New management plan of non forest ecosystems conservation of the Karkonosze Na tional Park

Transkrypt

1 WOJTUŃ B., ŻOŁNIERZ L. & RAJ A. 2004: Nowy operat ochrony ekosystemów nieleśnych Karkonoskiego Parku Narodowego. In: ŠTURSA J., MAZURSKI K. R., PALUCKI A. & POTOCKA J. (eds.), Geoekologické problémy Krkonoš. Sborn. Mez. Věd. Konf., Listopad 2003, Szklarska Poręba. Opera Corcontica, 41: NOWY OPERAT OCHRONY EKOSYSTEMÓW NIELEŚNYCH KARKONOSKIEGO PARKU NARODOWEGO New management plan of non forest ecosystems conservation of the Karkonosze Na tional Park WOJTUŃ BRONISŁAW 1, ŻOŁNIERZ LUDWIK 1 & RAJ ANDRZEJ 2 1 Katedra Botaniki i Fizjologii Roślin, Akademia Rolnicza we Wrocławiu, ul. Cybulskiego 32, Wrocław, PL, e mail: wojtun@ozi.ar.wroc.pl 2 Karkonoski Park Narodowy, ul. Chałubińskiego 23, Jelenia Góra, PL, e mail: andraj@kpnmab.pl Zasadniczym celem opracowanego w latach operatu ochrony ekosystemów nieleśnych było wprowadzenie nowego systemu podziału przestrzennego na ich obszarze. W wyniku inwentaryzacji terenowej z wykorzystaniem ortofotomapy wprowadzono nowy system pododdziałów oparty o roślinność rzeczywistą. Opis roślinności pododdziałów zawarty został w elektronicznej bazie danych i zestawieniu tabelarycznym. Główną częścią operatu jest numeryczna mapa roślinności rzeczywistej. W wersji papierowej mapę wydrukowano w skali 1:10 000, oddzielnie dla części wschodniej i zachodniej, i w skali 1:5 000 dla kotłów Małego i Wielkiego Stawu. W części tekstowej operatu przedstawiono charakterystykę roślinności, jej zagrożenia oraz zasady ochrony. The main purpose of the management plan of non forest ecosystems conservation, elaborated during the years , was introduction new system of spatial division of the sections. As a results of the field cataloguing using orthophotomaps a new system of sub sections based on actual vegetation was introduced. The main part of management plan is digital map of actual vegetation. The paper version of map is prepared in the scale of 1:10 000, separately for east and west part, and in the scale of 1: for Wielki Staw and Mały Staw glacial cirques. In the textual part of the Plan characterisation of vegetation, its threats and principles of conservation are described. Słowa kluczowe: Karkonoski Park Narodowy, operat ochrony, ekosystemy nieleśne, Karkonosze Keywords: Karkonosze National Park, management plan, non forest ecosystems, the Giant Mountains WSTĘP Ekosystemy nieleśne zajmują około jednej trzeciej powierzchni Karkonoskiego Parku Narodo wego, są jednak zarazem jego najcenniejszym pod względem przyrodniczym składnikiem. Decydują o specyfice Karkonoszy na tle innych środkowoeuropejskich masywów górskich, a także o odrębności 560

2 KPN na tle innych polskich parków narodowych. Subalpejskie ekosystemy nieleśne są wreszcie obszarem spajającym dwie części Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery MaB. Upływ już z górą trzech dziesięcioleci od opracowania mapy roślinności rzeczywistej Parku (MATUSZKIEWICZ & MATUSZKIEWICZ 1974), dodatkowo naznaczonych latami klęski ekologicznej, jaka dotknęła Karkonosze, a także pojawienie się nowych, doskonalszych metod kartograficznych stały się przesłankami do ponowienia kartograficznego opracowania roślinności Karkonoskiego Parku Narodowego. Celem prowadzonych prac było: (1) wprowadzenie nowego systemu podziału przestrzennego na obszarze występowania ekosystemów nieleśnych, (2) przygotowanie elektronicznej bazy danych i (3) numerycznej mapy roślinności rzeczywistej oraz (4) ilościowa inwentaryzacja powierzchni