Sektorowy Program Operacyjny Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich

Transkrypt

1 Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Sektorowy Program Operacyjny Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich PROJEKT NARODOWY PLAN ROZWOJU NA LATA

2 ROZDZIAŁ 1. CHARAKTERYSTYKA STANU ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH I SEKTORA ROLNO ŻYWNOŚCIOWEGO W POLSCE Miejsce i rola sektora rolnego w gospodarce Polski oraz charakterystyka gospodarstw rolnych Rolnictwo a środowisko Aktywność zawodowa ludności wiejskiej w Polsce Infrastruktura w rolnictwie i na obszarach wiejskich Infrastruktura techniczna Infrastruktura społeczna Przetwórstwo artykułów rolnych w Polsce Produkcja i przetwórstwo mleka w Polsce Produkcja i przetwórstwo mięsa w Polsce Produkcja i przetwórstwo owoców i warzyw w Polsce Przetwórstwo zbóż Przemysł ziemniaczany (skrobiowy) Przetwórstwo jaj oraz centra pakowania i dystrybucji jaj Przetwórstwo chmielu Przetwórstwo miodu Przetwórstwo lnu i konopi na cele nieżywnościowe Chłodnictwo mięsa Rynki hurtowe ROZDZIAŁ 2. NAJWAŻNIEJSZE PROBLEMY I MOŻLIWOŚCI ROZWOJU SEKTORA ROLNO-ŻYWNOŚCIOWEGO I OBSZARÓW WIEJSKICH Problemy rozwoju rolnictwa Siła robocza Struktura gospodarstw rolnych Integracja pozioma i pionowa w sektorze rolno żywnościowym Niedobór kapitału Dostosowanie gospodarstw rolnych do wymagań UE Ograniczenia produkcji rolniczej wynikające z warunków naturalnych Zagrożenia dla środowiska naturalnego Możliwości rozwoju rolnictwa Zasoby wytwórcze i stan środowiska naturalnego Struktura wieku ludności Pozaprodukcyjne funkcje rolnictwa Problemy rozwoju obszarów wiejskich Zatrudnienie Poziom wykształcenia ludności wiejskiej Stan rozwoju infrastruktury wiejskiej Kierunki rozwoju obszarów wiejskich Tworzenie dodatkowego źródła dochodu w gospodarstwach rolnych oraz tworzenie miejsc pracy poza rolnictwem Zachowanie tradycyjnych form zagospodarowania przestrzennego oraz walorów środowiskowych Rozwój agroturystyki Problemy przemysłu rolno-spożywczego Efektywność i wydajności pracy w przemyśle rolno-żywnościowym Wyposażenie techniczne Baza surowcowa Bezpieczeństwo i jakość artykułów rolno-spożywczych oraz dostosowanie do standardów UE

3 Zarządzanie, marketing, dystrybucja Problemy handlu hurtowego artykułami rolnymi Możliwości rozwoju przetwórstwa Zaplecze surowcowe Potencjał przetwórczy Zwiększenie stopnia przetworzenia żywności Innowacyjność w dziedzinie produktów finalnych przetwórstwa rolno spożywczego Racjonalizacja zarządzania i działalności marketingowej w przetwórstwie rolno spożywczym Poprawa standardów higienicznych i jakościowych w przetwórstwie Wykorzystanie bliskości dużych rynków zbytu (krajowego i zagranicznych) Rozwój rynków hurtowych ROZDZIAŁ 3. WSPARCIE RESTRUKTURYZACJI I MODERNIZACJI SEKTORA ŻYWNOŚCIOWEGO ORAZ ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH W OKRESIE PRZEDAKCESYJNYM Działania w zakresie restrukturyzacji sektora żywnościowego i aktywizacji obszarów wiejskich Inwestycje w gospodarstwach rolnych Tworzenie nowych miejsc pracy w produkcji pozarolniczej, usługach i handlu na obszarach wiejskich Szkolenia zawodowe Rozwój infrastruktury techniczno-produkcyjnej na obszarach wiejskich Inwestycje w przetwórstwie artykułów rolnych Inne elementy wsparcia dla rolnictwa w okresie przedakcesyjnym Pomoc Unii Europejskiej w ramach programów przedakcesyjnych Program PHARE Program Phare w rolnictwie w latach Nowa orientacja Phare Program SAPARD jako instrument wsparcia rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich oraz budowy potencjału instytucjonalnego ROZDZIAŁ 4. STRATEGIA, CELE I PRIORYTETY PROGRAMU RESTRUKTURYZACJA I MODERNIZACJA SEKTORA ŻYWNOŚCIOWEGO ORAZ ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH Strategia rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w ramach NPR Pomoc państwa dla sektora rolnictwa i przetwórstwa artykułów rolnych Dotacje przedmiotowe Dopłaty do oprocentowania kredytów na cele rolnicze Cele SPO Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich CEL 1. Poprawa konkurencyjności oraz trwałego i zrównoważonego rozwoju sektora rolnego CEL 2. Wsparcie dla przemysłu przetwórczego w celu poprawy jego pozycji konkurencyjnej CEL 3. Wsparcie wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich Priorytety i działania SPO Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich I. Wspieranie zmian i dostosowań w sektorze rolno - żywnościowym II. Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich III. Pomoc techniczna dla Programu Operacyjnego

4 4.5. Relacje między SPO a instrumentami I i II filaru WPR Wspólna Organizacja Rynków (Common Market Organisations) Instrumenty towarzyszące ROZDZIAŁ 5. OPIS DZIAŁAŃ SEKTOROWEGO PROGRAMU OPERACYJNEGO RESTRUKTURYZACJA I MODERNIZACJA SEKTORA ŻYWNOŚCIOWEGO ORAZ ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH Priorytet I Wspieranie zmian i dostosowań w sektorze rolno-żywnościowym Inwestycje w gospodarstwach rolnych Ułatwianie startu młodym rolnikom Szkolenia Wsparcie doradztwa rolniczego Poprawa przetwórstwa i marketingu artykułów rolnych Priorytet II - Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich Przywracanie potencjału produkcji leśnej zniszczonego naturalną katastrofą i/lub pożarem oraz wprowadzenie odpowiednich instrumentów zapobiegawczych Scalanie gruntów Odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego Różnicowanie działalności rolniczej i zbliżonej do rolnictwa w celu zapewnienia różnorodności działań lub alternatywnych źródeł dochodów Gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi Rozwój i ulepszanie infrastruktury technicznej związanej z rolnictwem Pilotażowy Program Leader Pomoc techniczna Wsparcie systemu zarządzania i wdrażania programu Rozwój instytucjonalny Informowanie i promocja programu ROZDZIAŁ 6. SYSTEM WDRAŻANIA Uwagi ogólne Kompetencje odpowiednich organów Instytucje Zarządzające Instytucja Zarządzająca SPO Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich Instytucje Wdrażające Beneficjent Końcowy Komitety Sterujące Zarządzanie finansowe oraz kontrola Rola Instytucji Zarządzającej w zarządzaniu finansowym i kontroli Rola Jednostki Monitorująco-kontrolnej Rola Instytucji Płatniczej Procedury audytu i kontroli Poświadczenie zamknięcia pomocy Kontrola pogłębiona Audyt wewnętrzny Raport o nieprawidłowościach Zbieranie, monitorowanie i przekazywanie danych Monitorowanie Monitorowanie Skwantyfikowane cele i wskaźniki monitorowania

