruzdkowany, zgniotek cynobrowy. Pierwszy z nich jest związany z niewielkimi potokami górskimi. Z kolei 2 kolejne gatunki to relikty lasów pierwotnych, związane ze starodrzewiem, z martwymi, rozkładającymi się wielkowymiarowymi kłodami buków, jodeł i jaworów. Badania prowadzone na potrzeby niniejszej strategii potwierdziły obecność tych 2 ostatnich gatunków po raz pierwszy od 80 lat. Jest to wielkie odkrycie bowiem są to gatunki w europie niemal wymarłe. Oprócz danych z badań istnieją też dane historyczne mówiące o obecności biegacza zawadzkiego, nadobnicy alpejskiej, oraz obserwacje prowadzone w ostatnich latach niepotwierdzone jednak przez entomologa, dotyczące obecności następujących motyli: *krasopani hera Callimorpha quadripunctaria czerwończyk nieparek Lycaena dispar modraszek telejus Maculinea Telejus Dane niepotwierdzone i historyczne sugerowałyby aby specjaliści od odpowiednich grup owadów spróbowali je odszukać i potwierdzić ich obecność na tym obszarze, jak również należałoby kontynuować badania nad chrząszczami saproksylicznymi by określić stan ich populacji, oraz zasięg przestrzenny. Bezkręgowce Chrząszcze biegacz urozmaicony Carabus variolosus zagłębek bruzdkowany Rhysodes sulcatus zgniotek cynobrowy Cucujus cinnaberinus Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 13

14 Spośród kręgowców, Góry Słonne są ważne dla zachowania aż 15 gatunków wymienionych w dyrektywie siedliskowej. Pełną listę gatunków dla których wyznaczono obszar Natura 2000 Góry Słonne zamieszczono poniżej (* gwiazdką oznaczono gatunki priorytetowe). Kręgowce Ryby i minogi minóg strumieniowy Lampetra planeri minóg ukraiński Eudontomozon mariae głowacica Hucho hucho kiełb Kesslera Gabio kessleri brzanka Barbus peloponnesius głowacz białopłetwy Cottus gobio Płazy kumak górski Bombina variegata traszka grzebieniasta Triturus cristatus traszka karpacka Triturus montandoni Ssaki *niedźwiedź Ursus arctos *wilk Canis lupus wydra Lutra lutra ryś Lynx lynx bóbr Castor fiber mopek zachodni Barbastella barbastellus Wśród kręgowców wodnych mamy tu 2 gatunki minogów i 4 gatunki ryb. Minóg strumieniowy występuje w Wiarze. Jego larwy można znaleźć zagrzebane w nanosach cieków, w miejscach z niewielkim prądem wody, gdzie przebywają do metamorfozy. Z kolei minóg ukraiński występuje we wschodniej części obszaru w Strwiążu i Stebniku. Górne biegi rzek o dużym spadku zasiedla natomiast brzanka. Brzanka żywi się głównie fauną denną. Prowadzi osiadły tryb życia. Na obszarze występuje w Wiarze, Strwiążu i Tyrawce. Środkowy bieg podgórskich rzek zasiedla głowacz białopłetwy. Ta niewielka ryba, przebywa w ciągu dnia w ukryciu, najczęściej pod kamieniami. Na obszarze obecna w: Strwiążu, Stebniku, Serednicy, Tyrawce, Wańkowej i Wiarze. Większą rzadkością jest tu kiełb kesslera jedne raz był odłowiony w Tyrawce, oraz wielokrotnie w Wiarze. Z dotychczasowych badań wynika iż gatunek ten występuje w Polsce jedynie w województwie Podkarpackim. Z kolei niezwykle rzadko spotykana głowacica została obserwowana jedynie w Tyrawce (Tyrawskim potoku). Jest to duża ryba z rodziny łososiowatych (największy złowiony osobnik mierzył 1,83m długości!) niezwykle wrażliwa na czystość wody i zawiesinę materiału ilastego, zaleca się dla niej zmniejszyć wyręb lasów w zlewni co ma zapewnić wystarczającą ilość wody w niżówkach ale też nie zanieczyszczanie ikry błotem z dróg zrywkowych. W kwestii płazów, z gatunków, których siedliska mają być chronione w sieci Natura 2000 występują: kumak górski, traszka grzebieniasta i traszka karpacka. Traszka grzebieniasta spotykana jest w wilgotnych siedliskach. Warunkiem jej występowania jest obecność Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 14

