Wartości przyrodnicze, zagrożenia i ochrona ekosystemów wysokogórskich Karkonoskiego Parku Narodowego

Transkrypt

1 WOJTUń B. 2007: Wartości przyrodnicze, zagrożenia i ochrona ekosystemów wysokogórskich Karkonoskiego Parku Narodowego. In: ŠTURSA J. & KNAPIK R. (eds), Geoekologické problémy Krkonoš. Sborn. Mez. Věd. Konf., říjen 2006, Svoboda n. Úpou. Opera Corcontica, 44/1: Wartości przyrodnicze, zagrożenia i ochrona ekosystemów wysokogórskich Karkonoskiego Parku Narodowego Natural values, threats and protection of high mountain ecosystems of the Karkonosze National Park Bronisław Wojtuń Katedra Botaniki i Ekologii Roślin, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, pl. Grunwaldzki 24a, Wrocław, PL, wojtun@ozi.ar.wroc.pl W pierwszej części pracy przedstawiono ogólną charakterystykę pięter subalpejskiego i alpejskiego z podkreśleniem ich największej w KPN różnorodności florystycznej i biocenotycznej. Omówiono również najważniejsze współcześnie zagrożenia dla przyrody wysokogórskiej Parku. W kolejnych rozdziałach artykułu scharakteryzowano różne działania ochronne, już podjęte i postulowane na przyszłość w celu przeciwdziałania skutkom zagrożeń oraz zapewniające skuteczną ochronę zasobów przyrodniczych Na zakończenie omówiono międzynarodową aktywność w zakresie ochrony przyrody KPN oraz pokazano, że możliwe jest wypracowanie rozsądnego kompromisu i zakończenie wieloletniego konfliktu Parku z lokalną społecznością, z korzyścią dla obydwu stron. e first part of the article presents general characterization of subalpine and alpine belts, with special emphasis on high biodiversity in the Karkonosze National Park. e main contemporary threats occurring there are also discussed. In the next parts, different protection measures are presented, including those taken so far and anticipated in the future, to prevent the natural resources from threatening effects. Finally, the international activities focused on wildlife conservation of the Karkonosze National Park are presented. It is also shown how to come to a reasonable compromise and end a long-term conflict between the Park and local community, for their mutual benefit. Słowa kluczowe: Karkonoski Park Narodowy, piętra subalpejskie i alpejskie, zagrożenia antropogeniczne, działania ochronne Keywords: the Karkonosze National Park, subalpine and alpine belts, anthropogenic threats, protection measures WSTĘP Szata roślinna wysokogórskich partii Karkonoszy ma walory niepowtarzalne nie tylko w Polsce, ale także skali europejskiej. Długa historia rozwoju roślinności od czasu zlodowaceń, jak też wpływ wilgotnego klimatu oceanicznego sprawiły, że wykształciły się tutaj osobliwe w skali Średniogórza Europejskiego flora oraz zbiorowiska roślinne, które łączą w sobie składniki alpejskie, arktyczne, północne i oceaniczne. Jednakże, od dawna ten niepowtarzalny fragment przyrody 23

2 jest poddany silnej antropopresji, która w ostatnich dziesięcioleciach nasiliła się pod względem natężenia i zasięgu swojego oddziaływania. W tych warunkach tradycyjne metody zachowawczej ochrony obszarowej i gatunkowej są już niewystarczające. Nadążanie za postępującą antropopresją i próby jej powstrzymywania wymagają nowoczesnych i bardziej praktycznych metod ochrony przyrody, zarządzania i monitorowania, ochrony gatunkowej in situ i ex situ, odtwarzania siedlisk, reintrodukcji gatunków, a przede wszystkim wszechstronnej eksploracji naukowej, dającej podstawy do działań praktycznych. CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA Piętra subalpejskie i alpejskie Karkonoskiego Parku Narodowego (KPN) zajmują około 1750 ha, co stanowi zaledwie 30 % powierzchni Parku. Ten mały obszar jest zarazem najcenniejszą pod względem przyrodniczym częścią Parku. Decyduje ona o specyfice Karkonoszy na tle innych środkowoeuropejskich masywów górskich. Warta podkreślenia jest również wybitna odrębność szaty roślinnej wierzchowinowych partii Karkonoszy w stosunku do wyższych pasm karpackich (FABISZEWSKI 1985). Na tle innych pasm hercynidów Europy Środkowej, subalpejskie i alpejskie ekosystemy Karkonoszy w holocenie odgrywały ważną rolę biogeograficzną. Miejscowe rośliny wysokogórskie spotykały się tu i mieszały z arktycznymi elementami tundry oraz roślinami wysokogórskimi z Alp. Doprowadziło to do wytworzenia bardzo specyficznej dla Karkonoszy grupy roślin arktyczno-alpejskich. Po