5 6.5. Ewaluacja Ocena przed rozpoczęciem realizacji (ex-ante) Ocena średniookresowa (mid-term) Ocena po zakończeniu realizacji (ex-post) Informowanie i promocja Programu Proces konsultacji Programu Przebieg procesu konsultacji społecznych Sektorowego Programu Operacyjnego Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich ROZDZIAŁ 7. SPÓJNOŚĆ I ZGODNOŚĆ PROGRAMU Z POLITYKAMI WSPÓLNOTOWYMI Polityka konkurencji Zasady zamówień publicznych Polityka ochrony środowiska Spójność społeczno gospodarcza Równość statusu kobiet i mężczyzn Polityka zatrudnienia Instrumenty Wspólnej Polityki Rolnej ROZDZIAŁ 8. OCENA EX-ANTE SPO RESTRUKTURYZACJA I MODERNIZACJA SEKTORA ŻYWNOŚCIOWEGO ORAZ ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH ROZDZIAŁ 9. SZACUNKOWA TABELA FINANSOWA DLA SEKTOROWEGO PROGRAMU OPERACYJNEGO RESTRUKTURYZACJA I MODERNIZACJA SEKTORA ŻYWNOŚCIOWEGO ORAZ ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH ZAŁĄCZNIKI

6 ROZDZIAŁ 1. CHARAKTERYSTYKA STANU ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH I SEKTORA ROLNO ŻYWNOŚCIOWEGO W POLSCE Obszary wiejskie w Polsce W Polsce obszar wiejski, zgodnie z terminologią Głównego Urzędu Statystycznego, zdefiniowano jako terytorium pozostające poza granicami administracyjnymi miast. Zgodnie z tym kryterium, obszary wiejskie zajmują w Polsce powierzchnię 291,4 tys. km 2, co stanowi 93% obszaru kraju. Biorąc pod uwagę kryterium gęstości zaludnienia, udział obszarów wiejskich w Polsce, w przypadku wyłączenia terenów o gęstości zaludnienia przekraczającej 150 osób/km 2, wynosi 91%, lub 86%, gdy za wiejskie uznamy tylko jednostki administracyjne o gęstości zaludnienia niższej niż 100 osób/km 2. W Polsce istnieje 884 miast, w tym 576 małych miast stanowiących siedziby gmin miejsko wiejskich oraz miejscowości wiejskich, w tym wsi i kolonii, przysiółków i osad. Liczba ludności Polski w 2002 r. wynosiła 38230,1 tys. osób. Na obszarach wiejskich mieszkało 38,2% ogółu ludności, to jest 14619,7 tys. osób, w tym 7282,2 tys. mężczyzn i 7337,5 tys. kobiet. Miejscowości wiejskie są bardzo zróżnicowane pod względem liczby mieszkańców: - 15% liczy mniej niż 100 mieszkańców; - 66% od 100 do 500 mieszkańców; - 13% od 500 do 1000 mieszkańców; - tylko 6% powyżej 1000 mieszkańców. Udział ludności wiejskiej zróżnicowany jest regionalnie: od 20,2% w województwie śląskim do 59,0% w województwie podkarpackim i jest skorelowany z poziomem rozwoju gospodarczego w regionie Miejsce i rola sektora rolnego w gospodarce Polski oraz charakterystyka gospodarstw rolnych Rola sektora rolnego w gospodarce W Polsce sektor rolny ma większe, niż w krajach Zachodniej Europy, znaczenie społecznogospodarcze. Wciąż istnieją regiony, w których rolnictwo pełni rolę jednej z głównych gałęzi gospodarki, wpływającej na poziom ich rozwoju i standard życia mieszkańców. Udział rolnictwa w wytworzonym Produkcie Krajowym Brutto (łącznie z łowiectwem i leśnictwem) w 2001 r. wynosił 3,3% i wykazywał tendencję spadkową (w 1989 r. było to 12,9%, w 1990 r. 8,3%, w 1995 r. 6,0%). Struktura użytków rolnych W 2002 r. w Polsce było 1956,1 tys. gospodarstw rolnych, o powierzchni powyżej 1 ha, z tego 1954,9 tys. gospodarstw rolnych należało do sektora prywatnego, 1,2 tys. do sektora publicznego. Przeciętna powierzchnia użytków rolnych 1 gospodarstwa rolnego w 2002 r. wynosiła 5,76 ha i była wyższa o 1,8%, niż w 1996 r., w tym powierzchnia 1 gospodarstwa 6

7 o areale powyżej 1 ha UR 8,44 ha. Według danych Spisu Rolnego z 2002 r. spośród ogólnej liczby gospodarstw indywidualnych powyżej 1 ha użytków rolnych: - 334,5 tys., tj. 17,1%, (2,4% r.) gospodarstw nie prowadziło stale lub czasowo produkcji rolnej; - 207,3 tys., tj.10,6 %, (12,7% r.) produkowało wyłącznie na własne potrzeby; - 498,8 tys. tj. 25,5%, (37,4% r.) produkowało głównie na własne potrzeby, a nadwyżki sprzedawało na rynku; - 915,4 tys., tj. 46,8%, (47,4% r.) produkowało głównie na rynek podmioty te będą stanowiły podstawową grupę docelową w zakresie inwestycji w gospodarstwach rolnych. Pomimo, że przemiany agrarne w rolnictwie są procesem powolnym, w ostatnich latach obserwuje się wzrost liczby najmniejszych i największych gospodarstw, co świadczy o tendencji do realokacji zasobów ziemi do gospodarstw większych i bardziej efektywnych z jednej strony oraz o wzroście liczby gospodarstw nietowarowych z drugiej strony. W latach , opisane grupy gospodarstw wyraźnie zmieniały się w kierunku modelu dwubiegunowego, w którym zaczynają wyodrębniać się dwie grupy gospodarstw: - I grupa obejmuje gospodarstwa nietowarowe, nie prowadzące działalności rolniczej i produkujące wyłącznie lub głównie na samozaopatrzenie; - II grupa obejmuje gospodarstwa towarowe, produkujące głównie na rynek. Wśród gospodarstw produkujących na rynek, z działalności rolniczej utrzymuje się wyłącznie lub głównie 72,8% użytkowników, podczas gdy z całego zbioru indywidualnych gospodarstw rolnych tylko 45,5%. Wśród gospodarstw o powierzchni od 1 do 5 ha aż 75% produkowało wyłącznie lub głównie na własne potrzeby, a dodatkowo 3,8% gospodarstw nie prowadziło działalności rolniczej (stale lub czasowo). Dane te wskazują, że gospodarstwa o małej powierzchni w niewielkim stopniu uczestniczą w zaopatrzeniu rynku. Tabela 1. Liczba gospodarstw powyżej 1 ha użytków rolnych oraz użytkowanie gruntów według grup obszarowych w latach 1996 i Grupy obszarowe użytków rolnych (w ha) Liczba gospodarstw ogółem (w tys.) Powierzchnia użytków rolnych (w tys. ha) Zmiany w powierzchni użytków rolnych 2002/1996 (w %) 1996 = 100 Razem , ,4 96, ,0 797,6 892,3 111, ,1 834,6 831,2 99, ,7 1783,6 1603,8 89, ,8 4255,3 3505,2 82, ,7 2981,0 2509,9 84, ,9 1730,6 1616,8 93, ,3 1514,5 1713,3 113, ,7 828,2 1290,3 155,8 50 i więcej 9 19,9 4684,4 4824,6 102,3 Źródło: Raport z wyników Powszechnego Spisu Rolnego 2002, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa

8 Polska posiada duże zasoby ziemi rolniczej, jednakże struktura obszarowa gospodarstw rolnych w Polsce wykazuje duże zróżnicowanie. W strukturze gospodarstw rolnych dominują liczebnie gospodarstwa małe, o powierzchni 1 5 ha. Stanowią one ponad połowę (59%) ogólnej liczby gospodarstw i użytkują ok. 18% użytków rolnych. W ostatnich latach zarówno liczba tych gospodarstw jak i łączna powierzchnia gruntów przez nie użytkowanych wykazują niewielką tendencję spadkową. Z kolei w grupie obszarowej ha notuje się znaczący wzrost zarówno liczby gospodarstw jak i łącznego obszaru użytków rolnych. Do grupy gospodarstw o powierzchni większej niż 30 ha należy 2,4% gospodarstw, przy czym użytkują one łącznie 27,3% ogólnej powierzchni użytków rolnych w kraju - z czego, szczególnie duży przyrost (o 55,8% w latach ) zarówno liczby jak i użytkowanej łącznie powierzchni, dotyczy gospodarstw posiadających ha. Średnia wielkość gospodarstwa w Polsce wykazuje znaczne zróżnicowanie regionalne. Największe rozdrobnienie indywidualnych gospodarstw rolnych występuje w województwach południowych, w których średnia powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach wynosi: w małopolskim 2,10 ha i śląskim 2,15 ha. Największą średnią powierzchnią charakteryzują się gospodarstwa w województwach północnych, gdzie 1 indywidualne gospodarstwo rolne użytkuje powyżej: w zachodniopomorskim 14,27 ha, w warmińsko - mazurskim 14,0 ha i w pomorskim 11,33 ha. Wykres 1. Średnia powierzchnia gospodarstw rolnych w województwach w 2002 r. (w ha). Średnia powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach rolnych prowadzacych działalność rolniczą ,65 17, , ,35 10,74 5,55 11,57 6,4 2,56 7,39 9,52 2,83 11,28 3,17 4,37 10, Zachodniopomorskie Wielkopolskie Warmińskomazurskie Świętokrzyskie Śląskie Pomorskie Podlaskie Podkarpackie Opolskie Mazowieckie Małopolskie Łódzkie Lubuskie Lubelskie Kujawsko-pomorskie Dolnośląskie Źródło: GUS, Powszechny Spis Rolny 2002 r. 8

9 Większość indywidualnych gospodarstw rolnych posiada grunty w tzw. szachownicy, z czego 20% w 6 i więcej działkach. Grunty położone w odległości powyżej 5 km od siedziby gospodarstwa stanowią 40% ogólnej powierzchni użytków rolnych. Prowadzenie działalności rolniczej w takich warunkach przestrzennych jest szczególnie utrudnione, szczególnie biorąc pod uwagę niski poziom wyposażenia technicznego gospodarstw. W celu poprawy niekorzystnej sytuacji w latach przeprowadzono prace scaleniowe na obszarze ha, jednak zapotrzebowanie na tego typu projekty w latach szacowane jest na ponad ha. Tabela 2. Rozdrobnienie gospodarstw rolnych w Polsce w 1996 r. Udział procentowy Liczba działek składających się na gospodarstwo w liczbie gospodarstw w powierzchni użytków rolnych 1 16,5 8, ,6 28, ,3 21, ,3 18,7 10 i więcej 6,3 22,4 Źródło: Powszechny Spis Rolny1996, Raport z wyników, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa Rozdrobnienie użytków rolnych przekłada się na wysoki poziom zatrudnienia w rolnictwie, który mierzony liczbą osób zatrudnionych w przeliczeniu na 100 ha, jest najwyższy w województwach południowej Polski, tj. w województwach: małopolskim 53,1 osób pracujących w rolnictwie na 100 ha użytków rolnych, podkarpackim 46,8, świętokrzyskim 38,9, śląskim 32,9. Mimo, że w województwie śląskim jest najmniej osób zatrudnionych w rolnictwie w skali kraju, to w stosunku do niewielkiej powierzchni użytków rolnych w tym województwie ( ha) daje wysoki wskaźnik zatrudnionych na 100 ha użytków rolnych. Najniższy poziom zatrudnienia w stosunku do powierzchni użytków rolnych użytków rolnych odnotowano w województwach: zachodniopomorskim (7,1 zatrudnionych na 100 ha użytków rolnych), warmińsko - mazurskim (8,8), lubuskim (9,9) i pomorskim (11,9). 9

10 Wykres 2. Liczba zatrudnionych na 100 ha użytków rolnych w województwach. Liczba zatrudnionych na 100 ha użytków rolnych w województwach 60,0 53,9 50,0 47,0 39,5 40,0 34,0 29,5 27,5 18,9 30,0 24,4 16,9 18,0 11,9 18,1 20,0 13,8 9,0 9,9 7,1 10,0 0,0 Zachodniopomorskie Wielkopolskie Warmińsko - Mazurskie Świętokrzyskie Śląskie Pomorskie Podlaskie Podkarpackie Opolskie Mazowieckie Małopolskie Łódzkie Lubuskie Lubelskie Kujawsko - Pomorskie Dolnośląskie Źródło: Główny Urząd Statystyczny. Poziom wykształcenia i struktura wieku rolników Z danych GUS w 2002 r. wynika, że 50,2% osób kierujących gospodarstwem indywidualnym nie posiadało wykształcenia rolniczego. Wyższe wykształcenie rolnicze posiadało 1,1% rolników, policealne 0,2%, średnie zawodowe 6,4%, zasadnicze zawodowe 12,2%. Natomiast 29,9% rolników ukończyło kurs rolniczy. Niskie wskaźniki wykształcenia rolniczego polskich rolników stanowią barierę utrudniającą przyspieszenie tempa przemian strukturalnych na wsi. Użytkownicy indywidualnych gospodarstw rolnych to w większości osoby w wieku produkcyjnym (83%), w tym w wieku mobilnym (ok.43%). Jednocześnie co 6 osoba jest w wieku nieprodukcyjnym. Niewielki odsetek użytkowników gospodarstw rolnych (7,4%) nie przekroczył 30 lat, w przedziale wieku lat jest 18,6%. Największa grupę stanowią użytkownicy w wieku lat 29,2%. Lasy Ważną dziedziną gospodarki na obszarach wiejskich jest również gospodarka leśna. Polska charakteryzuje się lesistością na poziomie 28,5% (8918 tys. ha), która jest niższa od średniej europejskiej wynoszącej 36%. W ciągu ostatnich 11 lat wskaźnik lesistości wzrósł w naszym kraju o 0,7%. Lasy nie są równomiernie rozmieszczone, najlepiej zachowały się na terenach 10