15 zbiorników wody stojącej, w których się rozmnaża. Jest aktywna przede wszystkim w nocy, a w ciągu dnia jedynie w czasie ciepłej, deszczowej pogody, albo w wodzie podczas okresu godowego. Jest to największa krajowa traszka: długość jej ciała może dochodzić do 15 cm. Traszka karpacka jest karpackim endemitem. Dorosłe osobniki najłatwiej zaobserwować w okresie rozrodu od kwietnia do czerwca, w niewielkich zbiornikach wody stojącej, często okresowych, np. w wypełnionych wodą koleinach dróg leśnych. Po okresie godowym dorosłe traszki wszystkich występujących w Polsce gatunków przebywają na lądzie, prowadząc skryty tryb życia. Ich kryjówki, a także miejsca zimowania, znajdują się pod kamieniami, powalonymi drzewami czy w wykrotach drzew. Kumak górski jest silniej niż traszka karpacka związany ze środowiskiem wodnym. Zasiedla zarówno czyste młaki i stawki o źródlanej wodzie, jak i silnie zamulone kałuże i inne drobne zbiorniki, czasem zupełnie pozbawione roślinności. Poziom wody w takich miejscach jest w dużym stopniu zależny od intensywności wiosenno-letnich deszczów. Na obszarze kumaki w przeciwieństwie do traszek były dość pospolicie obserwowane. Z pośród ssaków, bardzo ważna grupa to duże ssaki drapieżne, których zagrożenie we współczesnej Europie wynikają przede wszystkim z fragmentacji i zmniejszającej się powierzchni siedlisk. Góry Słonne są ostoją wszystkich występujących w Polsce dużych drapieżników: niedźwiedzia brunatnego, rysia i wilka. Dla ich zachowania jest to bardzo ważna polska ostoja. Niedźwiedź brunatny największy ssak drapieżny w Polsce zamieszkuje lasy, zarówno iglaste, jak i liściaste. W zimie zapada w sen, trwający ok. 3,5 miesiąca. Okres ten spędza w gawrach, usytuowanych w młodnikach leśnych, wiatrowałach itp. Niedźwiedzia cechuje duża plastyczność ekologiczna, co wyraża się m.in. urozmaiconym składem pokarmu, w którym przeważają elementy roślinne. Areał osobniczy niedźwiedzia to około 1000km2. Niedźwiedź był obserwowany na obszarze jak również ślady jego obecności w postaci podrapanych drzew. Liczebność nie jest poznana. Wilk, żyje w grupach rodzinnych zwanych watahami. Wielkość terytorium jednej watahy wilczej wynosi w Polsce od 150 do 300 km 2 i zależy od zagęszczenia ofiar, którymi są ssaki kopytne, głównie jelenie. Liczebność wilka oraz ilość watah na obszarze nie jest znana. Ryś, największy z europejskich kotowatych, zamieszkuje duże kompleksy leśne i prowadzi bardzo skryty tryb życia. Jest gatunkiem mięsożernym, a jego podstawowym pokarmem są dzikie ssaki kopytne, przede wszystkim sarny. Żywiąca się głównie rybami wydra zasiedla brzegi rzek i strumieni. Była kilkukrotnie obserwowana, liczebność populacji jednak nie jest znana. Bóbr również był wielokrotnie obserwowany na tym terenie, m.in. w okolicach Wyrwy i jej dopływów, liczebność populacji nie jest jednak znana. Nietoperze wymagające ochrony w sieci Natura 2000 reprezentowane są w Górach Słonnych przez mopka zachodniego. Chiropterolog odłowił latem 2010 roku, w okolicy osady Karaszyn, w sieć, karmiącą samicę tego gatunku co świadczy o istnieniu w pobliżu kolonii rozrodczej (przypuszczalnie w kryjówce zlokalizowanej w drzewie na terenie lasu Karaszyn). Cele ochrony obszaru Natura 2000 Celem ochrony obszaru Natura 2000 Góry Słonne jest 7 siedlisk wymienionych w załączniku I Dyrektywy Rady 92/43/EWG oraz 18 gatunków zwierząt wymienionych w załączniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG. Jest to teren niezwykle interesujący z przyrodniczego punktu widzenia, z dwóch powodów: Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 15

