Studia Biura Analiz Sejmowych kancelarii sejmu

Transkrypt

1 Studia Biura Analiz Sejmowych kancelarii sejmu ISSN (26) 2011 Zasada równości i zasada niedyskryminacji

2 Studia BAS Nr 2(26) 2011 Zasada równości i zasada niedyskryminacji pod redakcją Bożeny Kłos i Jolanty Szymańczak Biuro Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu

3 Rada programowa: dr Grzegorz Gołębiowski przewodniczący, prof. dr hab. Henryk Dzwonkowski, dr Kamilla Marchewka Bartkowiak, dr Piotr Radziewicz, dr Dorota Stankiewicz, dr Adam Szafrański, dr Zofia Szpringer Kolegium redakcyjne: dr Piotr Russel (redaktor naczelny), dr Dobromir Dziewulak, Mirosław Gwiazdowicz, Bożena Kłos, Monika Korolewska, Gabryjela Zielińska (sekretarz redakcji) Redakcja: Teresa Muś Skład: Janusz Świnarski Copyright by BAS Warszawa 2011 Biuro Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu Warszawa, ul. Zagórna 3 tel. (22) faks (22) e mail: punkt_konsultacyjny@sejm.gov.pl e mail: wydawnictwo_bas@sejm.gov.pl Wszystkie zamieszczone artykuły są recenzowane. Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część ani całość opracowania nie może być bez zgody wydawcy Kancelarii Sejmu reprodukowana, użyta do innej publikacji oraz przechowywana w jakiejkolwiek bazie danych. ISSN Wydawnictwo Sejmowe Kancelarii Sejmu Druk i oprawa: Wojskowa Drukarnia w Łodzi sp. z o.o.

4 Spis treści Wprowadzenie...5 Aleksandra Winiarska, Witold Klaus Dyskryminacja i nierówne traktowanie jako zjawisko społeczno kulturowe...9 Anna Śledzińska Simon Zasada równości i zasada niedyskryminacji w prawie Unii Europejskiej Anna Zygierewicz Polityka Unii Europejskiej na rzecz przeciwdziałania dyskryminacji Danuta Łukasz Analiza wyborczych systemów kwotowych w państwach Unii Europejskiej Łukasz Wawrowski Co da Polkom tzw. ustawa parytetowa? Magdalena Szczepańska Równość płci a zróżnicowany wiek emerytalny Bożena Kłos Dyskryminacja ze względu na wiek osób starszych na polskim rynku pracy Grzegorz Ciura Wyrównywanie szans osób niepełnosprawnych na polskim rynku pracy Jolanta Szymańczak Przeciwdziałanie dyskryminacji w Polsce wybrane aspekty polityki państwa

5 Contents Introduction...5 Aleksandra Winiarska, Witold Klaus Discrimination and unequal treatment as a socio-cultural phenomenon...9 Anna Śledzińska Simon Equality and non-discrimination principles in EU legislation Anna Zygierewicz EU anti-discrimination policy Danuta Łukasz Electoral quota systems in EU Łukasz Wawrowski Why do Polish women need electoral quota law? Magdalena Szczepańska Gender equality and the differences in retirement age Bożena Kłos Age discrimination in Polish labour market Grzegorz Ciura Disabled people and the labour market Jolanta Szymańczak Selected aspects of anti-discrimination policy in Poland

6 Wprowadzenie Realizacja zasad niedyskryminacji oraz równego traktowania wszystkich obywateli współcześnie stanowi warunek konieczny dla funkcjonowania demokratycznego państwa prawa oraz rozwoju społecznego i gospodarczego. Wdrażanie tych zasad, przynoszące korzyści jednostkom i społeczeństwom jest jednym z celów, nie tylko państw demokratycznych, ale również organizacji międzynarodowych, takich jak: Rada Europy, Unia Europejska, Organizacja Narodów Zjednoczonych. Idea polityki równościowej konsekwentnie wcielana jest w życie zarówno przez przyjmowane akty prawne, jak i realizowane programy i działania na różnych poziomach: międzynarodowym, regionalnym, krajowym i lokalnym. W literaturze poświęconej wymienionym wyżej zagadnieniom pojęcia dyskryminacja i nierówne traktowanie są różnie definiowane. Przyczyny, przejawy i możliwości przeciwdziałania tym zjawiskom opisuje się i analizuje z kilku perspektyw, m.in. społeczno-kulturowej i prawnej. Najczęściej mówi się o dyskryminacji ze względu na płeć, rasę lub pochodzenie etniczne, narodowość, obywatelstwo, religię (wyznanie) lub światopogląd, niepełnosprawność, wiek, orientację seksualną, przynależność do grup społeczno-zawodowych, sytuację materialną i prawną, wykształcenie, zawód, pochodzenie społeczne. Wskazuje się wiele obszarów występowania dyskryminacji, np. rynek pracy, opieka zdrowotna, zabezpieczenie społeczne, edukacja, usługi. Zakres problematyki związanej z dyskryminacją jest więc niezwykle szeroki i niniejszy tom Studiów BAS nie wyczerpuje całości tematyki. Zawarte w nim artykuły są zróżnicowane tematycznie, opisują wybrane zagadnienia związane z funkcjonowaniem zasad niedyskryminacji i równego traktowania. Koncentrują się na zjawisku dyskryminacji ze względu na płeć, wiek i niepełnosprawność. Dokonując wyboru tematów, staraliśmy się, aby zeszyt ujmował problematykę niedyskryminacji w sposób wieloaspektowy i multidyscyplinarny. 5