11 o najsłabszych możliwościach produkcji rolniczej. Lesistość województw waha się od 20,6% do 48,2%. Najniższe zalesienie wykazują centralnie położone rolnicze regiony Polski, a najwyższe regiony w południowo-wschodniej oraz zachodniej części kraju. W strukturze własnościowej dominują lasy stanowiące własność Skarbu Państwa, na które przypada 7283 tys. ha (81,7%). W większości (6987 tys. ha) pozostają one w zarządzie Państwowego Gospodarstwa Leśnego - Lasy Państwowe. Lasy prywatne oraz będące własnością gmin zajmują odpowiednio 1555 tys. ha (17,4%) i 80 tys. ha (0,9%). Zagrożeniem dla gospodarki leśnej są naturalne katastrofy lub pożary, które powodują masowe zniszczenia drzewostanu. W ostatnich latach, największą tego typu katastrofą był huragan w północno-zachodniej Polsce, który wystąpił 4 lipca 2002 r. Według szacunków huragan ten uszkodził lasy na powierzchni niemal 33 tys. ha, z czego ok. 17 tys. ha zostało zniszczonych całkowicie. Pożary są jednym z głównych czynników zakłócających rozwój ekosystemów roślinnych w Polsce. Pożary są również traktowane jako jedne z najbardziej groźnych katastrof mogących dotknąć lasy. Polskie lasy zaliczają się do najbardziej palnych w tej części Europy. Główną tego przyczyna jest dominacja sosny w układzie gatunkowym lasów (ponad 70%) oraz wysoki udział młodych lasów. Zagrożenie pożarowe jest również uzależnione od warunków meteorologicznych, które określają ramy czasowe wystąpienia pożarów (w Polsce okres ten obejmuje miesiące od marca do października). Ogólna liczba pożarów w Polsce w 2002 r. przekroczyła , co dwukrotnie przewyższyło liczbę pożarów w roku poprzednim. Najwięcej pożarów w roku 2002 wydarzyło się w województwie mazowieckim (ponad 30% całkowitej liczby pożarów w kraju, co przełożyło się na ponad 3100 wypadków), ponad 700 pożarów miało miejsce w Łódzkim oraz Podlaskim. Jednocześnie, Małopolskie, Opolski oraz Zachodniopomorskie były województwami z najmniejszą liczba pożarów (poniżej 300) Zarządzanie zasobami wodnymi na wsi W Polsce, na powierzchni 6,66 mln ha użytków rolnych, wybudowano urządzenia melioracji wodnych szczegółowych (rowy wraz z budowlami, drenowania, deszczownie, rurociągi o średnicy poniżej 0,6 m, ziemne stawy rybne, systemy nawodnień grawitacyjnych). Na uregulowanie stosunków wodnych w glebie oczekuje około 2,5 mln ha. Spośród urządzeń melioracji wodnych podstawowych ilość urządzeń najistotniejszych dla rolnictwa przedstawia się następująco: budowle regulacyjne na ciekach naturalnych o długości 39,57 tys. km, kanały o długości 10,4 tys. km, wały przeciwpowodziowe wraz z budowlami - 8,46 tys. km, stacje pomp szt., zbiorniki wodne o pojemności 251,97 mln m 3. Jednakże część z tych urządzeń wymaga odbudowy i modernizacji. Dochody w rolnictwie W okresie od 1995 do 2000 r. dochody realne gospodarstw domowych rolników spadły o ok. 50%, podczas gdy w pozostałych kategoriach nastąpił wzrost o %. Przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny w gospodarstwach domowych rolników w roku 2001 kształtował się na poziomie ok. 73% w stosunku do gospodarstw domowych pracowników. Według danych Powszechnego Spisu Rolnego 2002, tylko 18,6% członków rodzin rolniczych utrzymywało się wyłącznie lub głównie z dochodów z pracy w gospodarstwie. W porównaniu z rokiem 1996 liczba takich osób zmniejszyła się o ok. 1/3. 11

12 1.2. Rolnictwo a środowisko Warunki glebowe Warunki przyrodniczo-glebowe w Polsce są gorsze niż przeciętne warunki glebowe w UE. Wynika to z wpływu kolejnych zlodowaceń na proces glebotwórczy, co w efekcie spowodowało pokrycie większości kraju glebami lekkimi na piaszczystym przepuszczalnym podłożu. 74,7% powierzchni użytków rolnych w Polsce zajmują gleby średnie i słabe (o niskiej żyzności i zawartości materii organicznej). Ponadto, w porównaniu z krajami UE, w Polsce występują mniej korzystne dla produkcji rolniczej warunki klimatyczne (niższe temperatury, krótszy okres wegetacyjny i mniejsze opady). Względny wskaźnik waloryzacji gleb i klimatu (tzw. wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej 1 ) wynosi punktów w Polsce stosunku do 100 punktów w krajach Europy Środkowej. Typową cechą polskiej przestrzeni produkcyjnej jest mozaikowość pokrywy glebowej w sąsiedztwie gleb o dobrych cechach fizyko-chemicznych i wysokiej przydatności rolniczej występują gleby słabszej jakości. Najlepsze warunki glebowe występują w regionach: opolskim, dolnośląskim i lubelskim, a najsłabsze w województwach podlaskim i mazowieckim. Gleby w Polsce charakteryzują się wysokim zakwaszeniem, które ma głównie pochodzenie naturalne. Gleby kwaśne i bardzo kwaśne stanowią około 45% gruntów rolnych. W Polsce roczne zapotrzebowanie rolnictwa na nawozy wapniowe wynosi około 2,8 miliona ton CaO. W ostatnich latach średnie zużycie nawozów wapniowych w czystym składniku wyraźnie spadło z 182,4 kg/ha w 1989/90 roku do poziomu 94,1 kg/ha w 2001/02 przyczyniając się do obniżenia skuteczności przeciwdziałania zakwaszeniu w skali kraju. Wedle szacunków, 28,5% powierzchni kraju zagrożone jest erozją wodną, a 27,6% - erozją wietrzną. Najsilniej na erozję wietrzną narażone są obszary górskie i wyżynne, zbudowane ze skał mało zwięzłych. Ponad połowa obszarów górskich zagrożona jest erozją, zaś dla górskich terenów rolnych wskaźnik ten sięga 80%. Erozja średniego stopnia dotyka głównie obszary pojezierzy. Obszary silnie zagrożone erozją wietrzną występują w województwach o małej lesistości np. w województwach łódzkim, mazowieckim. Przeciwdziałanie erozji nie jest szeroko stosowane ze względu na wysoki koszt agrotechniki przeciwerozyjnej oraz tworzenia osłon w postaci zadrzewień i zakrzaczeń na terenach wylesionych. W Polsce na większą skalę niż w krajach UE występuje zjawisko odłogowania gruntów rolnych. W 2002 r. powierzchnia odłogów i ugorów wyniosła w Polsce 2,3 mln ha, tj. 17,6% ogólnej powierzchni gruntów ornych. Szacuje się, że faktyczny obszar gruntów odłogowanych w Polsce jest większy, zwłaszcza użytków zielonych, w związku ze zmniejszeniem się pogłowia zwierząt gospodarskich i mniejszym zapotrzebowaniem na pasze. Wkraczanie roślinności wysokiej na tereny porzuconych łąk lub pastwisk jest główną przyczyną degradacji różnorodności biologicznej. Największy areał gruntów odłogowanych i ugorowanych łącznie w stosunku do powierzchni gruntów ornych występuje w województwach: podkarpackim (35,8%), śląskim (34,3%), lubuskim (32,8%), zachodniopomorskim (27,1%). Zasoby wodne na wsi Polska zaliczana jest do krajów ubogich w zasoby wodne. Jednym ze wskaźników tego stanu jest średni odpływ z wielolecia, który wynosi 63 mld m3/rok. Wartość ta daje średnio 1 Wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej, który opiera się na punktowej ocenie jakości gleb, agroklimatu, stosunków wodnych i rzeźby, określa jakość i związaną z tym przydatność użytków rolnych do produkcji rolniczej. 12