16 -znajduje się w pobliżu miejsca gdzie zbiegają się jedyne 3 polskie krainy geobotaniczne: nizinno-wyżynna, górska i pontyjsko-pannońska. Wiąże się z tym faktem nie spotykana gdzie indziej kombinacja gatunków właściwych dla tychże krain -z przyczyn topograficzno historycznych zachował się tu największy fragment reliktowej puszczy karpackiej w polskiej części łańcucha Karpat, o czym pisał prof. Jerzy Pawłowski: Nieliczne reliktowe fragmenty Puszczy Karpackiej istnieją jeszcze w BdPN (np. Moczarne), PPN (dol. Pienińskiego Potoku), GPN (rezerwat im. Orkana), BgPN ("Knieja Czatożańska"), lecz największe obszarowo, co jest niespodzianką, w projektowanym Turnickim PN (Pawłowski i in. 1995). Tam też stwierdzono największe bogactwo najbardziej znaczących gatunków "puszczańskich" w naszych Karpatach,[...]. W istniejących już parkach narodowych najcenniejsze gatunki puszczańskie zabezpieczane są w rezerwatach ścisłych. Natomiast najbardziej rozległe obszary tego typu w projektowanym obiekcie mają na razie status parków krajobrazowych: Pogórza Przemyskiego i Gór Słonnych. 1 Obszar Natura 2000 PLH Góry Słonne jest prawie cały położony na gruntach leśnych, nasuwa się więc fakt że celem ochrony powinno być przede wszystkim zabezpieczenie przed zniszczeniem ekosystemów związanych z puszczą karpacką, reprezentowanych głównie przez żyzną i kwaśną buczynę karpacką, jaworzyny i łęgi. Przy czym celem ochrony nie powinna być ochrona leśnych zbiorowisk roślinnych tylko ze względu na nie same, lecz ze względu na gatunki związane z dobrze zachowanymi płatami starodrzewiu m.in. niezwykle rzadko spotykane w Europie chrząszcze saproksyliczne takie jak zagłębek bruzdkowany czy zgniotek cynobrowy. Istniejące formy ochrony Obszar Natura 2000 PLH Góry Słonne w 92,3% zawiera się w Parku Krajobrazowym Gór Słonnych, w znacznej części pokrywa się też z Obszarem Specjalnej Ochrony Ptaków (OSOP) PLB Góry Słonne, całkowicie zawiera się w Przemysko Dynowskim obszarze chronionego krajobrazu. Poza wymienionymi wielkoobszarowymi formami ochrony w granicach obszaru Natura 2000 Góry Słonne znajduje się 10 rezerwatów przyrody: Rezerwaty przyrody: Buczyna w Wańkowej (98,68 ha; 2000), Chwaniów (301,5 ha z 354,47 ha powierzchni rezerwatu; 1996), Cisy w Serednicy (14,48 ha; 2002), Na Opalonym (216,5 ha; 1996), Na Oratyku (233,15 ha; 2000), Nad Trzciańcem (182,13; 2000), Góra Sobień (5,34 ha; 1971), Dyrbek (130,88 ha; 1996), Bobry w Uhercach (27,1 ha, 1994), Polanki (191,9 ha, 1996). Ogólna charakterystyka środowiska przyrodniczego Geologia Obszar Natura 2000 Góry Słonne znajduje się w obrębie górotworu Karpat zewnętrznych (fliszowych). Pod względem strukturalnym, górotwór zbudowany jest z szeregu jednostek tektonicznych, o charakterze płaszczowin, odkutych od swojego podłoża i wzajemnie ponasuwanych. Obszar ten znajduje się w obrębie płaszczowiny skolskiej i częściowo 1 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 16 (2008), str , Jerzy Pawłowski: RELIKTOWE CHRZĄSZCZE COLEOPTERA "PUSZCZY KARPACKIEJ" Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 16