7 W artykule otwierającym publikację Aleksandra Winiarska i Witold Klaus zaprezentowali zjawisko dyskryminacji i nierównego traktowania z perspektywy społeczno-kulturowej. Autorzy przytoczyli definicje dyskryminacji, wskazując na zakresy znaczeniowe tego terminu. Opisali przyczyny dyskryminacji, jej przejawy i konsekwencje społeczne oraz możliwe środki zaradcze. Ponadto podjęli próbę odniesienia pojęcia dyskryminacji do innych terminów z zakresu socjologii, filozofii i prawa. Kolejne dwa artykuły poświęcone są zasadom równego traktowania i niedyskryminacji w Unii Europejskiej. Równe traktowanie i niedyskryminacja stanowią obecnie najważniejsze wartości, na których opiera się porządek prawny UE, wpływają na kształtowanie instytucji rynku wewnętrznego, poszczególnych polityk, obywatelstwa Unii Europejskiej i są źródłem podstawowych praw jednostek. Anna Śledzińska-Simon przeanalizowała rozwój tych zasad oraz scharakteryzowała szeroko pojęte prawo antydyskryminacyjne Unii Europejskiej. Autorka przedstawiła podstawowe definicje stosowane w prawie antydyskryminacyjnym UE oraz interpretację zasady równości i zasady niedyskryminacji w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości UE. Z kolei Anna Zygierewicz omówiła programy i działania Unii Europejskiej w zakresie przeciwdziałania dyskryminacji i promocji równego traktowania oraz instytucje powołane do monitorowania realizacji polityki UE i polityk krajowych. Artykuł Danuty Łukasz otwiera blok opracowań poświęconych problemowi dyskryminacji ze względu na płeć. Autorka dokonała przeglądu działań i rozwiązań zmierzających do zrównoważenia udziału kobiet i mężczyzn w wybieralnych organach przedstawicielskich w państwach członkowskich Unii Europejskiej. Przedstawiła ogólne zasady systemów kwotowych i parytetowych, proces wprowadzania kwot i parytetu na przykładzie państw o odmiennych tradycjach politycznych i systemach wyborczych oraz funkcjonowanie kwot i parytetu w praktyce w zależności od stosowanego systemu wyborczego. Łukasz Wawrowski zajął się problemem kwot i parytetu w warunkach polskich. Autor podjął próbę przybliżenia Czytelnikom trzech propozycji zawartych w postulacie zgłoszonym przez Kongres Kobiet, w obywatelskiej inicjatywie ustawodawczej oraz w ostatecznie przyjętej ustawie. Mechanizmy równoważenia udziału kobiet i mężczyzn w życiu politycznym omówił przez pryzmat ich skuteczności, rozumianej jako realnej możliwości zwiększania udziału kobiet w polityce. Magdalena Szczepańska zajęła się problematyką zróżnicowanego wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn w ubezpieczeniu emerytalnym. Zagad- 6

8 nienie to zostało przedstawione odrębnie w odniesieniu do starego i nowego systemu emerytalnego. Tezy zawarte w artykule autorka uzupełniła szczegółowym omówieniem wyroku Trybunału Konstytucyjnego dotyczącego zgodności z Konstytucją niższego wieku emerytalnego kobiet. W związku ze starzeniem się społeczeństwa konieczne staje się pełniejsze wykorzystanie zasobów pracy, jakie stanowią ludzie po 50. roku życia, a zjawisko dyskryminacji ze względu na wiek stanowi przeszkodę dla osiągnięcia tych celów. Dlatego kolejne dwa artykuły poświęcone są dyskryminacji ze względu na wiek i niepełnosprawność na rynku pracy. Bożena Kłos przedstawiła skalę dyskryminacji ze względu na wiek, scharakteryzowała przejawy i przyczyny tej dyskryminacji. Omówiła regulacje prawne i orzecznictwo Sądu Najwyższego. Autorka zaprezentowała także sytuację osób starszych na rynku pracy, działania na rzecz ich aktywizacji zawodowej oraz przeciwdziałania dyskryminacji ze względu na wiek. Grzegorz Ciura przeanalizował aktywność zawodową osób niepełnosprawnych według cech, które w dużej mierze decydują o dostępie do rynku pracy, tj. stopnia niepełnosprawności, wieku i wykształcenia. Opisał również najważniejsze regulacje prawa międzynarodowego i krajowego, a także niektóre antydyskryminacyjne działania państwa zapewniające osobom niepełnosprawnym preferencje w aktywizacji zawodowej. Zeszyt kończy artykuł Jolanty Szymańczak, w którym autorka przedstawiła wybrane aspekty polityki równościowej polskiego państwa. Omówiła obowiązujące regulacje prawne, zadania instytucji powołanych do wdrażania zasady równego traktowania i przeciwdziałania dyskryminacji oraz najważniejsze programy i działania instytucjonalne. Bożena Kłos Jolanta Szymańczak 7