zbiorowisk roślinnych. METODY Przyjęty zakres opracowania objął wszystkie zbiorowiska roślinne powyżej górnej granicy lasu oraz ekosystemy łąkowe i torfowiskowe znajdujące się na pogórzu (tj. poniżej ok. 500 m n.p.m.) i w obszarze pięter leśnych (ok m n.p.m.). W toku prac terenowych płaty zbiorowisk roślinnych lub ich kompleksy nanoszono, jako wydzielenia, na robocze podkłady rektyfikowanej, kolorowej ortofotomapy wydrukowanej w skali 1 : Obszary o szczególnie rozwiniętej rzeźbie terenu i bardzo dużej różnorodności szaty roślinnej kotły polodowcowe i nisze niwalne kartowane były na podkładach 1 : W wypadku płatów złożonych z więcej niż jednego zbiorowiska roślinnego szacowano i rejestrowano udział ilościowy poszczególnych kompo nentów kompleksu. Przyjęto założenie maksymalnej szczegółowości terenowych prac kartograficznych jako podstawy do późniejszej generalizacji zebranych danych w toku prac kameralnych. Unikano wyróżniania wydzieleń o powierzchni mniejszej od 100 m 2, czyniąc w tym zakresie wyjątek dla płatów zbiorowisk roślinnych szczególnie cennych pod względem przyrodniczym, zaliczonych do kategorii ekosystemów szczególnej troski w Operacie ochrony ekosystemów nieleśnych Karkonoskiego Parku Narodowego (FABISZEWSKI & al. 1996, ŻOŁNIERZ & WOJTUŃ 1998). W pracach terenowych starano się klasyfikować zbiorowiska na poziomie zespołów. W przypadku, gdy nie było to możliwe, zbiorowiska klasyfikowano do związku lub rzędu. W toku prac kameralnych wydzielenia dokonane na podstawie analizy terenowych materiałów roboczych, po ich zdigitalizowaniu, posłużyły do opracowania mapy numerycznej wykonanej za pomocą programu ArcViev 3.1 w układzie współrzędnych Wydzielenia, w których składnik dominujący zajmował co najmniej 75 %, przyjęto jako jednorodne. W pozostałych wypadkach o ostatecznej diagnozie kompleksu decydowały dwa składniki o największych udziałach. Klasyfikację syntaksonomiczną zbiorowisk roślinnych przyjęto w większości za MATUSZKIEWICZEM (2001). Posłużono się również pracami HADAČA & VÁNI (1967, 1968) dotyczącymi zbiorowisk roślinnych na torfowiskach. Autorzy dziękują BULiGL w Brzegu i pracowni GIS KPN za przygotowanie materiałów i współpracę na etapie kameralnego opracowania danych, redakcji treści i druku map. Dr. Janowi Štursie z KRNAP autorzy składają podziękowania za inspirację, cenne rady i pomoc. STAN DOTYCHCZASOWY Do 1997 r. zasady zarządzania ekosystemami nieleśnymi określał Plan urządzenia gospodarstwa rezerwatowego na okres r r. (BULiGL 1990a), a ich podział przestrzenny zgodny był z Mapami gospodarczo przeglądowymi (stan na r.) w skali 1 : (BULiGL 1990b). Zgodnie z tymi dokumentami powierzchnia Parku podzielona została na obwody ochronne, dzielone następnie na oddziały, a te na pododdziały. 561

3 W 1997 r. zatwierdzony został Plan ochrony Karkonoskiego Parku Narodowego i jego otuliny (KORZEŃ 1996), którego częścią jest Operat ochrony lądowych ekosystemów nieleśnych (FABISZEWSKI & al. 1996), określający zasady gospodarowania i ochrony tych ekosystemów. Nie wdając się w dokładną charakterystykę tego operatu, gdyż obowiązywał on jedynie do początku 2002 r., należy jednak nadmienić, że był on pierwszą próbą podziału roślinności nieleśnej uwzględniającą naturalne zbiorowiska roślinne. Zastosowany w nim bowiem podział oddziałów na biochory i typy lądowych ekosystemów nieleśnych (LEN), opierał się na klasyfikacji fitosocjologicznej (Krajowy Zarząd Parków Narodowych 1993) i przygotowany został na podstawie Mapy Dzisiejszej Roślinności Rzeczywistej Karkonoskiego Parku Narodowego (MATUSZKIEWICZ & MATUSZKIEWICZ 1974). STRUKTURA NOWEGO OPERATU Nowy Operat ochrony ekosystemów nieleśnych przygotowany został w latach W jego skład wchodzą następujące części: Plan ochrony ekosystemów nieleśnych opisanie ogólne, elektroniczna baza danych, jej odpowiednik w postaci zestawienia tabelarycznego pt. Plan ochrony ekosystemów nieleśnych inwentaryzacja zbiorowisk oraz mapa roślinności rzeczywistej. W pierwszej z wymienionych części omówiono metody pracy nad Operatem, przedstawiono ogólną charakterystykę Parku i jego szaty roślinnej, opisano wyróżnione zespoły i zbiorowiska roślinne, współczesne zagrożenia roślinności oraz sformułowano główne cele i zasady jej ochrony. Jednym z podstawowych celów nowego Operatu było wprowadzenie nowego systemu podziału przestrzennego ekosystemów nieleśnych opartego o kryterium roślinności rzeczywistej. System ten jest podstawą osobnej warstwy informacyjnej GIS w tworzonej numerycznej bazie danych KPN. W nowym podziale przestrzennym utrzymano dotychczasowy podział na obwody ochronne i oddziały, a zmian dokonano na poziomie pododdziałów. Zastosowanie podkładów ortofotomap w połączeniu z terenową inwentaryzacją i interpretacją mapy pozwoliło na dokładne odwzorowanie płatów zbiorowisk roślinnych lub ich kompleksów oraz precyzyjne wyznaczenie granic wydzieleń. Porównanie stanu dotychczasowego i aktualnego pokazane jest na Ryc. 1. i 2. na przykładzie oddziału 87. Na mapie z 1990 r. w oddziale tym wyróżniono 12 wydzieleń (oznaczonych literami) w randze poddziałów z kosodrzewiną, pastwiskami, nieużytkiem (utwory skalne) i nartostradą. Obecnie nieznacznie zmienione zostały granice, a na jego terenie w 2002 r. wyznaczono 61 wydzieleń w randze pododdziałów. Składają się na nie płaty zbiorowisk w czystej postaci, np. dominujące zarośla Pinetum mugo sudeticum, mniejsze płaty Pado Sorbetum, borówczysk czernicowych, ziołorośli Athyrietum distentifolii, traworośli Crepido Calamagrostietum villosae i zespół zmienki górskiej Cryptogrammetum crispae oraz wiele różnych kompleksów zbiorowisk. Podział przestrzenny w starszej wersji przygotowany został według Instrukcji o urządzaniu lasów w parkach narodowych i rezerwatach przyrody (1962). W tak przyjętym podziale opis botaniczny poszczególnych poddziałów wykonany był w oparciu o kryteria stosowane w leśnictwie, które nie przystają do charakteru zbiorowisk nieleśnych występujących w piętrach subalpejskim i alpejskim. Nowy podział, wykonany w oparciu o roślinność rzeczywistą, oddaje naturalną mozaikowatość układów zbiorowisk roślinnych. Podstawowym i najpełniejszym źródłem informacji o roślinności ekosystemów nieleśnych KPN jest elektroniczna baza danych. Dla każdego wydzielenia, oznaczonego numerem oddziału i pododdziału, podane są: dominujący typ roślinności, zbiorowisko lub zbiorowiska roślinne (z polską i łacińską nazwą syntaksonu) i ich procentowy udział, powierzchnia oraz ewentualne uwagi i zalecenia ochronne. Każdemu wydzieleniu nadano kod, który jednoznacznie je definiuje na mapie roślinności rzeczywistej. Drukowanym odpowiednikiem elektronicznej bazy danych jest zestawienie tabelaryczne zatytułowane Plan ochrony ekosystemów nieleśnych inwentaryzacja zbiorowisk. Elektroniczna baza danych jest podstawą dla mapy roślinności pt. Ekosystemy nieleśne Karkonoskiego Parku Narodowego mapa roślinności rzeczywistej. Została ona przygotowana na dwóch rodzajach nośników: elektronicznym i papierowym. Jej opracowanie było możliwe dzięki 562