ociepleniu klimatu bezleśne szczyty tego pasma stały się refugiami dla wielu reliktów glacjalnych (FABISZEWSKI 1985, ŠTURSA 1998a). Współcześnie w piętrach subalpejskim i alpejskim Karkonoszy koncentruje się największe bogactwo ekosystemów, zbiorowisk roślinnych i gatunków. Z pięter tych opisano dotychczas prawie 50 zespołów roślinnych (WOJTUń 2000) i zapewne nie jest to ostateczna ich liczba. Wiele opisanych stąd zespołów ma charakter reliktowy a niektóre są endemiczne dla tego pasma. Największe bogactwo fitocenoz wykształciło się na subalpejsko-subarktycznych torfowiskach, tak specyficznych dla wierzchowinowych partii KPN. W piętrach subalpejskim i alpejskim wykształciło się również największe w Parku bogactwo typów roślinności (Ryc. 1.). I wreszcie w bezleśnej strefie Karkonoszy, powyżej górnej granicy lasu spotykamy najcenniejsze składniki flory KPN, w tym rzadkie rośliny wysokogórskie, relikty glacjalne i endemity. Najnowsze badania pokazują, że w roślinności Karkonoszy występuje ponad 30 endemicznych taksonów wśród roślin naczyniowych (KRAHULEC 2006). Znaczna część elementów wysokogórskich i endemitów rośnie głównie w pobliżu głównej grani masywu, a szczególnie obficie w obrębie 24 Ryc. 1. Typy roślinności i ich procentowy udział w piętrach subalpejskim i alpejskim Karkonoskiego Parku Narodowego Fig. 1. Vegetation types and their percentage occurrence in subalpine and alpine belts of the Karkonosze National Park

3 bogato urzeźbionych i posiadających niezwykle różnorodną roślinność kotłów polodowcowych. Część najbardziej znanych gatunków reliktowych, jak np. Rubus chamaemorus 1, Carex magellanica, Sphagnum lindbergii oraz po części Pedicularis sudetica, centrum swojego występowania w KPN mają na torfowiskach wierzchowinowych zrównań Karkonoszy. Największe obawy budzi jednak fakt, że to niepowtarzalne bogactwo przyrodnicze idzie w parze z ogromną różnorodnością i koncentracją antropogenicznego oddziaływania. Na obszarze pięter subalpejskiego i alpejskiego występuje ponad 40 różnych obiektów turystycznych i sportowych, a teren ten udostępniony jest do zwiedzania poprzez sieć około 70 km szlaków pieszych i dróg (WOJTUń 2000). Należy przy tym wyraźnie podkreślić fakt, że przy ponad czterokrotnie mniejszej powierzchni tych pięter po stronie polskiej w stosunku do czeskiej (7610 ha), liczba różnych obiektów turystycznych po obydwu stronach granicy jest zbliżona, co wskazuje na duże przeinwestowanie turystyczne naszej części. ZAGROŻENIA Naturalne ekosystemy powyżej górnej granicy lasu poddane są presji ze strony wielu niekorzystnych czynników, najczęściej pochodzenia antropogenicznego. Rozmiary tych zagrożeń są znaczne i wykazują stałą tendencję wzrostową. Do głównych zagrożeń przyrody tej części Parku należą: nadmierny ruch turystyczny, rozwój infrastruktury narciarskiej, skażenia przemysłowe, synantropizacja naturalnej szaty roślinnej i nadmierna liczebność populacji jeleniowatych. Nadmierny ruch turystyczny. Stosunkowo łatwa dostępność wierzchowinowych partii KPN dzięki gęstej sieci dróg oraz szlaków sprawiają, że każdego roku na terenie piętra subalpejskiego i alpejskiego przebywa mln osób (WIENIAWSKA 2005). Zagrożenie to ma bardzo szeroki i zróżnicowany zakres niekorzystnego oddziaływania, sprowadzający się głównie do: (1) fragmentacji wrażliwych ekosystemów oraz populacji występujących tam gatunków, (2) zadeptywania cennych zbiorowisk roślinnych i rzadkich gatunków roślin (przykładem może być zniszczenie muraw halnych na Czarnym Grzbiecie, stokach Śnieżki, nad Śnieżnymi Kotłami oraz stanowiska Salix herbacea na Końskich Łbach; obserwacje z czeskiej strony pokazują, że powierzchnia zniszczonej pokrywy roślinności wzdłuż szlaków przekracza 2 ha na rok (PLÁN PÉčE 1994)), (3) erozji gleb w miejscach zniszczonej pokrywy roślinnej oraz (4) wzrostu ilości odpadów, eutrofizacji i zanieczyszczania naturalnych siedlisk. Rozwój infrastruktury narciarskiej. Mimo że jest to zagrożenie o charakterze lokalnym, jego niekorzystne oddziaływanie jest bardzo dotkliwe. Szkody powstałe w wyniku użytkowania narciarskiego zaznaczają się w krajobrazie omawianego terenu przede wszystkim w: (1) całkowitym zniszczeniu naturalnej roślinności, w obrębie tras zjazdowych i wyciągów, co jest jeszcze jedną przyczyną fragmentacji zbiorowisk, (2) dewastacją krajobrazu wysokogórskiego, (3) ruderalizacją siedlisk, prowadzącą do zmiany struktury naturalnych zbiorowisk subalpejskich w wyniku ekspansji traw i zanikaniu bylin dwuliściennych oraz wkraczaniu wielu gatunków synantropijnych i (4) mechanicznym uszkodzeniu roślinności i gleby. Przemysłowe skażenia atmosfery. Środowisko przyrodnicze Karkonoszy od dawna poddane jest silnej presji związkow siarkii azotu. W ostatnich latach obserwuje się znaczne obniżenie całkowitej ilości opadu zanieczyszczeń atmosferycznych na terenie KPN, co o ile okaże się to trwałym stanem, pozwala mieć nadzieję na poprawę stanu środowiska i z czasem na odwrócenie następstw długoletniej acydyfikacji siedlisk. Problemem pozostaje jednak wciąż wysoki dopływ do ekosystemów karkonoskich składników eutrofizujących wynikający z imisji tlenków azotu (HRUšKA & SCHWARZ 2006). Eutrofizacja naturalnych siedlisk należy do największych zagrożeń 1 Nazewnictwo roślin naczyniowych przyjęto za MIRKIEM & al. (2002), natomiast mszaków za OCHYRA & al. (2003). 25

4 w tych górach. Dotyczy to zwłaszcza ich granitowej części, gdzie wykształciły się siedliska wybitnie oligotroficzne, a zbiorowiska roślinne, które się na nich rozwinęły bardzo wrażliwie reagują na dopływ składników pokarmowych. Wyniki badań (ŠTURSOVÁ 1985, ŠTURSOVÁ & KOCIÁNOVÁ 1995, WOJTUń & al. 1997) pokazały, że właśnie eutrofizacja siedlisk może być główną przyczyną stopniowych przemian w strukturze florystycznej wielu zbiorowisk piętra subalpejskiego i alpejskiego. Wzbogacanie siedlisk w mineralne formy azotu powoduje ekspansję roślin trawiastych, zanikanie rzadkich gatunków roślin naczyniowych oraz mszaków i porostów. W efekcie obserwuje się znaczny spadek różnorodności biotycznej naturalnych fitocenoz (WOJTUń & al. 1995, ŠTURSA 1996) Synatropizacja naturalnej szaty roślinnej. Masowa penetracja wierzchowinowych partii Parku oraz budowa urządzeń turystycznych i sportowych zwiększa eutrofizację oraz ruderalizację siedlisk, co wyraźnie sprzyja procesowi synantropizacji. Intensywny ruch turystyczny powoduje stale narastającą migrację diaspor antropofitów z pogórza do szczytowych partii tych gór oraz lokalnego rozprzestrzeniania się apofitów. Diaspory tych roślin znajdują dogodne warunki do osiedlania się i rozwoju wzdłuż wydeptywanych i zeutrofizowanych poboczy szlaków i dróg oraz wokół schronisk. Udział roślin synantropijnych w liczbie wszystkich gatunków stwierdzonych w tych miejscach wynosi prawie 50 % (ROSTAńSKI 1977). Szczególnie mocne nasilenie zjawiska synantropizacji, zwłaszcza antropofitami, obserwuje się wzdłuż szlaków i dróg, do budowy których użyto niewłaściwego materiału (SZCZęśNIAK & MALICKI 2006). Nadmierna liczebność populacji jeleniowatych. Efektem dużej presji antropogenicznej w niższych partiach Karkonoszy są wysoki stan populacji jeleniowatych oraz zmiany w ich rozmieszczeniu. Zwierzęta te, unikając hałasu i w poszukiwaniu lepszej bazy pokarmowej, migrują w wyższe partie Parku, gdzie powodują dewastację dużych powierzchni w obrębie wrażliwych ekosystemów, np. na torfowiskach, oraz niszczą populacje rzadkich gatunków roślin (KOCIANOVÁ & SOUKUPOVÁ 1994, ŠTURSA 1998b). DZIAŁANIA OCHRONNE Obecnie KPN przyjął nieco zmodyfikowaną w stosunku do przeszłości strategię ochrony swoich zasobów przyrodniczych. Obok kontynuacji przewidzianych prawem form ochrony biernej, coraz większe znaczenie zyskują rozmaitego rodzaju działania o charakterze ochrony czynnej. Polegają one zarówno na interwencji w wypadku, kiedy niekorzystne zjawiska już zaszły, jak i na zapobieganiu im, tam gdzie to możliwe lub przynajmniej spowalnianiu i redukowaniu następstw procesów, które już się toczą. Trzeba zaznaczyć, że działania te są oparte o wyniki badań naukowych i koordynowane w skali Parku. Poniżej scharakteryzowano główne obszary tych działań. OCHRONA EKOSYSTEMÓW I GATUNKÓW Od kilku lat w wierzchowinowych partiach KPN prowadzone są intensywne prace z zakresu czynnej ochrony ekosystemów. Skupiają się one na poprawie stanu technicznego wielu najbardziej zniszczonych szlaków turystycznych i dróg. Wraz z gruntowną przebudową nawierzchni i wyznaczeniu wyraźnych krawędzi szlaków, prowadzone są prace mające na celu rekultywację bezpośrednio do nich przylegających zniszczonych płatów zbiorowisk roślinnych. W ostatnich latach takie prace zostały wykonane, m in. na szlakach: od schronisk Strzecha Akademicka do Samotni, z Polany po Kocioł Smorgoni (zabudowa kładkami drewnianymi odcinków przebiegających przez torfowiska) oraz na Hali Pod Łabskim Szczytem, od schroniska po Śnieżne Kotły (Ryc. 2.). Już wykonane prace dobitnie przekonują o tym, że poprawa stanu technicznego szlaków kanalizuje ruch turystyczny i znacząco ogranicza wynikające z niego szkody w przyległych 26