17 podśląskiej i śląskiej. Znajduje się tu kilka interesujących odsłonięć geologicznych dla istniejących tu jednostek skolskiej, podśląskiej i śląskiej. Utwory płaszczowinowe tworzyły się od kredy po miocen. Z kolei utwory czwartorzędowe tworzą zwartą pokrywę osadów w przeważającej mierze są to gliny. Istnieje tu wiele interesujących stanowisk geologicznych, są to m.in.: -nagromadzenie dużych konkrecji fosforytowych (jajowate i elipsoidalne konkrecje mają średnicę do 0,5m). Dolny odcinek prawego dopływu potoku Wańkówka niedaleko Olszanicy - Orli Kamień prawdopodobnie wychodnia piaskowców ciężkowickich, bogata ornamentacja wietrzna, wymodelowana w postaci muru, baszty i grzędy skalnej (45m długości, do 5 m wysokości) pasmu Orlego Kamienia, około 100m od szczytu - Duży Kamień wychodnia piaskowca lgockiego, dwa głazy przykryte trzecim, wysokość do 10m, rezerwat Polanki Rzeźba terenu W Górach Słonnych znajdują się stosunkowo niskie pasma górskie, osiągające wysokość do 671m. n.p.m., średnia wysokość terenu to m. n.p.m. Grzbiety górskie przebiegają w kierunku NW-SE. Układ pasm jest rusztowy, sieci rzecznej kratowy, są to cechy charakterystyczne dla Karpat Wschodnich, do których większość obszaru jest zaliczana. Układ rusztowy zanika w północno wschodniej części obszaru (sygmoida przemyska). Wody Przeważająca część obszaru należy do zlewni Sanu. Najważniejsze dopływy prawostronne Sanu w obszarze Natura 2000 Góry Słonne to: Wiar, Olszanica z Wańkówką, Tyrawka i Dyrbek. Przez obszar przebiega wododział zlewni Bałtyku i Morza Czarnego. Do Morza Czarnego płynie znajdujący się tutaj Strwiąż (dopływ Dniestru). Zasoby wód podziemnych są niewielkie. Występują Tu wody kredowe, trzeciorzędowe i czwartorzędowe. Gleby Największą powierzchnię zajmują gleby brunatne kwaśne, w dalszej kolejności brunatne właściwe oraz w niewielkim zakresie mady rzeczne, nieznaczną powierzchnię zajmują: deluwialne brunatne, gruntowo glejowe i płowe. Najżyźniejsze są gleby w dolinach rzecznych. Na stromych zboczach gleby są przeważnie ubogie (V, VI klasa bonitacyjna) a w wyższych partiach terenu występują często gleby szkieletowe. Klimat Obszar ten leży w obrębie dwóch jednostek mezoklimatycznych: Dołów Jasielsko Sanockich oraz Pogórza Przemyskiego. Występują tu 2 piętra klimatyczne: do 500m. np.m. średnie temperatury roczne powyżej 6st.C. oraz powyżej 500m. n.p.m. - średnie temperatury roczne poniżej 6st.C. Warunki klimatyczne są tu podobne do warunków jakie panują w Beskidzie Niskim oraz w niższych partiach Bieszczadów. Odrębność klimatu obszaru Natura 2000 Góry Słonne charakteryzuje się niższą średnią temperaturą oraz wyższą roczną sumą opadów, od terenów położnych na północ. Roczna suma opadów zawiera się w przedziale mm, zaś trwała pokrywa śnieżna zalega tu średnio przez 93 dni w ciągu roku. Zróżnicowanie fitosocjologiczne -ekosystemy leśne: Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 17

18 Na obszarze Natura 2000 Góry Słonne wyróżnia się 5 zespołów: nadrzeczna olszyna górska Alnetum incanae, bagienna olszyna górska Caltho-Alnetum, grąd subkontynentalny Tilio- Carpinetum, żyzną buczynę karpacką Dentario glandulosae-fagetum i kwaśną buczynę karpacką Luzulo luzuloidis-fagetum. Powierzchniowo dominuje tu zespół żyznej buczyny karpackiej, najczęściej występującej w podzespole typowym. Około 20% powierzchni stanowią drzewostany niezgodne z siedliskiem głównie powojenne zalesienia. Struktura wiekowa drzewostanów jest szeroka od 1 do 160lat. Niewielki odsetek powierzchni stanowią starodrzewia puszczy karpackiej, mimo relatywnie niewielkiej powierzchni znajduje się tu największy ocalały fragment reliktowej puszczy karpackiej w polskiej części łańcucha Karpat (głównie teren projektowanego Turnickiego Parku Narodowego). -ekosystemy