13 1660 m3/rok na mieszkańca, podczas gdy w krajach europejskich przeciętne zasoby wód powierzchniowych wynoszą 4560 m3/rok na mieszkańca. Wielkość zasobów wód powierzchniowych jest zmienna, zarówno w skali roku jak i wielolecia. Zasoby wodne nie są rozłożone równomiernie. Problem deficytu wody dotyka centralną część kraju, zaś południowe rejony górskie są często nawiedzane przez opady intensywne. Woda może się stać czynnikiem limitującym rozwój produkcji rolnej. Zakłócenie bilansu wodnego obszarów rolniczych prowadzi do trwałego obniżenia potencjału produkcyjnego gruntów rolnych. Dlatego też zwiększenie zasobów wodnych w glebie, w siedliskach mokradłowych oraz hamowanie spływu powierzchniowego wód ma duże znaczenie dla perspektywy rozwoju rolnictwa na obszarach już zagrożonych deficytem wody. Niedostatek zasobów wody, który wykazuje cały Niż Polski, jak również nierównomierność opadów, można częściowo zniwelować zwiększając dyspozycyjne zasoby wodne. Warunki produkcji rolnej znajdują odzwierciedlenie w osiąganych plonach, co można przeanalizować w oparciu o przyjęte w danych krajach plony referencyjne. Tylko w przypadku Finlandii (2,82 t/ha), Portugalii (2,9 t/ha), Hiszpanii (2,69 t/ha) plony referencyjne zostały przyjęte na poziomie zbliżonym do polskiego (3,0t/ha). W pozostałych krajach plony referencyjne odzwierciedlające średni poziom plonów na danym obszarze zostały przyjęte na znacząco wyższym poziomie (od 3,9t/ha - Włochy do 6,6 w Holandii czy 6,88 w niemieckim regionie Schleswig-Holstein). Stan jakości wód rzek w roku 2001, ze względu na kryterium wskaźników obligatoryjnych (m.in. zawartość tlenu rozpuszczonego, BZT 5, CHZT Mn, fenoli, chlorków, siarczków) jest następujący 40,8% długości monitorowanych cieków wodnych należy do I klasy czystości wody; 40,5% - II klasa; 8,8% - III klasa, 9,9% -pozaklasowe. O jakości wód w rzekach Polski decydują obecnie głownie odprowadzane, niedostatecznie oczyszczone ścieki komunalne oraz zrzut zasolonych wód dołowych z przemysłu wydobywczego, obszarach przede wszystkim z kopalń węgla kamiennego. Biogenny, które pochodzą głownie ze ścieków komunalnych i spływu powierzchniowego stanowią istotny problem prowadzący do pogarszania jakości wody. Jednakże, analiza stanu jakości wód rzek w latach , wykazuje ciągłą poprawę jakości wody, co wyraża się w spadku długości odcinków rzek nadmiernie zanieczyszczonych oraz we wzroście odcinków rzek, w których jakość wód odpowiada klasie II i III. Nadmierną eutrofizacją wód w rzekach stwierdzono w 12% z 362 punktów pomiarowych, przy jednocześnie malejącej, od 1992 r tendencji chlorofilu i fosforu. W latach przebadano 792 jeziora, które odpowiadały prawie 60% zasobów wodnych jezior Polski. Jezior obszarach wodach najwyższej jakości jest tylko 30, co stanowi 3,8% liczby zbadanych zbiorników. Do grupy jezior o wodach zaliczonych do II klasy należy 290 jezior (37%). Jeziora obszarach wodach należących do III klasy stanowią największą grupę (308 jezior) co stanowi prawie 40% przebadanych jezior. Najpoważniejszym zagrożeniem dla jezior jest proces eutrofizacji, co wynika z m. in. z faktu, iż jeziora w Polsce charakteryzuje wysoki poziom podatności na ten naturalny i antropogeniczny proces W ostatnich latach zauważa się, wyraźnie obniżenie stężeń związków azotu i fosforu w wodach jezior. Jest to wynikiem znaczącego zmniejszenia ilości ścieków odprowadzanych do wód oraz zwiększenia udziału ścieków oczyszczanych biologicznie i chemicznie. Ocena zanieczyszczenia wód podziemnych (gruntowych i wgłębnych) ocenionych na podstawie liczby 7965 wyników badań z okresu , wykazała, że w poszczególnych latach od 7,4% do 12,5% wyników było w granicach mg NO 3 /dm 3 oraz 9,8% do 16,9% 13

14 wyników wykazywało zawartość powyżej 50 mg NO 3 /dm 3, przy czym zanieczyszczone są przede wszystkim wody gruntowe; natomiast jakość wód wgłębnych w czynnych ujęciach uległa w okresie analizowanej dekady, wyraźnej poprawie. Na obszarach rolniczych problem zanieczyszczeń azotanowych w Polsce nie jest tak znaczący jak w krajach UE, jednakże będzie narastał ze względu na zaniedbania w zakresie przechowywania odchodów zwierząt. W Polsce 75% zwierząt utrzymywanych jest w systemie ściółkowym (gdzie wytwarzany jest obornik i gnojówka), a 25% w systemie bezściółkowym (gdzie wytwarzana jest gnojowica). Najważniejsze problemy wiążą się z: z powszechną praktyką, jaką jest przechowywanie obornika bezpośrednio na gruncie, co ma duży wpływ na zanieczyszczenie studni przydomowych w efekcie wg danych Ministerstwa Zdrowia, w 2000 roku 44,8% studni przydomowych posiadało wody złej jakości i nie zdatnej do picia (powyżej 10 mg azotanów/l); słabym wyposażeniem gospodarstw w płyty gnojowe i zbiorniki na gnojowicę; około 47% gospodarstw posiadało płyty gnojowe i 3,8% zbiorniki na gnojowicę o średniej pojemności, która pozwalała na przechowywanie gnojowicy przez 4 miesięcy. Jednym z najważniejszych czynników wpływających na jakość wody jest wielkość obsady zwierząt gospodarski. Pogłowie zwierząt gospodarczych według Powszechnego Spisu Rolnego 2002 wynosiło 5 532,7 tys. sztuk bydła, ,9 tys. sztuk trzody chlewnej, ,5 tys. sztuk drobiu. Średnia obsada zwierząt gospodarskich wynosi 0,45 DJP/ha. Najwyższa obsada (60% pogłowia) hodowanych na 44,8% powierzchni gospodarstw, znajduje się w g następujących województwach: Wielkopolskie, Podlaskie, Kujawsko- Pomorskie, Małopolskie, Łódzkie i Mazowieckie. W wymienionych województwach obsada kształtowała się na poziomie od 44,8-72,5 DJP/100 ha (średnio 0,56 DJP/ha). Problem zanieczyszczenia wód, mimo spadku produkcji rolniczej, będzie zagadnieniem pierwszoplanowym dopóki nie będą powszechnie przestrzegane zasady przechowywania nawozów organicznych oraz ograniczające spływ powierzchniowy związków biogennych z pól. Do 1999 roku powierzchnia zmeliorowanych użytków rolnych wynosiła 36,2% powierzchni ogólnej. Strategia działań w zakresie melioracji powinna uwzględniać następujące elementy: ograniczenie nowych melioracji mających w założeniu zmniejszenie uwilgotnienia, konieczność modernizacji istniejących systemów melioracyjnych ukierunkowanych na restytucję urządzeń nawadniających, weryfikacja funkcjonowania sieci melioracyjnych na obszarach o funkcji siedliskotwórczych oraz na terenach, z których wycofało się rolnictwo. Powodzie stanowią kolejne zagrożenie w odniesieniu do użytkowanych gruntów. Biorąc pod uwagę aktualne informacje na temat powodzi, praktycznie każda polska rzeka zagrożona jest powodzią. W latach powierzchnia użytków rolnych zalanych przez powódź była następująca: - w 1997 r. 520,6 tys. ha; - w 1998 r. 165,4 tys. ha; - w 1999 r. 170,0 tys. ha; - w 2000 r. 170,7 tys. ha; - w 2001 r. 402,3 tys. ha. 14