4 wprowadzeniu systemu GIS do zarządzania zasobami Parku. Mapa w wersji numerycznej może być przeglądana i drukowana w różnych skalach, umożliwia edycję wybranych elementów oraz wprowadzanie na bieżąco poprawek i zmian. Ponadto mapa taka, jako jedna z wielu warstw w systemie GIS może być nakładana na inne warstwy, np. na numeryczny model terenu, co umożliwia badanie zależności pomiędzy roślinnością a ukształtowaniem terenu. Wersja papierowa mapy została wydrukowana na dwóch arkuszach w skali 1:10 000, osobno dla wschodniej i zachodniej części Parku, i w jednym w skali 1: obejmującym obszar kotłów Wielkiego i Małego Stawu. ILOŚCIOWA CHARAKTERYSTYKA ROZKŁADU TYPÓW ROŚLINNOŚCI I ZBIOROWISK ROŚLINNYCH Nowy podział przestrzenny ekosystemów nieleśnych oparty o kryteria roślinności i dokonany w środowisku mapy numerycznej pozwala na zestawienie stosunkowo dokładnej statystyki typów roślinności i występujących w ich obrębie zespołów oraz zbiorowisk. Zestawienie powierzchni typów roślinności oraz zespołów, zbiorowisk roślinnych i ich kompleksów przedstawiono w Tab. 1. Ogólna powierzchnia ekosystemów nieleśnych w Parku wynosi ok ha, z czego zdecydowana większość występuje powyżej górnej granicy lasu, a tylko 102 ha na terenie pięter leśnych. Powierzchnia piętra subalpejskiego i alpejskiego wynosząca 1462 ha jest zaniżona o ok ha ze względu na kontrowersyjne, zdaniem autorów, kryteria wyznaczania górnej granicy lasu. W wyniku przyjęcia takich założeń doszło do zaniżenia powierzchni, szczególnie zarośli kosodrzewiny oraz zbiorowisk młak i torfowisk, dlatego dotyczące ich wartości podane w tabeli 1 potraktowano jako prowizoryczne. Po zakończeniu badań nad przebiegiem granicy lasu wartości te należy skorygować. Największy udział powierzchniowy ponad 50 % w nieleśnych ekosystemach KPN mają zarośla kosodrzewiny. Wśród muraw zdecydowanie dominują bliźniczyska (psiary), zajmujące połowę ich powierzchni (Tab. 1.) w swej formie czystej oraz mające znaczące udziały występując w kompleksach najczęściej z kosodrzewiną, a w dalszej kolejności z borówczyskami czernicowymi i traworoślami. Stosunkowo duży udział ma forma subalpejska muraw halnych. Obie formy tych muraw są poddane silnej presji związanej z dawnym użytkowaniem i intensywnym ruchem turystycznym, co znajduje swoje odbicie w dużym (prawie 4 ha) udziale ich zdegradowanych płatów. Wśród roślinności skał, piargów i osuwisk, zajmującej w Parku prawie 100 ha, dominują zbiorowiska śniegolubnych porostów, a tak cenne dla przyrody KPN Cryptogrammetum crispae i zbiorowiska z klasy Thlaspietea rotundifolii żyły bazaltowej w Małym Śnieżnym Kotle zajmują powierzchnię niewiele przekraczającą 1 hektar. Najbardziej zróżnicowanym typem roślinności subalpejskiej są traworośla. Obok tradycyjnie wyróżnianych traworośli trzcinnika owłosionego i trzcinnika leśnego w trakcie badań terenowych stwierdzono obecność licznych i rozległych płatów nie opisywanych dotąd szczegółowo zbiorowisk ze związku Calamagrostion, które wstępnie zaklasyfikowano jedynie właśnie na poziomie związku lub wyróżniono na poziomie zbiorowiska w wypadku fitocenozy śmiałka darniowego Deschampsia caespitosa. Określenie ich dokładnego statusu fitosocjologicznego wymaga przeprowadzenia odpowiednich badań. Najbardziej rozprzestrzenione jest zbiorowisko śmiałka darniowego. W wielu miejscach ma ono charakter fitocenozy naturalnej rozwijającej się na wilgotnych siedliskach, lecz często występuje wzdłuż szlaków jako zbiorowisko antropogeniczne. Największy udział wśród traworośli ma zespół trzcinnika owłosionego, który oprócz płatów reprezentujących jego czystą formę tworzy różnorodne kompleksy. Nowe