nieleśne: Zdecydowana większość obszaru to zbiorowiska leśne, jednak zbiorowiska nieleśne przedstawiać się mogą również interesująco. Według danych operatu dla Parku Krajobrazowego Gór Słonnych (obszar PLH Natura 2000 Góry Słonne pokrywa się częściowo z obszarem Parku Krajobrazowego Gór Słonnych, badania składu zbiorowisk fitosocjologicznych dokładnie dla obszaru PLH Góry Słonne nie były prowadzone, więc informację tę należy traktować jedynie jako wskazówkę odnośnie prawdopodobnej obecności zbiorowisk), spotkać tu można m.in. wilgotna łąka trzęślicowa Molinietum medioeuropaeum, wilgotna łąka ostrożeniowa Cirsietum rivularis, wilgotna łąka ostrożeniowo rdestowa Cirsio-Polygonetum bistortae, ziołorośla sitowia leśnego Scirpetum sylvatici, ziołorośla z miętą długolistną Junco-Menthetum longifoliae, pastwisko sitowe Epilobio-Juncetum effusi, łąka rajgrasowa Arrhenatheretum medioeuropaeum, pastwisko świeże życicowo grzebienicowe Lolio-Cynosuretum, eutroficzna młaka kozłkowo-turzycowa Valeriano-Caricetum flavae, murawy kserotermiczne Festuco- Brometea, tłok wrzosowy Calluno-nardetum strictae, ziołorośla z lepiężnikiem białym Petasitetum albi, ziołorośla lepiężnika różowego Petasitetum hybridi, zbiorowiska z omiegiem górskim i ciemiężycą Doronicum austriacum Veratrum lobelianum Rośliny Jest to teren o dużym zróżnicowaniu florystycznym. Na fakt ten rzutuje zapewne przejściowy charakter obszaru, niedaleko znajduje się bowiem styk 3 krain geobotanicznych znajdujących się na terenie Polski: pontyjsko pannońskiej, nizinno wyżynnej i górskiej. Wg operatu dla Parku Krajobrazowego Gór Słonnych, występuje tu 66 gatunków chronionych, w 7 gatunków z tzw. czerwonej listy. Interesująca jest też występująca tu flora wschodniokarpacka. Do najciekawszych gatunków należą: tojad wschodniokarpacki Aconitum lasiocarpum, groszek wschodniokarpacki Lathyrus laevigatus, śnieżyca wiosenna wschodniokarpacka Leucoium vernum subsp. carpaticum. Zwierzęta Na obszarze tym mimo przedgórskiego charakteru, stwierdza się niemal kompletny zespół kręgowców występujących w Karpatach, z dużymi drapieżnymi ptakami i ssakami na czele. Występują tu unikatowe w skali europejskiej: niedźwiedź, ryś, wilk, żbik. Z gadów, spotkamy tu m.in.: padalca, żmiję zygzakowatą, zaskrońca. Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 18

19 Z płazów spotkać tu można m.in. kumaka górskiego, salamandrę, traszki: grzebieniastą, zwyczajną, karpacką,, górską. Największym wyróżnikiem gatunkowym tego terenu jest bogactwo świata owadów, szczególnie gatunków związanych ze starodrzewem reliktowej puszczy karpackiej. Zgodnie z wynikami badań prowadzonymi na tym terenie od XIX wieku, teren ten, pod względem entomologicznym można śmiało nazwać drugą Puszczą Białowieską. Spotkamy tu m.in. takie gatunki jak: pawężnica Peltis grossa (LINNAEUS, 1758), Thymalus limbatus (FABRICIUS, 1787), Ampedus melanurus MULSANT et GUILLEBEAU, 1855, Dendrophagus crenatus (PAYKULL, 1799), wynurt Ceruchus chrysomelinus (HOCHENWARTH, 1785), Ipidia binotata REITTER, 1875, Scaphisoma boreale LUNDBLAD, Potencjalnie największa różnorodność gatunków puszczańskich występuje w północno wschodniej części obszaru w starodrzewach reliktowej puszczy karpackiej na ternie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego. Z rzadkich gatunków ptaków występują tu m.in.: orzeł przedni, orlik krzykliwy, orlik grubodzioby, bocian czarny, puchacz, wszystkie krajowe gatunki dzięciołów. Użytkowanie terenu Właściciele, zarządzający i użytkownicy terenu Prawie cały obszar PLH