5 zbiorowiskach roślinnych. Niestety nadrobienie zaniedbań sięgających skali dziesięcioleci musi być długotrwałe i kosztowne. W ramach czynnej ochrony gatunków realizowana jest ochrona in situ i ex situ populacji krytycznie zagrożonych taksonów roślin, jak Woodsia alpina, Saxifraga nivalis i Cardamine resedifolia, które w chwili obecnej znalazły się na krawędzi wymarcia. Z zarodników lub nasion, pozyskanych w naturalnych karkonoskich populacjach tych roślin, w warunkach in vitro zostały wyhodowane nowe ich osobniki (KROMER & al. 2006). Część osobników C. resedifolia została reintrodukowana do ich naturalnych siedlisk, natomiast pozostałe przetrzymywane są w sztucznej hodowli, w celu zabezpieczenia puli genetycznej gatunku oraz jako materiał do ewentualnej ponownej reintrodukcji. Stan wprowadzonych do naturalnych siedlisk osobników jest systematycznie monitorowany. Ryc. 2. Żółty szlak turystyczny na Hali pod Łabskim Szczytem przed (z lewej) i po (z prawej) remoncie (fot. A. Raj i L. Żołnierz) Fig. 2. Yellow mountain trail on Hala pod Łabskim Szczytem before (le ) and a er (right) renovation (photo A. Raj and L. Żołnierz) BADANIA NAUKOWE I INWENTARYZACJA PRZYRODNICZA Na terenie pięter subalpejskiego i alpejskiego w ostatnich latach realizowano wiele projektów badawczych z zakresu szeroko rozumianej geobotaniki oraz inwentaryzacji przyrodniczej. W ramach tych projektów prowadzone są badania florystyczne i ekologiczne, a ich efektem są często nowe dla flory KPN taksony i stanowiska rzadkich gatunków roślin. Nowe taksony dla flory wysokogórskiej Karkonoskiego Parku Narodowego: lilijka alpejska Lloydia serotina szczątkową populację tego gatunku miał odnaleźć przed kilku laty M. Krukowski (inf. ustna) na żyle bazaltowej w Małym Śnieżnym Kotle. dziewięciornik błotny Parnassia palustris nienotowany dotąd w wyższych partiach polskiej części Karkonoszy gatunek został odnaleziony w 2001 r. na wschodnim stoku Kopy w Kotle Łomniczki (ŻOłNIERZ & WOJTUń 2004). rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia do końca lat 90-tych XX w. gatunek znany był w Parku jedynie z niższych położeń. W latach udało się odszukać niewielkie stanowisko w piętrze subalpejskim i kilka w wyższych partiach regla górnego (WOJTUń & al. 2000). kukułka sudecka Dactylorhiza psychrophila bardzo rzadki storczyk występujący głównie w kotłach polodowcowych (KWIATKOWSKI & KRUKOWSKI 2000). 27

6 mchy brunatne: Andreaea nivalis, Syntrichia norvegica pierwszy z tych gatunków został odnaleziony w Małym Śnieżnym Kotle (FUDALI & KUčERA 2002), natomiast drugi rośnie na Śnieżce (FUDALI 2007). Obydwa gatunki można uznać za relikty glacjalne. mchy torfowce: Sphagnum jensenii i S. balticum pierwszy z tych gatunków, obok S. lindbergii, jest kolejnym reliktem glacjalnym we florze torfowisk subalpejskich Karkonoszy (WOJTUń 2004, 2006). Natomiast S. balticum, oprócz torfowisk piętra subalpejskiego, jest również spotykany w reglu górnym (WOJTUń 2006). Nowe stanowiska rzadkich i reliktowych gatunków: malina moroszka Rubus chamaemorus do końca lat 90-tych XX w. relikt ten znany był z jednego, dobrze udokumentowanego stanowiska na torfowisku Upa. W 1999 r. udało się potwierdzić i opisać drugie stanowisko pod Sokolnikiem, gdzie występuje największa w KPN populacja tego gatunku (WOJTUń & MATUłA 2000). turzyca patagońska Carex magellanica do połowy lat 90-tych XX w. gatunek był znany jedynie z dwóch bardzo nielicznych stanowisk na torfowiskach subalpejskich i uważany był za takson wymierający. W latach udało się odszukać kilka dużych i bogatych stanowisk tej turzycy (MATUłA & WOJTUń 2000). Inwentaryzacja najcenniejszych elementów flory wysokogórskiej W 2003 r. zakończona została inwentaryzacja stanowisk i stanu populacji 25 najbardziej zagrożonych gatunków w piętrach subalpejskim i alpejskim (WOJTUń & al. 2003, ŻOłNIERZ & al. 2004). W opracowaniu uwzględniono najcenniejsze składniki karkonoskiej flory naczyniowej z endemitami i reliktami glacjalnymi włącznie. Podstawowym kryterium doboru było znaczenie