podejście metodyczne polegające na wspomnianym wyżej wydzieleniu zbiorowisk ze związku Calamagrostion spowodowało znaczne zmniejszenie areału trzcinniczysk Crepido Calamagrostietum villosae w stosunku do wcześniejszego opracowania MATUSZKIEWICZA & MATUSZKIEWICZ (1974). W obrębie zbiorowisk krzewinkowych przeważają borówczyska czernicowe, zaś tak cenne fitocenozy, jak borówczyska bażynowe, mają bardzo niewielki udział. Na wcześniejszej mapie roślinności rzeczywistej KPN (MATUSZKIEWICZ & MATUSZKIEWICZ 1974) borówczyska czernicowe mają znikomy udział i zostały uwzględnione jedynie jako zbiorowiska zastępcze. Współcześnie płaty 563

5

6 tych zbiorowisk zajmują znaczne powierzchnie i są ważnym składnikiem w roślinności piętra subalpejskiego, odciskającym wyraźne piętno na jego fizjonomii. Wszystkie te płaty zostały tymczasowo zaklasyfikowane do zbiorowiska Vaccinium myrtillus ze związku Piceion abietis (MATUSZKIEWICZ 2001). Z własnych obserwacji wynika jednak, że w obrębie subalpejskich borówczysk czernicowych można wydzielić dwa zbiorowiska. Płaty leżące na zboczach kotłów polodowcowych i nisz niwalnych prawdopodobnie reprezentują zespół Festuco supinae Vaccinietum myrtilli, występujący po czeskiej stronie Karkonoszy (KRAHULEC & KOČÍ 2001). Natomiast w strefie górnej granicy lasu często występują płaty borówczysk czernicowych jako faza degradacji boru górnoreglowego lub zbiorowiska zastępcze po zamarłej kosodrzewinie, opisywane właśnie jako zbiorowisko Vaccinium myrtillus. Płaty borówczysk czernicowych wykazują tendencje do tworzenia kompleksów z innymi zbiorowiskami szczególnie często dotyczy to muraw bliźniczkowych i ziołorośli paprociowych. Wśród zbiorowisk młak i torfowisk przeważają te z klasy Scheuchzerio Caricetea nigrae. W tej grupie zbiorowisk wyróżniliśmy nie podawany wcześniej zespół zarośli kosodrzewiny na torfie Pino mugo Sphagnetum. W zbiorowiskach ziołoroślowych zaznacza się wyraźna dominacja zespołu wietlicy alpejskiej. Obok czystej postaci tworzy on różne kompleksy, a ilościowo przeważa wśród nich kompleks z borówczyskami. Tylko ok. 2 ha w tym typie roślinności zajmują subalpejskie ziołorośla wysokich bylin z miłosną górską. Najmniejszy udział powierzchniowy w roślinności nieleśnej Parku mają subalpejskie zarośla liściaste i zbiorowiska źródlisk ze związku Cardamino Montion. Ryc. 1. Podział oddziału 87 na poddziały stan na 1990 r. 1 granica oddziału, 2 granica pododdziału, 3 oznaczenie pododdziału, 4 utwory skalne, Kos kosodrzewnia, Ps pastwiska, N nieużytki. Fig. 1. Division into sub sections of the section 87 state on year section border, 2 subsection border, 3 subsection mark, 4 rocks, Kos dwarf mountain pine scrubs, Ps meadows, N waste lands. 565

7 Ryc. 2. Nowy podział oddziału 87 na pododdziały stan na 2002 r. 1 Pinetum mugo sudeticum, 2 kompleksy zbiorowisk z dominacją Pinetum mugo sudeticum, 3 Pado Sorbetum, 4 zbiorowisko Vaccinium myrtillus, 5 borówczyska czernicowe w kompleksie z traworoślami trzcinnika owłosionego, 6 borówczyska czernicowe w kompleksie z sudeckimi zaroślami kosówki, 7 zbiorowisko Calluna vulgaris, 8 Carici (rigidae) Nardetum, 9 murawy bliźniczkowe w kompleksie z zaroślami kosówki, 10 zbiorowisko Deschampsia flexuosa, 11 Athyrietum distentifolii, 12 ziołorośla paprociowe w kompleksie z borówczyskami czernicowymi, 13 Crepido Calamagrostietum villosae, 14 kompleksy zbiorowisk z dominacją traworośli trzcinnika owłosionego, 15 zbiorowisko Deschampsia caespitosa, 16 zbiorowiska śmiałka darniowego w kompleksie z murawami bliźniczkowymi, 17 zbiorowisko Molinia caerulea, 18 kompleksy zbiorowisk z dominacją trzęślicy modrej, 19 zbiorowiska z klasy Oxycocco Sphagnetea, 20 Pino mugo Sphagnetum, 21 Allietum sibirici, 22 zbiorowiska porostów naskalnych ze związku Rhizocarpion alpicolae, 566