9

10 Studia BAS Nr 2(26) 2011, s Aleksandra Winiarska*, Witold Klaus** Dyskryminacja i nierówne traktowanie jako zjawisko społeczno kulturowe Discrimination and unequal treatment as a socio-cultural phenomenon: The article depicts discrimination and unequal treatment from a socio cultural perspective. Authors adduce various definitions of discrimination, describe its manifestations and implications, as well as preventive measures. Moreover, the article attempts to relate and examine a notion of discrimination against a background of other sociological, philosophical and legal notions. * Mgr socjologii, doktorantka w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego; aa.winiarska@gmail.com. ** Dr nauk prawnych, adiunkt w Instytucie Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk; witold.klaus@gmail.com. Wstęp Dyskryminacja jest w obecnych czasach przedmiotem szerokiej dyskusji zarówno w debacie publicznej, jak i w rozważaniach naukowych. Uczestniczą w niej m.in. socjologowie, psychologowie, politolodzy, prawnicy, kulturoznawcy, historycy, a także przedstawiciele organizacji społecznych, mediów czy wreszcie grup owej dyskryminacji doświadczających. Jest to problem jednocześnie złożony i wieloaspektowy. Naukowcy zwracają uwagę na odmienne zakresy znaczeniowe samego terminu, wskazują na rozmaite formy tego zjawiska, szukają jego przyczyn, analizują skutki oraz starają się znaleźć sposoby przeciwdziałania mu. W niniejszym tekście przyjrzymy się zjawisku dyskryminacji i nierównego traktowania z perspektywy społeczno kulturowej. Przytoczymy jego definicje, wskażemy 9

11 Studia BAS Nr 2(26) 2011 przejawy, możliwe przyczyny oraz konsekwencje. Podejmiemy również próbę odniesienia pojęcia dyskryminacja do innych terminów z zakresu socjologii, filozofii i prawa. W części pierwszej zastanowimy się nad możliwym rozumieniem pojęcia dyskryminacja, w części drugiej natomiast przyjrzymy się jej związkom z nietolerancją. Część trzecia poświęcona będzie przyczynom powstawania dyskryminacji, a w czwartej pokażemy przykładowe grupy, których przedstawiciele mogą stać się ofiarami tego zjawiska. W części piątej opiszemy możliwe przejawy dyskryminacji w różnych obszarach życia społecznego, część szósta poświęcona zostanie społecznym skutkom dyskryminacji w tym również konsekwencjom prawnym i ekonomicznym, jakie ona ze sobą niesie. Dyskryminacja i nierówne traktowanie definicja i rozumienie pojęcia Podstawowa definicja terminu dyskryminacja odnosi się do łacińskiego słowa discriminatio oznaczającego rozróżnienie i nierówne traktowanie, wybiórczą ocenę. W tym znaczeniu dyskryminacja jest przeciwieństwem równouprawnienia. Co istotne, podstawą owego nierównego, a zarazem nieuzasadnionego i niesprawiedliwego 1 traktowania nie są indywidualne cechy osobowe bądź zachowanie jednostek, ale ich przynależność do określonych kategorii lub grup społecznych 2. Jednostki mogą podlegać dyskryminacji ze względu na konkretne cechy biologiczne (płeć, wiek, kolor skóry, wygląd), pochodzenie etniczne lub narodowe, orientację seksualną, chorobę (zarówno fizyczną, jak psychiczną), niepełnosprawność, wyznanie, poglądy polityczne, przynależność klasową, pozycję społeczną, sytuację życiową (samotne rodzicielstwo, ubóstwo, bezdomność), styl życia. Nie jest naszym celem stworzenie pełnego katalogu cech, które mogą prowadzić do nierównego traktowania, ale zwrócenie uwagi na fakt, że w zasadzie dowol- 1 Słownik socjologii i nauk społecznych, red. nauk. polskiego wydania M. Tabin, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005; T.F. Pettigrew, M.C. Taylor, Discrimination [w:] Encyclopedia of Sociology, 2 nd ed., E.F. Borgatta (Editor in Chief), R.J.V. Montgomery (Managing Editor), Macmillam Reference USA, NY 2000, s Antonovsky (przytaczany przez Pettigrewa i Taylora) uznaje dyskryminację za krzywdzące traktowanie innych na podstawie nieistotnych z racjonalnego punktu widzenia kryteriów. Pojawia się w tym miejscu jednak pytanie, co w danej sytuacji możemy uznać za racjonalne i na podstawie jakich kryteriów? 2 Stereotypy i uprzedzenia, red. C.N. Macrae, Ch. Stangor, M. Hewstone, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 1999, s

12 Nr 2(26) 2011 Studia BAS ny atrybut, który grupa dominująca uzna w danej sytuacji za niepożądany, może prowadzić do dyskryminacji dowolnej grupy mniejszościowej 3, która charakteryzuje się ową cechą. Gordon W. Allport w swoim klasycznym dziele o naturze uprzedzeń 4 podkreśla, że dyskryminacja (rozumiana jako odmawianie określonym jednostkom lub grupom równego z innymi traktowania) ma na celu usunięcie konkretnych osób z pewnych miejsc czy sfer życia społecznego. Co więcej, jest ona działaniem nie tylko celowym, ale również powtarzalnym i długotrwałym. Inni naukowcy dodają, że dyskryminacja nie stanowi jednorazowego i jednostkowego aktu, lecz złożony system relacji społecznych, który prowadzi w konsekwencji do nierówności w osiąganiu istotnych społecznie dóbr 5. Wskaźnikami nierównego traktowania mogą być dysproporcje w sytuacji ekonomicznej, społecznej czy politycznej pomiędzy poszczególnymi zbiorowościami w danym społeczeństwie. Dyskryminacja polega przede wszystkim na ograniczeniu lub odmawianiu udziału określonych jednostek i grup we władzy lub uprawnieniach dostępnych innym bądź na ograniczeniu ich możliwości osiągania cenionych w danej kulturze dóbr czy wartości 6. W tym sensie dyskryminacja ma zawsze charakter społeczno kulturowy, gdyż jej definicja opiera się na kulturowo i społecznie ustalanych kryteriach, interpretacjach i ocenach. Podsumowując powyższe ustalenia, stwierdzamy, że dyskryminacja to taka forma nieusprawiedliwionego okolicznościami nierównego traktowania, charakteryzującego się długotrwałością i celowością, którego podstawą jest posiadanie przez daną osobę czy grupę określonej cechy. Warto podkreślić, że raz zapoczątkowana nierówność ma tendencję do pogłębiania się powstaje swoiste błędne koło polegające na tym, że mniejsze możliwości dostępu do dóbr w jednej dziedzinie pociągają za sobą deprywację w innych sferach życia 7. Dyskryminacja jest zatem jednocześnie działaniem niesprawiedliwym i systematycznym, które zmierza do utrzymania uprzywilejowanej pozycji grupy dominującej 8. Szczegółowe wskazanie jej praktycznych przejawów przysparza jednak wielu trudności, co zostanie przeanalizowane w dalszej części artykułu. 3 Analiza pojęcia mniejszości i jej relacji do grupy dominującej przeprowadzona zostanie w dalszej części artykułu. 4 G.W. Allport, The Nature of Prejudice, Addison Wesley, London T.F. Pettigrew, M.C. Taylor, Discrimination, op. cit., s Leksykon polityki społecznej, B. Rysz Kowalczyk (red.), IPS UW, Warszawa 2001, s T.F. Pettigrew, M.C. Taylor, Discrimination, op. cit., s K. Olechnicki, P. Załęcki, Słownik socjologiczny, Wydawnictwo Graffiti BC, Toruń 1997, s ; Stereotypy i uprzedzenia, op. cit., s