15 Ochrona powietrza i zmiany klimaty W Polsce, w latach emisja gazów cieplarnianych spadła o 30%. Ponadto na podstawie danych szacunkowych z lat można stwierdzić, iż emisja amoniaku zmniejszyła się o 40%. Zgodnie z danymi GUS całkowita emisja (w tys. ton) zanieczyszczeń powietrza w roku 2002 była następująca: - S ; - N ; - C ; - C0-3528; - Methane ; - Ammonia Polska ratyfikowała Konwencję o zmianach klimatu (1994 r.) oraz protokół z Kioto (2002 r.) co umożliwia uczestnictwo w mechanizmach przewidzianych tymi porozumieniami. Prognozowany wzrost emisji gazów cieplarnianych w naszym kraju będzie zależał od kierunku rozwoju Polski. Proponowane rozwiązania wskazują jednak, iż niezależnie od przyjętego wariantu redukcja tych gazów przekroczy znacznie próg (6%) zobowiązań redukcyjnych przyjętych w protokole z Kioto i może sięgnąć nawet dalsze 30% wielkości emisji w, przyjmowanym jako bazowy, roku Wspomniane zobowiązania dotyczą między innymi rolnictwa w następującym zakresie: poprawy efektywności energetycznej gospodarki, ochrony pochłaniania i retencjonowania gazów cieplarnianych poprzez promowanie zrównoważonej gospodarki leśnej, promowania zrównoważonych form rolnictwa, promowania i wdrażania technologii wykorzystujących odnawialne źródła energii, pochłaniających CO2 itd., Realizacja działań związanych z ochrona powietrza jest omówiona w przyjętym przez Radę Ministrów w październiku 2003 r. dokumencie Polityka klimatyczna Polski strategie redukcji emisji gazów cieplarnianych w Polsce do roku Przyjęte w tym dokumencie rozwiązania dają wskazania dla poszczególnych sektorów służące redukcji emisji gazów cieplarnianych i dalszej poprawie stanu powietrza w Polsce. Wpływ rolnictwa na środowisko Generalnie rolnictwo polskie zachowało tradycyjny charakter. Gospodarstwa rolne w większości prowadzą produkcję wielokierunkową, stosując metody ekstensywne. W 1998 r. wydajność pracy w rolnictwie stanowiła niespełna 25% średniej wydajności w gospodarce narodowej. Zużycie nawozów mineralnych pod zbiory w 2001 roku wyniosło 90,8 kg NPK na 1 ha (od 132,0 kg NPK na 1 ha użytków rolnych w woj. opolskim do 52,1 kg w woj. podkarpackim). Pestycydów zużywa się w Polsce kilkakrotnie mniej niż w krajach UE tj. 0,62 kg/ha użytków rolnych. Produkcja zwierzęca jest ekstensywna i opiera się głównie na własnej bazie paszowej. 75% zwierząt utrzymywanych jest w systemie ściółkowym (gdzie wytwarzany jest obornik i gnojówka), a 25% w systemie bezściółkowym (gdzie wytwarzana jest gnojowica). 15

16 Wyposażenie gospodarstw w płyty gnojowe i zbiorniki na gnojowicę jest słabe. Około 47% gospodarstw posiadało płyty gnojowe i 3,8% zbiorniki na gnojowicę o średniej pojemności, która pozwalała na przechowywanie gnojowicy przez 6 miesięcy. Ze względu na niską intensywność produkcji, rolnictwo nie wpłynęło znacząco na przekształcenie środowiska i krajobrazu. Walory przyrodnicze obszarów wiejskich, w połączeniu z dużymi zasobami siły roboczej, tworzą warunki do rozwoju pracochłonnych kierunków produkcji rolnej, w tym rolnictwa ekologicznego, którego rozwój jest mniej zaawansowany niż w krajach Europy Zachodniej. Produkcja ekologiczna w Polsce rozwija się stopniowo, istnieje około 1700 gospodarstw posiadających certyfikaty zgodności w rolnictwie ekologicznym. Z drugiej jednak strony polskie rolnictwo posiada wiele uwarunkowań sprzyjających produkcji ekologicznej, np.: duże zasoby siły roboczej czy ekstensywny charakter produkcji rolniczej. Różnorodność biologiczna w rolnictwie i na obszarach wiejskich Różnorodność biologiczna Polski należy do jednej z najbogatszych w Europie. Decydują o tym zarówno dogodne warunki naturalne, jak i odmienny charakter, w stosunku do pozostałych krajów europejskich, oddziaływań antropogenicznych (nierównomierne uprzemysłowienie i urbanizacja kraju, tradycyjne ekstensywne rolnictwo zachowane na znacznych obszarach oraz rozległe i trwałe historycznie lasy). Sytuacja pod tym względem jest również silnie zróżnicowana regionalnie. Wschodnie i południowo-wschodnie regiony Polski mają dobrze zachowaną przyrodę towarzyszącą rozdrobnionej strukturze agrarnej. Utrzymywanie się na tych terenach tradycyjnego typu gospodarki rolnej umożliwiło zachowanie cennych krajobrazów rolniczych o wysokiej różnorodności biologicznej oraz zasobów genowych w prymitywnych odmianach roślin użytkowych i rasach zwierząt hodowlanych. Zróżnicowana rzeźba terenu, różnorodność warunków glebowych i klimatycznych sprawia, że Polska odznacza się dużym zróżnicowaniem siedlisk i krajobrazów naturalnych. Na obszarze Polski występuje około 365 typów zespołów roślinnych, przy czym połowa z nich jest związana z obszarami rolniczymi. W Polsce występuje około 45 typów zbiorowisk roślinnych użytkowanych jako łąki i pastwiska. Charakter naturalny i półnaturalny zachowały siedliska błotne i torfowiskowe, ekstensywne łąki i pastwiska zlokalizowane w naturalnych dolinach rzecznych, zakrzewienia śródpolne, murawy górskie i kserotermiczne z wieloma gatunkami endemicznymi. Sieć NATURA 2000 Różnorodność siedlisk obszarów rolniczych sprzyja stabilnemu występowaniu około 100 gatunków ptaków. Wiele z nich jest zagrożonych wyginięciem w skali Europy i świata (np. wodniczka, derkacz). W Polsce wstępnie zidentyfikowano około 500 ostoi odpowiadających kryteriom międzynarodowej ochrony przyrody, wynikającym przede wszystkim z Dyrektywy 79/409/EWG o ochronie dzikich ptaków oraz Dyrektywy 92/43/EWG w sprawie ochrony naturalnych siedlisk oraz dzikiej fauny i flory. W ramach sieci NATURA 2000 Polska proponuje ustanowienie 420 ostoi o znaczeniu europejskim, które łącznie zajmą około 21% powierzchni Polski (65,6 tys. km2). Po konsultacjach regionalnych zaproponowano 279 Specjalnych Obszarów Ochrony o powierzchni 32,6 tys. km2 (10,4% powierzchni kraju) oraz 141 Obszarów Specjalnej Ochrony o pow. 56,2 tys. km2 (18,0% powierzchni kraju), z których część się pokrywa. Proponowana sieć NATURA 2000 obejmuje 99% powierzchni istniejących parków narodowych, 60% parków krajobrazowych i ponad 70% rezerwatów. 16