8 23 Cryptogrammetum crispae, 24 kompleksy zbiorowisk z dominacją świerczyn górnoreglowych, 25 powierzchnie bez roślinności, 26 granica oddziału, 27 granica i numer pododdziału. Fig. 2. New division into sub sections of the section 87 state on year Pinetum mugo sudeticum, 2 complexes with domination of Pinetum mugo sudeticum, 3 Pado Sorbetum, 4 Vaccinium myrtillus community, 5 complex of Vaccinium myrtillus community and Crepido Calamagrostietum villosae, 6 complex of Vaccinium myrtillus community and Pinetum mugo sudeticum, 7 Calluna vulgaris community, 8 Carici (rigidae) Nardetum, 9 complex of Carici (rigidae) Nardetum and Pinetum mugo sudeticum, 10 Deschampsia flexuosa community, 11 Athyrietum distentifolii, 12 complex of Athyrietum distentifolii and Vaccinium myrtillus community, 13 Crepido Calamagrostietum villosae, 14 com plexes with domination of Crepido Calamagrostietum villosae, 15 Deschampsia caespitosa community, 16 complex of Deschampsia caespitosa community and Carici (rigidae) Nardetum 17 Molinia caerulea community, 18 complexes with domination of Molinia caerulea community, 19 Oxycocco Sphagnetea associations, 20 Pino mugo Sphagnetum, 21 Allietum sibirici, 22 lichen communities from the Rhizocarpion alpicolae alliance, 23 Cryptogrammetum crispae, 24 complexes with domination of Calamagrostio villosae Piceetum, 25 areas without vegetation, 26 section border, 27 subsection border and number. LITERATURA BULiGL 1990a: Plan urządzenia gospodarstwa rezerwatowego, Brzeg. Ms. (Depon. in: Karkonoski PN, Jelenia Góra, PL). BULiGL 1990b: Mapa gospodarczo przeglądowa Karkonoskiego Parku Narodowego. Brzeg. (Depon. in: Karkonoski PN, Jelenia Góra, PL). FABISZEWSKI J., WOJTUŃ B. & ŻOŁNIERZ L. 1996: Operat lądowych ekosystemów nieleśnych Karkonoskiego Parku Narodowego. Ms. pp. 189, Jeleniogórskie Biuro Planowania i Projektowania, Jelenia Góra, (Depon. in. Karkonoski PN, Jelenia Góra, PL). HADAČ E. & VÁŇA J. 1967: Plant communities of mires in the western part of the Krkonoše Mountains, Czechoslovakia. Folia Geobot. Phyt., 2 (2): HADAČ E. & VÁŇA J. 1968: Příspěvek k poznání rašelinných rostlinných společenstev východních Krkonoš. Opera Corcontica 5: KORZEŃ J. 1996: Plan ochrony Karkonoskiego Parku Narodowego i jego otuliny. Ms. pp. 189, Jeleniogórskie Biuro Planowania i Projektowania, Jelenia Góra, (Depon. in. Karkonoski PN, Jelenia Góra, PL). KRAHULEC F. & KOČÍ M. 2001: Alpínská a subalpínská keříčková vegetace. In: CHYTRÝ M., KUČERA T. & KOČÍ M. (eds.), Katalog biotopů České republiky. p , Praha. Krajowy Zarząd Parków Narodowych, 1993: Plan ochrony parków narodowych. T. I. Instrukcja ogólna sporządzania planów ochrony parków narodowych; T. II. Zasady opracowywania operatów szczegółowych do planów ochrony parków narodowych, s , Warszawa. MATUSZKIEWICZ W. & MATUSZKIEWICZ A. 1974: Mapa zbiorowisk roślinnych Karkonoskiego Parku Narodowego. Ochrona Przyrody 40: MATUSZKIEWICZ W. 2001: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Vademecum Geobotanicum. PWN Warszawa. MLiPD. 1962: Instrukcja o urządzaniu lasów w parkach narodowych i rezerwatach przyrody. WARSZAWA. ŻOŁNIERZ L. & WOJTUŃ B. 1998: Główne zagadnienia Operatu lądowych ekosystemów nieleśnych KPN. In: J. SAROSIEK & J. ŠTURSA (eds.), Geoekologiczne Problemy Karkonoszy, s , Wydawnictwo Acarus, Poznań. 567