13 Studia BAS Nr 2(26) 2011 Warto również przyjrzeć się pojęciu dyskryminacji w ujęciu prawnym. Zakłada ono, że nie każde nierówne traktowanie jest dyskryminacją. Inaczej mówiąc, nadanie dwóm grupom różnych uprawnień jest prawnie dopuszczalne. Aby uznać, że miała miejsce dyskryminacja, konieczne jest nie tylko stwierdzenie faktycznej i celowej nierówności tych grup, ale także brak usprawiedliwienia dla owego rozróżnienia, tzn. brak jakiegokolwiek uzasadnionego prawem celu bądź wprowadzenie różnego traktowania w nadmiernych proporcjach. Na temat ograniczeń w równym traktowaniu, czyli możliwości wprowadzania przez prawo rozróżnień w uprawnieniach i sytuacji odmiennych grup, wypowiedział się Trybunał Konstytucyjny. Stwierdził on, że: jeżeli w przyznawaniu praw występują nie usprawiedliwione różnice, to wówczas mamy do czynienia z sytuacją nierówności 9. Odstępstwa od zasady równego traktowania mogą mieć miejsce, jeśli są relewantne (czyli racjonalnie uzasadnione), proporcjonalne (porównując wagę interesu, dla którego wprowadzono te normy, do interesów, które zostaną naruszone przez wprowadzenie zróżnicowania) oraz pozostają w związku z innymi wartościami konstytucyjnymi 10. Istotne jest też, że określone zróżnicowanie w prawach dwóch czy więcej grup może zostać uznane za dyskryminację dopiero wówczas, gdy zachodzi istotne podobieństwo pomiędzy tymi grupami lub sytuacjami, w których się one znajdują 11. Dyskryminacja jako zjawisko wieloaspektowe i złożone może przybierać rozmaite formy. W literaturze istnieje kilka typologii dyskryminacji ze względu na jej charakter oraz zakres. Pierwszy podział dotyczy rozróżnienia na dyskryminację bezpośrednią i pośrednią. Ta pierwsza to: zamierzone i zorganizowane działania, mające na celu ograniczenie lub zamknięcie dostępu do środków zaspokajania potrzeb i pozycji, które pozwalają je uzyskiwać 12. W tym wypadku nierówne traktowanie jest bezpośrednim wynikiem decyzji podejmowanych wyłącznie na podstawie dyskredytującego atrybutu (np. nieprzychylne decyzje wydawane ze względu na pochodzenie etniczne, płeć, 9 Wyrok TK, sygn. akt U 6/93, cyt. [za:] Garlicki L., Zasada równości i zakaz dyskryminacji w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego [w:] Obywatel jego wolności i prawa. Zbiór studiów przygotowany z okazji 10. lecia urzędu Rzecznika Praw Obywatelskich, Biuro RPO, Warszawa 1998, s Wyrok TK z 16 grudnia 1997 r., sygn. akt K 8/97, cyt. [za:] B. Banaszak, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2009, teza nr 4 i 5 do art L. Garlicki, Zasada równości i zakaz dyskryminacji w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, op. cit., s Leksykon polityki społecznej, op. cit., s. 38; patrz też: T.F. Pettigrew, M.C. Taylor, Discrimination, op. cit., s