17 Na skutek zachowania tradycyjnych form ekstensywnej gospodarki rolnej, do naszych czasów zachowały się też miejscowe odmiany roślin uprawnych oraz lokalne rasy zwierząt gospodarskich. W Polsce liczba zarejestrowanych odmian roślin uprawnych w 2000 r. wynosiła 917 odmian. Regiony występowania starych odmian roślin znajdują się głównie w południowej części kraju i obejmują region górski. Zagrożeniem dla zasobów genetycznych roślin uprawnych jest ich niskie wykorzystanie w praktyce. W ostatnim okresie odnotowano spadek sprzedaży nasion kwalifikowanych (spadek rzędu 30%) i uproszczenie płodozmianu. Polska posiada znaczące zasoby genetyczne zwierząt gospodarskich. W skład zasobów genetycznych wchodzi 215 rodzimych ras zwierząt gospodarskich Rasy rodzime są szczególnie przydatne do utrzymywania w systemie produkcji ekstensywnej połączonej z wypasem ekologicznym, co pozwala na efektywne zagospodarowanie terenów półnaturalnych, o ubogich zasobach paszowych. W Polsce rośnie świadomość ekologiczna społeczeństwa i coraz szerzej uwzględnia się potrzeby ochrony środowiska naturalnego. Różnorodność kulturowa i przyrodnicza polskiej wsi może być traktowana jako szczególna wartość, godna zachowania i pielęgnacji. Obszary szczególnie narażone w rozumieniu Dyrektywy 91/676 EWG W związku z transpozycją Dyrektywy 91/676 EWG, wyznaczono obszary szczególnie narażone, z których odpływy azotu ze źródeł rolniczych do wód należy ograniczyć. Jednocześnie trwają obecnie prace nad programami działań, które będą obowiązywać w wymienionych poniżej obszarach szczególnie narażonych. Tabela 3. Wykaz projektowanych obszarów szczególnie narażonych Region wodny GDAŃSK zlewnia dolnej Wisły WARSZAWA zlewnia środkowej Wisły SZCZECIN zlewnie dolnej Odry i Pomorza Zachodniego WROCŁAW zlewnia środkowej Odry Zlewnie, w których wyznaczono obszary szczególnie narażone rzek: Kotomierzycy, Strugi Żaki, jezior: Kornatowskiego, Płużnickiego, Wieczno Południowe Wieczno Północne rzek: Zgłowiączki, Sony i dopływu z Przedwojewa studni w miejscowości Doba, Ludwin, Przegaliny Duże, Pniewnik Powierzchnia obszarów szczególnie narażonych km 2 % pow. RZGW 689,0 1, ,7 1,53 Gminy objęte zasięgiem obszarów szczególnie narażonych Pruszcz, Dobrcz, Lisewo, Stolno, Chełmno, Płużnica, Bytoń, Osięciny, Radziejów,Ciechanów, Regimin, Opinogóra Górna, Gołymin Ośrodek, Sońsk, Giżycko, Ludwin, Komarówka Podlaska, Korytnica. rzeki Płoni 1068,0 5,24 Barlinek, Pełczyce, Dolice, Stargard Szczec., Stargard miasto, Kobylanka, Przelewice, Warnice, Pyrzyce, Kozielice, Lipiany, Bielice, Banie, Gryfino, Stare Czarnowo, Szczecin miasto rzek: Orly, Rowu Polskiego Zbiornika Wód Podziem. GZWP ,3 7,20 Góra, Wąsosz, Cieszków, Milicz, Żmigród, Krobia, Pępowo, Piaski, Pogorzela, Poniec, Kobylin, Koźmin Wlkp., Krotoszyn, Rozdrażew, Zduny, Rydzyna, Dobrzyca, Bojanowo, Jutrosin, Miejska Górka, Pakosław, 17

18 GLIWICE zlewnie małej Wisły i górnej Odry POZNAŃ zlewnia Warty wody podziemne w zlewniach rzek: Troji, Psiny i Cisek rzek: Kopli, Pogony, Dąbrówki, Samy, Olszynki, Samicy Stęszewskiej, Mogilnicy, Rowu Racockiego jezior: Chrzypskiego i Radziszewskiego 280,0 3, ,1 2,16 Rawicz, Niechlów, Wąsosz, Szlichtyngowa, Wschowa, Gostyń, Krzemieniewo, Lipno, Osieczna, Święciechowa, Wielowieś, Pawonków, Lubliniec, Kalety, Miasteczko Śląskie, Tworóg Kietrz, Baborów, Polska Cerekiew Kleszczewo, Kostrzyń Wlkp., Kórnik, Swarzędz, Mosina, Poznań, Borek Wlkp., Koźmin Wlkp., Szamotuły Obrzycko, Czempiń, Duszniki, Dopiewo, Buk, Opalenica, Krzywiń, Śrem, Chrzypsko Walory kulturowe obszarów wiejskich Ze względu na tradycyjne metody produkcji i zagospodarowania terenu, krajobraz kulturowy wsi obfituje także w liczne zachowane pierwotne układy przestrzenne, pojedyncze obiekty i zespoły tradycyjnej zabudowy (kościoły, kaplice i cmentarze, obiekty przetwórstwa rolnospożywczego, spichlerze, zespoły folwarczne, pałacowo-ogrodowe), a także zabytki archeologiczne. Ich zachowanie i wykorzystanie stanowi o wizerunku obszarów wiejskich i rolniczych a wraz z odnową oraz promocją tradycyjnych rzemiosł, kultury ludowej, obrzędowości, muzyki, przyczynia się do podkreślania indywidualności i wyjątkowości poszczególnych obszarów Aktywność zawodowa ludności wiejskiej w Polsce Charakterystyka ludności na obszarach wiejskich Tradycyjna rodzina wiejska żyje zwykle w strukturach wielopokoleniowych. Gospodarstwa domowe, składające się z 5 lub więcej osób, stanowią 29,7% wszystkich gospodarstw domowych na wsi, natomiast w miastach stanowią jedynie 12,2%. W porównaniu z miastami, obszary wiejskie charakteryzują się większym odsetkiem dzieci i młodzieży. W tej sytuacji, zapewnienie odpowiedniego systemu oświaty oraz tworzenie nowych miejsc pracy na wsi są szczególnie istotne. Należy również zaznaczyć, iż 42% mieszkańców wsi stanowi ludność w wieku powyżej 40 lat. Ze względu na niższy stopień mobilności grupa ta prawdopodobnie pozostanie na obszarach wiejskich. Tabela 4. Ludność Polski w 2002 roku. Wyszczególnienie Ogółem Na obszarach wiejskich jako % ludności ogółem POLSKA województwa 38230,1 38,2 Dolnośląskie 2907,2 28,6 Kujawsko-Pomorskie 2069,3 37,7 Lubelskie 2199,1 53,4 Lubuskie 1009,0 35,5 18

19 Łódzkie 2612,9 35,0 Małopolskie 3232,4 49,7 Mazowieckie 5124,0 35,6 Opolskie 1065,0 47,4 Podkarpackie 2103,8 59,5 Podlaskie 1208,6 41,1 Pomorskie 2179,9 21,9 Śląskie 4742,9 20,9 Świętokrzyskie 1297,5 54,1 Warmińsko-Mazurskie 1428,4 39,8 Wielkopolskie 3351,9 42,3 Zachodniopomorskie 1698,2 30,5 Źródło: Raport z wyników Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2002, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa W strukturze ludności na obszarach wiejskich według ekonomicznych grup wieku w 2002 r. w porównaniu z 1996 r., odnotowano zmniejszenie liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym (0-17 lat) o 15% do 3876,5 tys. osób. Zwiększyła się natomiast liczba ludności w wieku produkcyjnym o 5,6% ,9 tys. osób, w tym w wieku mobilnym (18-44 lata) o 4% do 5680,6 tys. osób. Ponadto, zwiększeniu o 6,3% uległa także liczba osób w wieku poprodukcyjnym, która wynosiła 2286,7 tys. osób. Poziom wykształcenia ludności na obszarach wiejskich W zakresie wykształcenia w ciągu ostatniej dekady nastąpiła znacząca poprawa. W 2002 r. odsetek osób z wykształceniem ponadpodstawowym wzrósł do 56% (z 39% w 1988r.), w tym z wykształceniem wyższym do ponad 4%. Ponad dwukrotnie zmniejszył się na wsi odsetek osób bez wykształcenia szkolnego. Wciąż jednak w porównaniu z odsetkiem mieszkańców miast posiadających wykształcenie ponadpodstawowe (73%), poziom ten jest niezadowalający. Brak łatwego dostępu młodzieży ze wsi do szkół powoduje, że niespełna jedna czwarta ogólnej liczby studentów pochodzi z terenów wiejskich. Niski poziom wykształcenia ludności wiejskiej, obok niekorzystnego wpływu na tempo modernizacji rolnictwa, zmniejsza możliwość szerszego rozwinięcia pozarolniczej działalności gospodarczej na wsi jako alternatywnego zatrudnienia dla występujących nadwyżek siły roboczej. Tabela 5. Struktura wykształcenia ludności powyżej 15 roku życia w latach 1988 i Poziom wykształcenia miasta Wieś miasta wieś Wyższe 9,4 1,8 13,7 4,3 Średnie i Policealne 31,8 13,1 38,6 22,4 Zasadnicze zawodowe 23,2 24,2 21,1 29,2 Podstawowe ukończone 32,3 49,2 22,2 38,3 Podstawowe nieukończone i 2,9 11,2 1,5 5,0 bez wykształcenia szkolnego Źródło: Raport z wyników Narodowego Spisu Powszechnego, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa

20 Zatrudnienie w rolnictwie W Polsce notuje się znacznie wyższą niż w UE liczbę osób pracujących w rolnictwie. W części wynika to z różnic metodologicznych w liczeniu pracujących w gospodarstwach indywidualnych w Polsce do pracujących zalicza się również osoby produkujące na własne potrzeby oraz pracujących na działkach rolnych o powierzchni od 0,1 ha do 1,0 ha użytków rolnych. Według wyników Narodowego Spisu Powszechnego i Powszechnego Spisu Rolnego z 2002 r., liczba osób pracujących głównie w rolnictwie wyniosła 2192,9 tys. osób, co stanowi 16,5% ogólnej liczby pracujących. W układzie województw najwięcej osób pracujących w rolnictwie na obszarach wiejskich odnotowano w województwie lubelskim (34,2%), a najmniej w śląskim (3,8%). Średnio w krajach UE udział pracujących w rolnictwie do ogółu pracujących wynosi 4,5% (najwyższy w Grecji 17%, najniższy w Wielkiej Brytanii 1,6%). Tabela 6. Struktura ludności na obszarach wiejskich według źródeł utrzymania w latach 1996 i 2002 Utrzymujący się z dochodów z pracy (w %) Udział procentowy Wyłącznie w gospodarstwie rolnym 21,3 16,6 Głównie w gospodarstwie rolnym 2,2 2,0 Dodatkowo gospodarstwie rolnym 33,5 14,8 Wyłącznie lub głównie w gospodarstwie rolnym 4,2 11,7 Wyłącznie lub głównie z niezarobkowego źródła 7,7 15,8 Utrzymywani 30,5 38,9 Źródło: Raport z wyników Powszechnego Spisu Rolnego 2002, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa Udział pracujących w rolnictwie maleje w wolnym tempie, głównie z powodu braku miejsc pracy poza rolnictwem. Należy podkreślić, że przy ogólnie wysokim poziomie zatrudnienia w rolnictwie, w niektórych regionach (głównie na wschodzie Polski) występuje problem braku następców w gospodarstwach i wyludniania się terenów wiejskich. Powszechny spis rolny, przeprowadzony w 2002 r. wykazał, że w porównaniu do wyników Powszechnego spisu rolnego z 1996 r. nastąpił wzrost liczby gospodarstw rolnych prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą, jakkolwiek nadal jest to liczba niewielka do ogólnej liczby gospodarstw i pracujących w tych gospodarstwach. W 2002 r. pozarolniczą działalność gospodarczą prowadziło 363,4 tys. gospodarstw, tj. 12,4% ogółu, a w 1996 r tys. gospodarstw, tj. 8,1% ogółu. Biorąc pod uwagę ogólną liczbę rolników, ukryte bezrobocie na wsi oraz niski poziom dochodu w rodzinach rolniczych, różnicowanie działalności rolniczej i podejmowania działalności pozarolniczej powinno być objęte szczególnym wsparciem. Bezrobocie na obszarach wiejskich W wyniku zmian i przekształceń strukturalnych w Polsce obszary wiejskie zostały dotknięte problemem bezrobocia. Według Głównego Urzędu Statystycznego w czerwcu 2002 r. na wsi było 1368,7 tys. osób bezrobotnych zarejestrowanych w urzędach pracy (42,7% ogółu bezrobotnych w Polsce), co przekłada się na stopę bezrobocia na poziomie 17,4%. W Polsce właściciele i posiadacze gospodarstw rolnych o powierzchni użytków rolnych powyżej 2 ha przeliczeniowych nie mogą rejestrować się jako bezrobotni według szacunków w rolnictwie 20

21 indywidualnym ok. 1 mln osób nie znajduje zatrudnienia i stanowi tzw. bezrobocie ukryte, zaś blisko 70% osób pracuje w niepełnym wymiarze czasu pracy. Od początku wprowadzania reform, rolnictwo przejmuje nadwyżki siły roboczej powstające w gospodarce, co w połączeniu z rozdrobnioną strukturą obszarową gospodarstw, stanowi o przeludnieniu agrarnym i narastaniu ukrytego bezrobocia. Wskaźnik bezrobocia na wsi zróżnicowany jest regionalnie. Największą stopą bezrobocia charakteryzuje się województwo warmińsko mazurskie (33,1%) oraz zachodniopomorskie (28,9%), najmniejszą województwo małopolskie (10,4%). Jedną z przyczyn takiej regionalizacji, jest fakt, iż na terenach Ziem Północnych i Zachodnich o wiele bardziej rozwinięte było rolnictwo skolektywizowane (państwowe i spółdzielcze gospodarstwa rolne), które zostały zlikwidowane w latach 90-tych. Cechą bezrobocia na obszarach wiejskich jest również długi okres pozostawania bez pracy, a proces dostosowania się do nowych wymagań rynku pracy jest powolny. Do negatywnych zjawisk można również zaliczyć rosnącą liczbę osób bezrobotnych nieposiadających prawa do zasiłku. Turystyka na obszarach wiejskich W 1999 r. na obszarach wiejskich zlokalizowanych było 16,0% hoteli, 50,8% moteli, 35,5% pensjonatów i 51,7% pozostałych obiektów turystycznych. Największa baza turystyczna obszarów wiejskich znajdowała się w województwie małopolskim (1211 obiektów) i zachodniopomorskim (1171). Natomiast najmniej tego typu obiektów występowało na obszarach wiejskich województwa opolskiego (85 obiektów) oraz świętokrzyskiego (97 obiektów). Stopień wykorzystania miejsc noclegowych na wsi, za okres styczeń - wrzesień 1999 r., w następujących obiektach turystycznych wynosił: hotele 27,0%, motele 29,2%, pensjonaty 37,0%, pozostałe 42,8%. W 2001 r. istniało 13,5 tys. zarejestrowanych kwater agroturystycznych, jednakże szacuje się, iż wiejska baza noclegowa jest znacznie większa w związku ze znaczną liczbą tego typu gospodarstw nie objętych rejestracją. Zdecydowana większość krajowego potencjału gospodarstw agroturystycznych skoncentrowana jest w czterech województwach: małopolskim, warmińsko mazurskim, pomorskim oraz podlaskim. Rozwój turystyki na obszarach wiejskich może stanowić dodatkowe źródło dochodów oraz potencjalne nowe miejsca pracy dla ludności wiejskiej. Odnowa wsi Elementem przeciwdziałania negatywnym zjawiskom związanym z pogarszaniem się sytuacji ekonomicznej na obszarach wiejskich były pilotażowe programy odnowy wsi wdrażane w okresie przedakcesyjnym, aktywizujące społeczności lokalne oraz zapewniające im realny wpływ i możliwość współudziału w podejmowaniu decyzji na temat kierunków ich rozwoju lokalnego. Podstawowe cele programów pilotażowych to: - rozwój i kształtowanie świadomości obywatelskiej i kulturowej mieszkańców, a także pielęgnowanie i rozwijanie tożsamości lokalnej; - pobudzanie aktywności gospodarczej; - zachowanie wartości środowiska kulturowego i przyrodniczego przy uwzględnieniu potrzeb przyszłych pokoleń; - kształtowanie i utrzymanie ładu przestrzennego. Odnowa wsi nie zastępuje restrukturyzacji i modernizacji rolnictwa, ale może uaktywnić osobiste zaangażowanie mieszkańców wsi, dać poczucie uczestnictwa we wspólnocie i 21