Góry Słonne położony jest na gruntach leśnych. Pola, łąki i pastwiska stanowią bardzo niewielki fragment, znajdują się w pobliżu wsi, które w większości nie zawierają się w obszarze. Większość gruntów leśnych należy do Skarbu Państwa, pozostała część omawianego terenu to grunty prywatne i gminne. Z obszaru wycięte zostały całe niezalesione doliny z wsiami, poza nielicznym wyjątkami pozostawienia w obrębie obszaru niewielkich osad, takich jak: Kwaszenina, Grąziowa, Serednica, Wola Romanowa, Kreców i fragmentu wsi Jureczkowa. Leśnictwo Lasy stanowią zdecydowaną większość obszaru. Zarząd nad tymi obszarami sprawuje Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Krośnie, nadleśnictwa: Bircza, Brzozów, Lesko, Ustrzyki Dolne. Niewielki jest udział lasów prywatnych, nad którymi nadzór techniczny sprawują w/w nadleśnictwa. Według danych z nadleśnictw i Biura Urządzenia Lasu w Przemyślu, obszar PLH Góry Słonne leży w obrębie wymienionych nadleśnictw w następujących proporcjach: -Bircza: 16128,02ha -Ustrzyki Dolne: 16585,93ha -Lesko: 4357,28ha -Brzozów: 9000,27ha Z załącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG, w drzewostanach analizowanego obszaru dominują siedliska Żyznej buczyny (Dentario glandulosae-fagenion, Galio odorati- Fagenion) 45,37% powierzchni obszaru, Kwaśnej buczyny (Luzulo-Fagenion) 3,26%, Grądu środkowoeuropejskiego i subkontynentalnego (Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum) 3,43%, Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albo-fragilis, Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 19

20 Populetum albae, Alnenion) 2,1% oraz Jaworzyny i lasy klonowo-lipowe na stokach i zboczach (Tilio plathyphyllis-acerion pseudoplatani) 0,35%. Rolnictwo Jedynie niewielka część obszaru to pola, łąki i pastwiska. Z powodu ograniczeń glebowych (głównie IV i V klasy bonitacyjnej), warunków klimatycznych (m.in. krótki okres wegetacji roślin), występuje niski potencjał rolnictwa towarowego. Według T. Burgera, opłacalność rolnictwa jest tu niższa o 15 do 35% niż średnia w Polsce ( Społeczne i ekonomiczne uwarunkowania tworzenia Turnickiego Parku Narodowego T. Burger, 2000). Wydaje się że ważnym zadaniem dla rolnictwa w granicach obszaru jest specjalizacja w kierunku rolnictwa ekologicznego i drobnego przetwórstwa, sposobu gospodarowania bardziej pracochłonnego ale dającego większy dochód za jednostkę produktu. Zmiana na rolnictwo ekologiczne połączone z przetwórstwem ekologicznym, wymaga jednak wieloletniej pracy jednostek i specjalistów z tej dziedziny. Dotychczas szkolenia z zakresu rolnictwa ekologicznego prowadzone były w niewielkim zakresie przez Ośrodki Doradztwa Rolniczego oraz przez działającą na tym terenie Fundację Dziedzictwo Przyrodnicze. W niewielkim tempie przybywa też kwater agroturystycznych, jest ich w okolicy Obszaru około 50, nie licząc miejsc noclegowych w takich miejscowościach jak Ustrzyki Dolne, Lesko czy Olszanica. Gospodarka wodami Wody powierzchniowe możemy podzielić na stojące i płynące. Na interesującym nas obszarze ostoi, wody stojące występują w postaci niewielkich rozlewisk utworzonych przez bobry (np. w okolicy wsi Kwaszenina), oraz niewielkie jeziorko osuwiskowe które utworzyło się w okolicy wsi Dobra, rejon zwany Morskie Oko. Obszar wytyczony został przeważnie na grzbietach gór, z wyłączeniem największych dolin rzecznych, jednak znajdują się tu liczne potoki i dopływy i fragmenty rzek które warto opisać. Przeważająca część obszaru położona jest na Zachód od europejskiego działu wodnego i należy do