gatunku w specyfice florystycznej Karkonoszy. Dlatego też znalazły się w nim przede wszystkim gatunki z grupy taksonów wysokiego ryzyka w regionie i w skali kraju. Skartowane stanowiska będą w przyszłości regularnie monitorowane z uwzględnieniem szczegółowych badań populacyjnych wybranych taksonów. Nowy system podziału przestrzennego pięter subalpejskiego i alpejskiego W latach została wykonana mapa roślinności rzeczywistej (WOJTUń & ŻOłNIERZ 2002), jako jeden z elementów nowego Planu Ochrony KPN. Mapa ta stała się podstawą nowego podziału przestrzennego terenów powyżej górnej granicy lasu opartego o kryteria fitocenotyczne. Prace prowadzono na podkładach ortofotomapy w skali 1 : 5000, natomiast obszary o szczególnie dużej różnorodności szaty roślinnej, jak kotły polodowcowe i nisze niwalne, kartowane były na podkładach 1 : Mapa ta jest jedną z warstw informacyjnych w Systemie Informacji Geograficznej (GIS) Parku (RAJ & al. 2004). Monitoring przyrodniczy ekosystemów Od 2002 r. na obszarze Karkonoskiego Parku Narodowego istnieje sieć stałych powierzchni monitoringowych, która została założona jako jeden z elementów Planu Ochrony KPN. W obrębie ekosystemów nieleśnych piętra subalpejskiego i alpejskiego oraz najwyższych partii regla górnego założono około 280 powierzchni badawczych. Powierzchnie monitoringowe rozmieszczone są systematycznie w węzłach siatki o boku 200 x 300 m a pojedyncza powierzchnia ma wielkość 100 m 2 i kształt koła o promieniu 5.65 m (DUNAJSKI & POTOCKA 2004). Celem badań prowadzonych na tych powierzchniach jest dokumentowanie przemian zachodzących w zbiorowiskach roślinnych wyrażonych ilościowymi i jakościowymi zmianami składu gatunkowego. Pozwoli to w przyszłości na określenie kierunków przemian zbiorowisk roślinnych i całej roślinności oraz poznać przyczyny tych zmian. 28

7 NAJWAŻNIEJSZE PRZYSZŁE ZADANIA BADAWCZE I OCHRONNE Przyszłe badania naukowe powinny dać teoretyczne podstawy i wskazać praktyczne sposoby ochrony ekosystemów piętra subalpejskiego i alpejskiego. Poniżej zestawiono problemy badawcze, które, zdaniem autora należy pilnie podjąć w celu realizacji najpilniejszych zadań ochronnych. opracować teoretyczne założenia i stworzyć praktyczne możliwości restytucji zniszczonych lub zdegradowanych płatów naturalnych zbiorowisk. Wydaje się, że najpilniejszym obecnie zadaniem jest odtworzenie muraw halnych. W tym celu należy opracować metody pozyskiwania i namnażania wegetatywnego materiału do upraw ex situ wybranych gatunków oraz ich rozmnażania z nasion, a także opracować metody odtworzenia silnie zdegradowanych siedlisk, tam gdzie to możliwe, kontynuować badania naukowe i zabiegi czynnej ochronny mające na celu uzyskanie optymalnego bogactwa gatunkowego łąk, dawnych pastwisk i hal w piętrach leśnych, opisać florystycznie i fitosocjologicznie zbiorowiska mszaków i porostów, zwłaszcza naskalnych, oraz ocenić ich zagrożenia opisać stan, przyczyny i tendencje współczesnych przemian struktury florystycznej najcenniejszych fitocenoz, zainicjować badania nad wpływem globalnych zmian klimatycznych na szatę roślinną i procesy geomorfologiczne, uaktualnić i poszerzyć wiedzę na temat stanu zachowania zagrożonych i rzadkich gatunków flory zarodnikowej, kontynuować prace nad czynną ochroną gatunków rzadkich i krytycznie zagrożonych. Obok takich gatunków, jak W. alpina, S. nivalis i C. resedifolia, dla których zabiegi czynnej ochronny są w trakcie realizacji, podobne prace należy wdrożyć w stosunku do innych roślin, np. dla Veronica bellidioides, Sedum villosum, Saxifraga moschata subsp. basaltica i Rubus chamaemorus. Dla dwóch ostatnich roślin konieczna jest ochrona ich puli genetycznej poprzez zabezpieczenie nasion i/lub tkanek oraz hodowla ex situ. Natomiast w przypadku V. bellidioides niezbędna jest ochrona i hodowla ex situ oraz reintrodukcja, gdyż na stanowiskach w rejonie Śnieżki wyginęła ona na początku lat 70-tych ubiegłego wieku. Nasiona tej rośliny można uzyskać z czeskiej populacji gatunku. Ponadto, w stosunku do wybranych rzadkich i zagrożonych gatunków w skali Karkonoszy konieczne są: weryfikacja stanowisk wraz z badaniami populacyjnymi, np. określenie najmniejszej populacji żywotnej, efektywnej wielkości populacji, struktury demograficznej. Prace te mają dać podstawy do stałego monitoringu stanu zachowania zagrożonych roślin, badania biologii i autekologii gatunków, których populacje wymagają restytucji. Badania te powinny umożliwić opracowanie skutecznych metod rozmnażania i uprawy tych gatunków ex situ i pomyślnej ich reintrodukcji, kontynuację poszukiwań stanowisk gatunków prawdopodobnie wymarłych, jak Androsace obtusifolia i Linnaea borealis, prowadzenie skoordynowanego i ujednoliconego pod względem metodycznym monitoringu stanu zachowania populacji gatunków rzadkich i zagrożonych. 29