14 Nr 2(26) 2011 Studia BAS wiek jednostki). Dyskryminacja pośrednia istnieje wtedy: gdy pewne działania mają dyskryminujące konsekwencje, chociaż nie to było ich intencją 13. Dyskryminacja pośrednia występuje często w sytuacji, gdy na skutek dyskryminacji bezpośredniej tworzy się nierówność, która stanowi uzasadnienie dla dalszego nieprzychylnego traktowania. O tym typie dyskryminacji mówi się niekiedy, że jest efektem ubocznym nierówności i prowadzi często do pogłębienia negatywnych konsekwencji dyskryminacji bezpośredniej 14. O dyskryminacji pośredniej możemy jednak mówić także wówczas, gdy przepisy równo traktują wszystkich, bez uwzględnienia faktycznych potrzeb lub możliwości poszczególnych grup, dla których nie wprowadzono wyjątków od ogólnej zasady, co w konsekwencji uniemożliwia lub znacznie ogranicza im skorzystanie z danego uprawnienia 15. Także Europejski Trybunał Praw Człowieka w swoim orzecznictwie uznał, że taki brak odmiennego traktowania bez wskazania obiektywnego i rozsądnego uzasadnienia dla tego typu działań może prowadzić do naruszenia zakazu dyskryminacji 16. Piotr Sztompka zwraca z kolei uwagę na zakres dyskryminacji w odniesieniu do możliwości zmiany statusu społecznego (ruchliwości społecznej) 13 Leksykon polityki społecznej, op. cit., s T.F. Pettigrew, M.C. Taylor, Discrimination, op. cit., s Przykładem tego zjawi- Przykładem tego zjawiska może być nierówne wynagrodzenie przedstawicieli dwóch grup, które może stanowić wynik wcześniejszego ograniczenia możliwości przedstawicieli jednej z nich do uczęszczania do dobrej szkoły (dyskryminacja bezpośrednia), w wyniku czego ich wykształcenie i kwalifikacje są niższe. Należy zaznaczyć, że dyskryminacja pośrednia jest w swych skutkach często bardziej dotkliwa i wszechogarniająca niż bezpośrednia. Pojawia się w tym miejscu pytanie, czy możemy mówić o braku intencjonalności dyskryminacji pośredniej, skoro jest ona w dużej mierze wynikiem wcześniejszych działań celowych. 15 Ten typ dyskryminacji może mieć miejsce w odniesieniu np. do osób niepełnosprawnych przy braku wprowadzenia dla nich odmiennych przepisów w zakresie usprawnień w procesie wyborczym, dostosowujących go do różnych form niepełnosprawności. Ale dotyczyć może także cudzoziemców, którzy z uwagi na konstrukcję danego przepisu (i nie ze swojej winy) nie są w stanie spełnić obowiązków w nim zawartych, bowiem np. nie są w stanie skompletować wymaganych dokumentów. Jak uznał Naczelny Sąd Administracyjny: zastosowanie w stosunku do niej [skarżącej] ogólnych wymogów dowodowych, przy pominięciu jej szczególnej sytuacji osobistej, może być uznane za przejaw dyskryminacji pośredniej, wyrok NSA z 20 lutego 2010 r., sygn. akt I OSK 793/10, s. 9, [dostęp: 5 stycznia 2011 r.]. Por. także: Ł. Horała, Zasada niedyskryminacji w systemie Rady Europy i Unii Europejskiej ujęcie prawo porównawcze [w:] Prawo w XXI wieku. Księga pamiątkowa 50 lecia Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk, W. Czapliński (red.), Warszawa 2006, s M.A. Nowicki, Wokół Konwencji Europejskiej. Komentarz do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2009, s

15 Studia BAS Nr 2(26) 2011 i na tej podstawie wyróżnia kilka sytuacji. Dyskryminacja całkowita zachodzi, gdy dana osoba lub grupa nie ma żadnej możliwości awansu społecznego, natomiast częściowa może przyjąć różne formy: pozbawienia możliwości awansu przedstawicieli danej grupy na najwyższe pozycje w określonej hierarchii przez tworzenie pułapu, ponad który nie są oni w stanie wejść (tzw. szklany sufit), segregacji zawodowej czy ograniczenia lub zamknięcia określonych kanałów ruchliwości społecznej (przez m.in. ograniczenia w dostępie do edukacji) 17. Należy jeszcze na koniec wspomnieć, że choć dyskryminacja jest z założenia zjawiskiem negatywnym, wyróżnia się również w literaturze pojęcie dyskryminacji pozytywnej (nazywanej też akcją afirmacyjną, afirmatywną czy uprzywilejowaniem wyrównawczym ). Polega ona na nadawaniu na pewien czas określonym grupom uprzednio dyskryminowanym wyjątkowych przywilejów bądź uprawnień w celu poprawienia ich pozycji społecznej oraz wyrównania szans. Przykładem takich działań są np. parytety na listach wyborczych 18. Dyskryminacja a pojęcie tolerancji Jak wspomniano wcześniej, pojęcie dyskryminacji zestawiane jest niejednokrotnie z pojęciem tolerancji, a w zasadzie jego przeciwieństwem nietolerancją. W naszym rozumieniu są to dwa odmienne zjawiska, choć 17 P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, Kraków 2002, s W tym wypadku należy jednak ostrożnie definiować wystąpienie dyskryminacji. Sama faktyczna nierówność lub nieosiąganie przez przedstawicieli pewnych grup określonych pozycji zawodowych, awansów itp. może być bowiem spowodowane różnicą w tzw. produktywności. Oznacza ona, że dana osoba lub przedstawiciele określonej grupy mogą dysponować różnym wykształceniem, doświadczeniem czy umiejętnościami. Braki te mogą, choć nie muszą, wynikać z wcześniejszej dyskryminacji. Jednak trudno będzie udowadniać wystąpienie dyskryminacji wśród pracodawców, jeśli spośród kandydatów wybiorą osobę lepiej przygotowaną do danego stanowiska lub będą ją promować przy awansach; por. K. Wysieńska, Nguyen, Serhij, czy Piotr? Pilotażowe badanie audytowe dyskryminacji cudzoziemców w rekrutacji [w:] Sąsiedzi czy intruzi? O dyskryminacji cudzoziemców w Polsce, W. Klaus (red.), Stowarzyszenie Interwencji Prawnej, Warszawa 2010, s i przywołana tam literatura. 18 W literaturze znaleźć można jeszcze m.in. podział na dyskryminację prawną i faktyczną oraz odpowiadający mu w znacznym stopniu podział na dyskryminację zinstytucjonalizowaną i niezinstytucjonalizowaną (nieformalną), patrz m.in.: Leksykon polityki społecznej, op. cit., s. 38. W niniejszym artykule zakładamy, że dyskryminacja ma z założenia formę zinstytucjonalizowaną (czy to w postaci przepisów prawa, czy praktyk instytucjonalnych). 14