zlewni Sanu. Do największych dopływów prawostronnych Sanu na terenie obszaru należy Wiar, Olszanica wraz z dopływem Wańkówką, Tyrawka oraz Dyrbek. Niewielki fragment obszaru znajduje się w zlewni Morza Czarnego, odwadnia go Strwiąż dopływ Dniestru. Zasoby wód podziemnych są niewielkie, wodonośność ujęć z fliszu karpackiego kształtuje się w granicach 0,5-8,0m3/h. Znaczenie rzeki San dla rekreacji i wędkarstwa jest znaczne, jednak powinno być przedmiotem osobnego opracowania. Wodami na obszarze administruje Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Krakowie, Zarząd Zlewni Sanu z siedzibą w Przemyślu. Interesujący może być fakt występowania na tym terenie słonych źródeł (od których istnienia pochodzi nazwa pasma Gór Słonnych oraz nazwa obszaru Natura 2000 Góry Słonne). Dwa słone źródła znajdują się w Tyrawie Solnej w okolicy przysiółka Podczerniawa, oraz dwa słone źródła w pobliżu rezerwatu Na Opalonym. Użytkowanie turystyczne Obszar należy do miejsc atrakcyjnych pod względem turystycznym, jednak o niewykorzystanym w pełni potencjale. We wsiach znajdujących się w granicach obszaru znajdują się 3 kwatery agroturystyczne: w Kwaszeninie, Grąziowej i Serednicy. Jednak w miejscowościach znajdujących się w najbliższym sąsiedztwie obszaru, kwater jest około 50, nie licząc miejsc Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 20

21 noclegowych w takich miejscowościach jak Ustrzyki Dolne, Lesko, Sanok czy Olszanica. Istnieje Tu znaczny potencjał dla rozwoju turystyki aktywnej (rowerowej, pieszej, konnej) oraz przyrodniczej i kulturowej. Istnieje już dość dobrze rozwinięta infrastruktura znakowanych lub opisanych w przewodniku szlaków rowerowych. Znakowane szlaki rowerowe: - Greenway Karpaty Wschodnie R61 -Fragment międzynarodowego szlaku rowerowego Śladami przygód dobrego wojaka Szwejka R63 -ścieżka Góry Słonne -ścieżka Okolice Ustrzyk Dolnych -Szlaki gminne -Szlaki extreme -Istnieje tu również 70km szlaków nie oznakowanych w terenie, opisanych jednak w Śladami dawnych wsi naszego pogranicza mini przewodnik rowerowy wydany przez Uczniowski Klub Sportowy Wiar w Wojtkówce. Teren ten jako cel dla turystyki rowerowej jest wciąż niedostatecznie wypromowany. Turystyka piesza rozwija się jeszcze wolniej od rowerowej. Istnieją tu znakowane piesze szlaki turystyczne PTTK: -fragment szlaku czerwonego Przemyśl Sanok -fragment szlaku niebieskiego Dynów Ustrzyki Dolne -fragment pętli szlaku niebieskiego Sanok Sanok tzw. szlaku ikon -fragment zielonego szlaku z Leszczawy Dolnej do okolic Arłamowa -szlaki łącznikowe żółty i zielony w okolicy zamku Sobień Doskonale mogło by się rozwijać na tym terenie narciarstwo biegowe zimą (warunki terenowe są tu znacznie lepsze niż w Bieszczadach mniejsze przewyższenia terenu), brakuje jednak promocji i przygotowanych tras. Istnieją warunki dla narciarstwa zjazdowego w okolicach Ustrzyk Dolnych. W Polskich warunkach klimatyczno wysokościowych (poniżej granicy występowania lasu) można się jednak zastanawiać czy taka forma turystyki aktywnej / rekreacji mieści się jeszcze w kategoriach zrównoważonego rozwoju. Dużym zainteresowaniem cieszą się szlaki kulturowe, nawiązujące tematyką do architektury sakralnej oraz dziedzictwa kulturowego mniejszości narodowych, zamieszkujących region. Istnieje tu fragment szlaku Architektury drewnianej uwzględniający m.in. zabytkową drewnianą cerkiew w Liskowatem zbudowaną w typie bojkowskim oraz tzw. Szlak ikon przechodzący m.in. przez zabytkową drewnianą cerkiew w Uluczu. Interesujące jest również tzw. ekomuzeum