8 MIĘDZYNARODOWA AKTYWNOŚĆ W ZAKRESIE OCHRONY PRZYRODY PARKU Karkonoski Park Narodowy bierze aktywny udział w licznych międzynarodowych przedsięwzięciach i programach na rzecz ochrony przyrody w Europie i na świecie, a także współpracuje w tej dziedzinie z najbliższym sąsiadem. Uczestniczy w tworzeniu europejskiej sieci obszarów chronionych Natura 2000, jako Specjalny Obszar Chroniony Karkonosze, do której należy od 2004 r. Innym przykładem jest program MaB. W 1993 r. decyzją działającego w ramach UNESCO Międzynarodowego Komitetu MaB (program Człowiek i Środowisko) został utworzony Bilateralny Rezerwat Biosfery Karkonosze/ Krkonoše, a jego utworzenie było wynikiem wspólnych polsko-czeskich dążeń. Wyrazem takich dążeń było również uzyskanie w 2004 od Europarc Federation certyfikatu Parków Transgranicznych ( Transboundary Parks Following Nature s Design ), dokumentujący fakt współpracy pomiędzy tymi Parkami w obrębie europejskich granic. W 2005 r. dotarła do nas informaja, że 40 ha najcenniejszych torfowisk subalpejskich w Karkonoszach wpisano na światową listę Ramsar Sites. Torfowiska te zostały zarejestrowane pod numerem 1566, nazwą Subalpine peatbogs in Karkonosze Mountains w dniu 29 października 2002 r. ( e Ramsar List 2007). WSPÓŁPRACA Z LOKALNĄ SPOŁECZNOŚCIĄ Paradoksalnie, przemiany ustrojowe w naszym kraju po 1989 r. przyniosły również nieznane wcześniej zagrożenia dla przyrody Parku, wynikające ze zrozumiałej dążności lokalnych społeczności do rozwoju gospodarczego gmin. Zbiegło się to bowiem w czasie z wybuchem konfliktów z na linii KPN lokalna społeczność, których przyczyną była decyzja Ministra Ochrony Środowiska z 1992 r., zezwalająca na uprawianie narciarstwa zjazdowego oraz budowę systemu urządzeń związanych z tym sportem w rejonie Kotła Szrenickiego i na stokach Łabskiego Szczytu. Rejon ten miał stanowić jedną całość z istniejącym już podobnym systemem na stokach Szrenicy. Walkę na rzecz zapobieżenia dewastacji obszaru na wschód od Szrenicy podjęli najpierw autorzy operatu ochrony ekosystemów nieleśnych KPN (FABISZEWSKI & al. 1996), a później inicjatywa ta została przejęta przez grupę naukowców z Uniwersytetu Wrocławskiego i Akademii Rolniczej we Wrocławiu. Grupa ta wystąpiła z propozycją kompromisu, który miał polegać na zaniechaniu rozbudowy systemu w kierunku Kotła Szrenickiego i stoków Łabskiego Szczytu w zamian za budowę nowego wyciągu narciarskiego i usprawnienie nartostrad w ramach istniejącego już systemu na stokach Szrenicy. W 2004 r. w obecności prof. Zbigniewa Witkowskiego, reprezentującego Ministerstwo Środowiska, oraz wszystkich zainteresowanych stron doszło do przyjęcia kompromisowej propozycji. Co więcej, inwestor (spółka Sudety-Li ) zgodził się na demontaż istniejącego wyciągu narciarskiego na Hali pod Łabskim Szczytem. Zawarcie tych uzgodnień było nie tylko niezwykle ważnym krokiem w kierunku zażegnania wieloletniego konfliktu, ale przede wszystkim przyczyniło się do poprawy wśród lokalnej społeczności ogólnego klimatu wokół KPN. Wypracowanie kompromisowych uzgodnień otwiera możliwość definitywnego rozwiązania problemu, tzn. anulowania niefortunnej decyzji Ministra z 1992 r. wraz z jej wszystkimi konsekwencjami prawno-administracyjnymi (A. Raj, inf. ustna). STRESZCZENIE Mimo że piętra subalpejskie i alpejskie KPN stanowią zaledwie 30 % powierzchni Parku, to właśnie na ich obszarze koncentruje się największe bogactwo ekosystemów, zbiorowisk roślinnych i gatunków. Paradoksalnie, to niepowtarzalne bogactwo przyrodnicze idzie w parze z dużą 30