16 Nr 2(26) 2011 Studia BAS mogą niekiedy być ze sobą powiązane. Zdaniem Ewy Podrez pierwsze znaczenie tolerancji to pobłażliwość, cierpliwość i wyrozumiałość, podczas gdy drugie polega na szacunku dla niezależności i wolności innych osób oraz wspieraniu ich odmienności 19. W kontekście niniejszego artykułu definicję tę należałoby naszym zdaniem sformułować następująco: tolerancja to szacunek dla odmiennych poglądów, zachowań, stylów życia, ale przy założeniu, że my owych poglądów nie podzielamy, a niekiedy wręcz nie zgadzamy się z nimi i oceniamy je negatywnie, jednakże uznajemy osobę, która je głosi, za równą sobie. Tak rozumiana tolerancja zakłada zatem zarówno szacunek dla wolności, jak i godności każdego człowieka, czyli odnosi się do obowiązku szanowania człowieczeństwa zarówno w sobie, jak i w innych 20. Inaczej rzecz ujmując, zachowania innych osób podlegające tolerancji mogą być dla nas uciążliwe, ale ze względu na szacunek im okazywany nie nakładamy na nich w tym względzie ograniczeń. Przywołać należy w tym miejscu rozróżnienie Iji Lazari Pawłowskiej na tolerancję negatywną (inaczej bierną), polegającą na świadomym i dobrowolnym braku sprzeciwu wobec poglądów, postaw oraz działań, które oceniamy jako złe i niepożądane, oraz tolerancję pozytywną (inaczej aktywną), którą cechuje równie świadoma akceptacja odmienności innych osób oraz okazywanie im życzliwości i aprobaty w imię szacunku dla ich wolności, potrzeb i opinii 21. W pierwszym przytoczonym wyżej ujęciu tolerancja jest poddawana krytyce jako prowadząca do relatywizmu, obojętności oraz zgody na wszelkie zło. Z kolei warunkiem tolerancji pozytywnej jest to, aby ludzie nie krzywdzili się nawzajem uznajemy prawo innych do odmienności dopóki nie wyrządza nam ona szkody. Bardzo wyraźną granicą dla tolerancji we współczesnych społeczeństwach są akty legislacyjne i zawarte w nich przepisy. Jednakże zarówno owe granice, jak i samo znaczenie tolerancji to w wielu wypadkach kwestie kontrowersyjne. Dla jednych tolerancja może oznaczać obojętność i nihilizm, dla innych z kolei podstawą tolerancji, rozumianej jako akceptowanie odmienności innych, jest współodczuwanie, orientacja prospołeczna oraz pozytywne 19 E. Podrez, Tolerancja problemy i dylematy nie tylko moralnej natury [w:] Tolerancja i wielokulturowość. Wyzwania XXI wieku, red. A. Borowiak, P. Szarota, Wydawnictwo SWPS Academica, Warszawa 2004, s Por. M. Korzewski, O tolerancji w społeczeństwie i prawie holenderskim, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 2005, s. 26, 28 29, I. Lazari Pawłowska, Trzy pojęcia tolerancji, Studia Filozoficzne 1984, nr 8, s , [za:] E. Podrez, Tolerancja problemy i dylematy nie tylko moralnej natury, op. cit., s. 22. Wiele o tolerancji pisze również Maria Ossowska, m.in.: M. Ossowska, Normy moralne próba systematyzacji, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa

17 Studia BAS Nr 2(26) 2011 wartościowanie tych, którzy się ową odmiennością charakteryzują 22. Wielu autorów dostrzega funkcjonalny aspekt tolerancji i jej znaczenie dla istnienia nowoczesnych społeczeństw. Część z nich uważa nawet, że tolerancja i towarzyszący jej sposób rozwiązywania konfliktów w sposób kompromisowy są kluczowe dla istnienia społeczeństw demokratycznych i zapewnienia w nich ładu oraz bezpieczeństwa. Zdaniem Agnieszki Borowiak: Idea tolerancji zyskuje tym samym rangę nadrzędnej wartości kulturowej, swoistej zasady pierwszej, umożliwiającej sprawne i pokojowe funkcjonowanie ponowoczesnemu społeczeństwu, złożonemu z jednostek skrajnie różnych (kulturowo, etnicznie, wyznaniowo, światopoglądowo etc.). ( ) W społeczności ponowoczesnej argumentują postmoderniści wszystkie postawy społeczne inne niż tolerancja wszystkiego, co nie jest zabronione prawem, prowadzić będą bowiem do powstawania konfliktów i dyskryminacji 23. Prowadzi nas to do powiązania idei tolerancji ze zjawiskiem dyskryminacji i nierównego traktowania. Nietolerancja jako brak akceptacji dla odmienności może doprowadzić do negatywnych reakcji wobec poszczególnych jednostek (przejawiających się niechęcią, a niekiedy również agresją), ale również do podejmowania działań mających na celu ograniczenie praw całych grup, czyli dyskryminacji. Wówczas prawo wprowadzające zasadę równego traktowania stałoby na straży zachowania idei tolerancji. Przyczyny dyskryminacji W tej części przyjrzymy się możliwym przyczynom dyskryminacji. Szczególną uwagę poświęcimy pojęciu stygmatyzacji, a także stereotypom i uprzedzeniom, które stanowią podstawę zarówno procesu naznaczania, jak i działań dyskryminacyjnych. Pojęcie stygmatyzacji Podstawowym mechanizmem prowadzącym do dyskryminacji, marginalizacji oraz wykluczania pewnych grup w ramach społeczeństwa jest rozróżnienie dokonywane pomiędzy grupą dominującą a grupą mniej- 22 A. Drabarek, Czar dawnych iluzji, czyli rozważania o tolerancji [w:] Pluralizm i tolerancja, K. Wiliński (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1998 s A. Borowiak, Światopogląd postmodernistyczny, a postulat tolerancji [w:] Tolerancja i wielokulturowość. Wyzwania XXI wieku, red. A. Borowiak, P. Szarota, Wydawnictwo SWPS Academica, Warszawa 2004, s. 42; M. Korzewski, O tolerancji w społeczeństwie i prawie holenderskim, op. cit., s , 61; Z. Bauman, Płynne czasy. Życie w epoce niepewności, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2007, s