w Dźwiniaczu Dolnym, jest to opisany w broszurce szlak wokół wsi uwzględniający atrakcje przyrodnicze i kulturowe. Zgodnie z badaniami społecznymi opisanymi w Planie Ochrony Parku Krajobrazowego Gór Słonnych, zdecydowana większość zwiedzających ten teren turystów jest zafascynowana tymi górami ze względu na ich dziki charakter i niski stopień zainwestowania. Turystyka konna rozwija się na tym terenie od wielu lat, jednak dopiero niedawno powstał na tym terenie znakowany szlak konny będący odgałęzieniem karpackiego szlaku konnego Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 21

22 (dzięki inicjatywie Stajni Piorun z Kłokowic). Jazdę konną można zamówić w Dźwiniaczu Dolnym oraz w Arłamowie. Walory przyrodnicze tych terenów są prawie w ogóle nie wykorzystane dla rozwoju turystyki przyrodniczej. Biorąc pod uwagę fakt iż ekosystemy leśne cechują się dużym stopniem naturalności a entomolodzy nazywają znajdujący się tu fragment puszczy karpackiej drugą puszczą białowieską, doskonale rozwijać by się mogły specjalistyczne usługi przewodnickie zorientowane na podglądanie ptaków, tropienie zwierząt czy poznawanie ekosystemów leśnych. Z wyspecjalizowanych usługodawców najprężniej działa firma Turystyka Ornitologiczna Przemysław Kunysz z Przemyśla. Brakuje ścieżek przyrodniczych (istnieje jedna w parku podworskim w Jureczkowej). W dziedzinie rozwoju ekoturystyki, realizowane są projekty mające na celu podniesienie świadomości wyjątkowości tego obszaru w oczach samych mieszkańców, rozbudowę bazy noclegowej, wykreowanie nowych produktów turystycznych, promocję turystyczną regionu. Organizacje pozarządowe zaangażowane w rozwój ekoturystyki to m.in.: PTTK Przemyśl, PTTK Ustrzyki Dolne, PTTK Sanok, Fundacja Bieszczadzka, Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze (m.in. projekt Ekoturystyka motorem zrównoważonego rozwoju okolic projektowanego Turnickiego Parku Narodowego ), Lokalna Organizacja Turystyczna Wrota Karpat Wschodnich, Galicyjskie Gospodarstwa Gościnne, Bieszczadzkie Towarzystwo Cyklistów. Mimo licznych działań na rzecz rozwoju ekoturystyki, podejmowanych przez organizacje pozarządowe, potrzeby w tym zakresie są jeszcze ogromne: -zbyt mała liczba punktów informacji turystycznej (jedynie w miastach: Sanok, Lesko, Ustrzyki Dolne) -zbyt mało wykwalifikowanych przewodników terenowych specjalizujących się w pokazywaniu dzikiej przyrody -nienajlepszy stan pieszych szlaków turystycznych -zbyt mała promocja ekoturystyczna tych terenów (które niejako znikają w cieniu wypromowanych Bieszczadów) wykorzystanie kwater agroturystycznych na tym obszarze to około 7% (wg. badań pod kierunkiem T. Burgera Społeczne i ekonomiczne uwarunkowania tworzenia Turnickiego Parku Narodowego ) -mało zróżnicowana oferta agroturystyk, brak noclegów w wyższym standardzie, mało rozwinięte usługi dodatkowe (jak np. warsztaty rękodzielnicze) -brakuje ścieżek przyrodniczych -brakuje centrum edukacji ekologicznej -brakuje oferty obiektów gastronomicznych (poza miastami i jednym barem rybnym w okolicy Tyrawy Wołoskiej) -niewątpliwie silnym magnesem dla turystyki przyrodniczej i aktywnej byłoby powołanie planowanego od lat 80 Turnickiego Parku Narodowego Inne warunkowania socjoekonomiczne Największa część obszaru znajduje się w granicach gminy Ustrzyki Dolne, w dalszej kolejności na terenie Sanok (wraz z częścią miejską), Tyrawa Wołoska, Olszanica, Lesko i Bircza. W granicach obszaru znajduje się jedynie 6 niewielkich osad i przysiółków. Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) 22