9 koncentracją rozmaitego rodzaju oddziaływań antropogenicznych. Powyżej górnej granicy lasu znajduje się ponad 40 obiektów turystycznych i sportowych oraz około 70 km szlaków pieszych i dróg. Do głównych zagrożeń przyrody tej części Parku zaliczono nadmierny ruch turystyczny, rozwój infrastruktury narciarskiej, skażenia przemysłowe, synantropizację naturalnej szaty roślinnej i nadmierną liczebność populacji jeleniowatych. W celu przeciwdziałania tym zagrożeniom podejmowane są różne działania ochronne, do których należą: inwentaryzacja stanowisk i stanu populacji najbardziej zagrożonych gatunków roślin, czynna ochrona ekosystemów i gatunków, monitoring przyrodniczy ekosystemów, nowy sposób zarządzania zasobami przyrodniczymi Parku, a przede wszystkim wszechstronna eksploracja naukowa, dająca podstawy do działań praktycznych. Nowemu sposobowi zarządzania zasobami przyrodniczymi Parku powinien sprzyjać opracowany system podziału na pododdziały oparty o kryteria przyrodnicze w połączeniu z rozbudową systemu GIS gromadzącego wyniki wszechstronnej eksploracji naukowej. W najbliższej przyszłości, dla jeszcze lepszej ochrony ekosystemów piętra subalpejskiego i alpejskiego KPN, należy podjąć szereg nowych zadań badawczych i ochronnych, takich jak np. restytucja zdegradowanych płatów naturalnych zbiorowisk, ocena wpływu globalnych zmian klimatycznych na przemiany szaty roślinnej oraz wprowadzenie stałego i ujednoliconego pod względem metodycznym monitoringu stanu zachowania populacji gatunków rzadkich i zagrożonych. Park bierze aktywny udział w międzynarodowych przedsięwzięciach i programach na rzecz ochrony przyrody, czego wyrazem są partycypacja w sieci Natura 2000, utworzenie Bilateralnego Rezerwatu Biosfery Karkonosze/ Krkonoše, uzyskanie certyfikatu Parków Transgranicznych oraz wpisanie subalpejskich torfowisk na światową listę Ramsar Sites. Jednocześnie nie zaniedbuje się rozwiązywania problemów na szczeblu lokalnym oraz dba o poprawę wśród społeczności gmin karkonoskich ogólnego klimatu wokół KPN. Podziękowania Autor jest wdzięczny Pani Roksanie Knapik oraz Panom A. Rajowi i L. Żołnierzowi za cenne uwagi do tekstu i udostępnienie fotografii. LITERATURA DUNAJSKI A. & POTOCKA J. 2004: Podstawy merytoryczne monitoringu roślinności nieleśnej Karkonoskiego Parku Narodowego. In: ŠTURSA J., MAZURSKI K.R., PAłUCKI A. & POTOCKA J. (eds), Geoekologické problémy Krkonoš. Sborn. Mez. Věd. Konf., listopad 2003, Szklarska Poręba. Opera Corcontica, 41: FABISZEWSKI J. 1985: Szata roślinna. In: JAHN A. (red), Karkonosze polskie. Ossolineum, Wrocław, pp FABISZEWSKI J., WOJTUń B., ŻOłNIERZ L. 1996: Operat Lądowych Ekosystemów Nieleśnych Karkonoskiego Parku Narodowego. Ms. (Katedra Botaniki i Fizjologii Roślin, AR Wrocław. 189 pp.). FUDALI E. & KUčERA J. 2002: Andreaea nivalis (Andreaeaceae, Musci) new to the Karkonosze Mts. (SW Poland). Polish Botanical Journal, 47/1: FUDALI E. 2007: Human traces in the bryophyte flora in the summit region of the Karkonosze Mts. (Polish side). Acta Soc. Bot. Pol. (w druku). HRUšKA J. & SCHWARZ O. 2006: Critical loads of sulfur and nitrogen for forest ecosystems in the Krkonoše Mts. Geoekologické problémy Krkonoš. Sborník abstraktů, referátů a posterů. Vrchlabí, p. 35. KOCIÁNOVÁ M & SOUKUPOVÁ L. (eds) 1994: Monitoring and Management of the Central-European mountain tundra in the Krkonoše Natinal Park. Ms. (Technical Report (depon. in Správa KRNAP, Vrchlabí, Pracha, pp ). 31

10 KRAHULEC F. 2006: Species of vascular plants endemic to the Krkonoše Mts. (Western Sudetes). Preslia, 78: KROMER K., ŻOłNIERZ L., RAJ A., KWIATKOWSKI P., BąKIEWICZ J. & POTURAłA D. 2006: Propagation in vitro and preservation of genetic resources of Cardamine resedifolia from the Karkonoski National Park. Geoekologické problémy Krkonoš. Sborník abstraktů, referátů a posterů. Vrchlabí, p. 26. KWIATKOWSKI P. & KRUKOWSKI M. 2000: Dactylorhiza psychrophila w Karkonoskim Parku Narodowym. In: ŠTURSA J., MAZURSKI K.R. & PAłUCKI A. (eds) 2001, Geoekologické problémy Krkonoš. Sborn. Mez. Vĕd. Konf., září 2000, Svoboda nad Úpou. Opera Corcontica, 37/1: MATUłA J. & WOJTUń B. 2000: Występowanie Carex magellanica subsp. irrigua (Wahlenb.) Hiitonen (Cyperaceae) w polskiej części Karkonoszy. In: ŠTURSA J., MAZURSKI K.R. & PAłUCKI A. (eds) 2001, Geoekologické problémy Krkonoš. Sborn. Mez. Vĕd. Konf., září 2000, Svoboda nad Úpou. Opera Corcontica, 37/1: MIREK Z., PIęKOś-MIRKOWA H., ZAJąC A. & ZAJąC M. 2002: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. W. Szafer Institute of Botany, Polish Akademy of Sciences, Kraków, 442 pp. OCHYRA R., ŻARNOWIEC J. & BEDNAREK-OCHYRA H. 2003: Census catalogue of Polish mosses Katalog mchów Polski. Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. 