18 Nr 2(26) 2011 Studia BAS szościową. Jego podstawą jest przypisanie przedstawicielom grupy mniejszościowej określonej cechy, która stanowi następnie uzasadnienie dla ich nierównego z innymi traktowania. Przedstawiciele grupy dominującej postrzegają przedstawicieli grup dyskryminowanych przez pryzmat tej negatywnej cechy, uznają ich za innych, a niekiedy wręcz obcych, i nie traktują jak pełnoprawnych członków społeczeństwa 24. Inność i obcość bywają postrzegane jako niezrozumiałe, nieprzyjemne, a niekiedy wręcz niebezpieczne. Podstawą uznania kogoś za innego może być przypisanie mu dotkliwie dyskredytującego atrybutu, czy inaczej piętna, które sprawia, że dana osoba staje się mniej pożądana społecznie 25. Erving Goffman wyróżnia trzy rodzaje piętna: 1) deformacje i skazy fizyczne; 2) ułomności charakteru lub niebezpieczne przekonania (o których świadczyć mogą m.in. zaburzenia psychiczne, nałogi, orientacja seksualna, pobyt w więzieniu czy bezrobocie); 3) wyznanie lub pochodzenie etniczne bądź narodowe. Piętno nie stanowi kategorii obiektywnej. To, co w danych warunkach uznane zostanie za stygmatyzujące, jest zależne od okoliczności, czasu, miejsca, kultury czy przyjmowanej perspektywy. E. Goffman wyraża dość dobitne stwierdzenie, że normalni przedstawiciele społeczeństwa nie traktują osoby napiętnowanej jako pełnowartościowego człowieka, co prowadzi do zachowań dyskryminacyjnych. Ich legitymizacji służyć mają teorie uzasadniające niższość ludzi z piętnem oraz wskazujące na zagrożenie, jakie te osoby stwarzają. Jednym z przejawów takich teorii są stosowane powszechnie negatywne lub pobłażliwe określenia napiętnowanych grup. Podstawą stygmatyzacji jest zawsze stereotypowe postrzeganie. Do wątku tego przejdziemy dalej, w tym miejscu jednak chcielibyśmy przyjrzeć się związkom stygmatyzacji z dyskryminacją. Zdaniem Elżbiety Czykwin podstawowa różnica polega na tym, że stygmatyzacja jest często nieuświadomiona i ujawnia się w momencie spotkania twarzą w twarz, podczas gdy dyskryminacja ma charakter instytucjonalny i zarazem świadomy. Wynika z tego, że dyskryminacja jest zazwyczaj skutkiem stygmatyzacji 26, która jest konsekwencją stereotypowego postrzegania. Ład społeczny, który powstaje w wyniku takiego postrzegania, wydaje się oczywisty i tak normalny, że nie budzi refleksji. Pojęcie dyskryminacji z kolei, poza wybiórczym postrze- 24 Szczegółowe rozważania na temat swojskości, obcości i inności, patrz m.in.: Swoi i obcy Studia nad postawami wobec innych narodów, ras i grup etnicznych, E. Nowicka (red.), Warszawa 1990 oraz Inny Obcy Wróg. Swoi i obcy w świadomości młodzieży szkolnej i studenckiej, red. E. Nowicka, J. Nawrocki, Warszawa E. Goffman, Piętno: rozważania o zranionej tożsamości, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005, s E. Czykwin, Stygmat społeczny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s

19 Studia BAS Nr 2(26) 2011 ganiem, zakłada również złe intencje i wpisane jest w strukturę funkcjonowania społecznego. Dyskryminacja tym również różni się od stygmatyzacji, że można ją kontrolować przez regulacje prawne. Stygmatyzacja jako element dynamicznych, subiektywnie odczuwanych i często nieuchwytnych relacji międzyludzkich regulacjom prawnym poddana być nie może. W tym kontekście walka ze stygmatyzacją wydaje się niezwykle trudna i jest możliwa jedynie przez prowadzenie działań edukacyjnych. Jednak zarówno stygmatyzacja (jako negatywne naznaczenie), jak i dyskryminacja (jako nierówne i niesprawiedliwe traktowanie) mogą prowadzić do takich społecznych konsekwencji, jak segregacja, marginalizacja i wykluczenie. Na wpływ procesu naznaczania zwracał uwagę m.in. socjolog Howard Becker. Twierdził on, że przedstawicieli pewnych grup, które społeczeństwo uznaje za gorsze, traktujemy inaczej. Zachowania, które wybaczamy członkom naszej wspólnoty, uważamy za niemożliwe do zaakceptowania, jeśli są przejawiane przez innych, potępiając w zasadzie nie tyle samo zachowanie, co osobę, która go dokonała. Skutkiem tego pewne kategorie osób zaczynają zachowywać się tak, jak oczekuje od nich społeczeństwo. Niekiedy proces ten prowadzi do łączenia się w grupy osób podobnie odrzuconych i funkcjonujących na granicy społeczeństwa, które zaczynają budować swoją tożsamość 27. Można przytoczyć różne przykłady takich procesów, np. muzułmańska młodzież połączona przez religię czy wyłączanie się z szerszego społeczeństwa osób homoseksualnych, które zaczynają obracać się przede wszystkim w gronie innych gejów lub lesbijek 28. Obie te grupy starają się budować poczucie pewnej elitarności i wyjątkowości swojej wspólnoty, choć robią to w różny sposób. Jednakże są również grupy konstruujące swoją tożsamość na wrogości czy niechęci do społeczeństwa, które je wykluczyło. Starają się znaleźć alternatywne środki do uzyskania pewnego statusu społecznego. Prowadzi to część z nich do działań w szarej strefie lub nawet do rozpoczęcia kariery przestępczej, co skutkuje pełnym wykluczeniem ze społeczeństwa A. Siemaszko, Granice tolerancji. O teoriach zachowań dewiacyjnych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993, s. 299 i n. 28 M. Grabowski, Świat czy światy osób ze środowiska LGBT? Obraz własnego świata wartości i obraz świata społecznego w wynikach badania focusowego [w:] Naznaczeni. Mniejszości seksualne w Polsce. Raport 2008, I. Krzemiński (red.), Instytut Socjologii UW, Warszawa 2009, s Z. Bauman, Płynne czasy. Życie w epoce niepewności, op. cit., s Widać to choćby na przykładzie mniejszości tureckiej w Holandii, której przedstawiciele są sprawcami przestępstw kilkakrotnie częściej niż Holendrzy. Możemy tu mieć do czynienia zarówno z pewnym przystosowaniem holenderskich Turków do takiej działalności, ale równie dobrze z opisywanym przykładem naznaczenia zwiększenia kontroli 18

20 Nr 2(26) 2011 Studia BAS Stereotypy i uprzedzenia jako podstawa dyskryminacji Wspominano już, że u podstaw stygmatyzacji oraz nierównego traktowania w dużej mierze leży postrzeganie stereotypowe. Dyskryminacja bywa w literaturze opisywana jako typ postawy. Składa się na nią komponent poznawczy w postaci stereotypu, komponent emocjonalny (uprzedzenie) i wreszcie komponent behawioralny dyskryminujące działanie. W innych ujęciach stereotyp jest opisywany jako zestaw przekonań (a niekiedy również ocen), uprzedzenie jako negatywna postawa (oparta na błędnych uogólnieniach), a dyskryminacja jako typ zachowania 30. Niezależnie od przyjętej perspektywy należy stwierdzić, że związki oraz zależności między tymi trzema elementami (stereotypem, uprzedzeniem i dyskryminującym zachowaniem) są wielowymiarowe, złożone i często niejednoznaczne. Wiele badań wskazuje na umiarkowany, ale znaczący związek pomiędzy stereotypami a uprzedzeniami oraz dyskryminacją, choć w różnych okolicznościach i w zależności od rozmaitych czynników między postawami a deklarowanym oraz faktycznym zachowaniem może wystąpić niezgodność 31. Piotr Sztompka uznaje stereotypy i przesądy za patologiczne przejawy świadomości społecznej. Jego zdaniem stereotyp jest jednostronnym, uproszczonym i przerysowanym obrazem jakiejś zbiorowości lub grupy, który prowadzi do traktowania jej przedstawicieli w jednakowy sposób, niezależnie od indywidualnych różnic. Stereotyp nie ma najczęściej charakteru oceny, przez co sprawia pozory obiektywnej wiedzy 32, może mieć charakter negatywny lub pozytywny i jest względnie stały. Przesąd z kolei to negatywny stereotyp, zawierający w sobie dodatkowo emocje, takie jak niechęć czy wrogość. Cechy przypisywane stereotypizowanym zbiorowościom uznawane są za niemożliwe do usunięcia pomimo wszelkich starań, tej grupy oraz chęci częstszego karania jej członków; por.: M. Korzewski, O tolerancji w społeczeństwie i prawie holenderskim, op. cit., s. 224; L. Wacquant, Więzienia nędzy, Instytut Wydawniczy Książka i Prasa, Warszawa 2009, s Stereotypy i uprzedzenia, op. cit., s Szczegółowe rozważania na temat stereotypów i uprzedzeń patrz również m.in. Stereotypy i uprzedzenia, red. I. Kurcz, Z. Chlewiński, Instytut Psychologii PAN, Warszawa 1992; Myślenie stereotypowe i uprzedzenia: mechanizmy poznawcze i afektywne, M. Kofta (red.), Instytut Psychologii PAN, Warszawa 2004; Stereotypy i uprzedzenia: uwarunkowania psychologiczne i kulturowe, red. M. Kofta, A. Jasińska Kania, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2001 i Z. Bokszański, Stereotypy a kultura, Wrocław Stereotypy i uprzedzenia, op. cit., s ; G.W. Allport, The Nature of Prejudice, op. cit., s P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, op. cit., s