372 pp. PLÁN PÉčE 1994: Krkonošký národní park a jeho ochranné pásmo. Ms. (Správa KRNAP, Vrchlabí, pp. 1 79). RAJ A., JAłA Z., CIEśLAKIEWICZ D., SEńKOWSKI C., BARANOWSKI M. & RUSZTECKA M. 2004: System Informacji Geograficznej w Karkonoskim Parku Narodowym. In: ŠTURSA J., MAZURSKI K.R., PAłUCKI A. & POTOCKA J. (eds.), Geoekologické problémy Krkonoš. Sborn. Mez. Věd. Konf., listopad 2003, Szklarska Poręba. Opera Corcontica, 41: ROSTAńSKI K. 1977: Flora i roślinność synantropijna w Karkonoskim Parku Narodowym. Pr. Kark. Tow. Nauk. w Jeleniej Górze nr 9. Komisja Nauk Ścisłych i Techn. 9: SZCZęśNIAK E. & MALICKI M. 2006: Effectiveness of elimination of synanthropic plants from the Jubileuszowa Road Surroundings in the Years Geoekologické problémy Krkonoš. Sborník abstraktů, referátů a posterů. Vrchlabí, p. 31. ŠTURSA J. 1996: Změny ve flóře a vegetaci Krkonoš. W sbornik z konference: VACEK S. (ed). Monitoring, výzkum a management ekosystémù na územ KRNAP. Opočno, pp ŠTURSA J. 1998a: Research and management of the Giant Mountains arctic-alpine tundra (Czech Republic). Ambio 27: ŠTURSA J. 1998b: Management tundrových ekosystémů Krkonoš. In: SAROSIEK J. & ŠTURSA J. (eds), Geoekologiczne problemy Karkonoszy. Materiały z sesji naukowej w Przesiece X Wdawnictwo Acarus, Poznań, pp ŠTURSOVÁ H. 1985: Antropickè vlivy na strukturu a vývoj smilkových luk v Krkonoších. Opera Corcontica, 22: ŠTURSOVÁ H. & KOCIÁNOVÁ M. 1995: Changes of the tundra on Studniční hora and Bílá louka. In: SOUKUPOVÁ L., KOCIÁNOVÁ M., JENIK J. & SEKYRA J. (eds), Arctic-alpine tundra in the Krkonoše, e Sudetes. Opera Corcontica, 32: THE RAMSAR LIST 2007: WIENIAWSKA B. 2005: Roczna analiza działalności KPN. Ms. (Udostępnianie Parku dla turystyki. Jelenia Góra). WOJTUń B. 2000: Management plan of the Giant Mountains subalpine and alpine ecosystems. Ms. (Kopenhaga. 65 pp.+ 2 mapy). WOJTUń B. 2004: Sphagnum jensenii nowy gatunek dla brioflory Karkonoszy. In: MAZURSKI K.R., PAłUCKI A. & POTOCKA J. (eds), Geoekologické problémy Krkonoš. Sborn. Mez. Věd. Konf., listopad 2003, Szklarska Poręba. Opera Corcontica, 41: WOJTUń B. 2006: Peat mosses (Sphagnaceae) in mires of the Sudetes Mountains (SW Poland): a floristic and ecological study. Wyd. Akademii Rolniczej wewrocławiu, 225 pp. WOJTUń B., FABISZEWSKI J., SOBIERAJSKI Z., MATUłA J. & ŻOłNIERZ L. 1995: Współczesne przemiany wysokogórskich fitocenoz Karkonoszy. In: FISCHER Z. (red), Problemy ekologiczne wysokogórskiej części Karkonoszy. Oficyna Wydawnicza Instytutu Ekologii PAN, Dziekanów Leśny,

11 WOJTUń B., ŻOłNIERZ L. & MATUłA J. 1997: Procesy ekologiczne decydujące o przmianach wysokogórskich zbiorowisk roślinnych Karkonoszy. Annales Silesiae, 27: WOJTUń B., MATUłA J. 2000: Malina moroszka (Rubus chamaemorus L.) w Karkonoskim Parku Narodowym. In: ŠTURSA J., MAZURSKI K.R. & PAłUCKI A. (eds) 2001, Geoekologické problémy Krkonoš. Sborn. Mez. Vĕd. Konf., září 2000, Svoboda nad Úpou. Opera Corcontica, 37/2: WOJTUń B., PAłUCKI A. & MATUłA J. 2000: Rosiczka okrągłolistna (Drosera rotundifolia L.) w Karkonoskim Parku Narodowym. In: ŠTURSA J., MAZURSKI K.R. & PAłUCKI A. (eds) 2001, Geoekologické problémy Krkonoš. Sborn. Mez. Vĕd. Konf., září 2000, Svoboda nad Úpou. Opera Corcontica, 37/2: WOJTUń B. & ŻOłNIERZ L. 2002: Plan ochrony ekosystemów nieleśnych. Ms. (Plan Ochrony Karkonoskiego Parku Narodowego. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział w Brzegu, mscr, 67 pp. + 2 mapy). WOJTUń B., ŻOłNIERZ L., KWIATKOWSKI P., MATUłA J. & KRUKOWSKI M. 2003: Inwentaryzacja przyrodnicza zagrożonych gatunków roślin w Karkonoskim Parku Narodowym. Fulica Wojciech Jankowski, Wrocław, mscr, 60 pp. + tabele i mapy. ŻOłNIERZ L. & WOJTUń B. 2004: Dziewięciornik błotny (Parnassia palustris L.) i jeżogłówka pojedyncza (Sparganium emersum Rehmann) nowe gatunki w wysokogórskiej florze polskiej części Karkonoszy. In: ŠTURSA J., MAZURSKI K.R., PAłUCKI A. & POTOCKA J. (eds), Geoekologické problémy Krkonoš. Sborn. Mez. Věd. Konf., listopad 2003, Szklarska Poręba. Opera Corcontica, 41/1: ŻOłNIERZ L., WOJTUń B., KWIATKOWSKI P. & MATUłA J. 2004: Ocena stanu populacji wybranych rzadkich gatunków roślin w Karkonoskim Parku Narodowym. In: ŠTURSA J., MAZURSKI K.R., PAłUCKI A. & POTOCKA J. (eds), Geoekologické problémy Krkonoš. Sborn. Mez. Věd. Konf., listopad 2003, Szklarska Poręba. Opera Corcontica, 41/1: