DOKUMENTY FORMALNO PRAWNE

Transkrypt

1

2 SPIS ZAWARTOŚCI OPRACOWANIA DOKUMENTY FORMALNO PRAWNE str. ZAGOSPODAROWANIE TERENU część opisowa + rysunkowa str. OPIS DO ZAGOSPODAROWANIA TERENU str. ZAGOSPODAROWANIE TERENU RYS. Z1 skala1:500 str. PROJEKT WYKONAWCZY część opisowa OPIS TECHNICZNY DO PROJEKTU CHARAKTERYSTYKA ENERGETYCZNA BUDYNKU INFORMACJA DO PLANU BIOZ str. str. str. str. PROJEKT WYKONAWCZY część rysunkowa str. SCHEMAT BUDYNKÓW AWFiS str. RZUT PODZIEMIA II RYS. 1 (proj.) skala 1:100 str. RZUT PODZIEMIA I RYS. 2 (proj.) skala 1:100 str. RZUT PARTERU RYS. 3 (proj.) skala 1:100 str. RZUT I PIĘTRA RYS. 4 (proj. ) skala 1:100 str. RZUT II PIĘTRA RYS. 5 (proj.) skala 1:100 str. RZUT III PIĘTRA RYS. 6 (proj. ) skala 1:100 str. RZUT DACHU RYS. 7 (proj.) skala 1:100 str. PRZEKRÓJ PIONOWY A-A RYS. 8 (proj.) skala 1:100 str. ELEWACJE BUDYNKU RYS. 9 (proj..) skala 1:100 str. ZESTAWIENIE STOLARKI ZEWNĘTRZNEJ RYS. 10 (proj.) str. KONSTRUKCJA WIATROŁAPU CZĘŚĆ OPISOWA Z OBLICZENIAMI RYSUKI KONSTRUKCYJNE WIATROŁAPU (W1-W9, ZL1;A-1, A-2) str. str. str. INSTALACJA ODGROMOWA I OŚWIETLENIE WIATROŁAPU str. OPIS TECHNICZNY str. RZUT DACHU INSTALACJA ODGROMOWA RYS.E-1 (proj.) skala 1:100 str. RZUT PARTERU OŚWIETLENIE WIATROŁAPU RYS.E-2 (proj.) skala 1:100 str. SZCZEGÓŁY WYKONAWCZE RYSUNKI (S1-S27) str.

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27 Inwentaryzacja ptaków i ich potencjalnych miejsc lęgowych oraz nietoperzy i ich schronień w budynkach Akademii Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku przy ul. K. Górskiego 1 objętych planem termomodernizacji Monika Zielińska, Agnieszka Przesmycka, Piotr Zieliński Opracowanie na zlecenie Akademii Wychowania Fizycznego i Sportu ul. K. Górskiego Gdańsk Gdańsk, czerwiec 2011

28 Opracowanie: PRO ORNIS Monika Zielińska Pracownia Badań Przyrodniczych ul. Hoża 6c/ Gdańsk tel Autorzy: Monika Zielińska PRO ORNIS Pracownia Badań Przyrodniczych Agnieszka Przesmycka ul. Ciołkowskiego 1G/ Gdańsk Piotr Zieliński Stacja Ornitologiczna Muzeum i Instytut Zoologii PAN ul. Nadwiślańska Gdańsk Zdjęcia: Agnieszka Przesmycka, Monika Zielińska, Piotr Zieliński 2

29 Spis treści 1. WSTĘP PTAKI PTAKI GNIAZDUJĄCE W BUDYNKACH Jerzyk Apus apus Gołąb miejski Columba livia f. domestica Kawka Corvus monedula Wróbel Passer domesticus Pustułka Falco tinnunculus Oknówka Delichon urbicum Kopciuszek Phoenicurus ochruros Pleszka Phoenicurus phoenicurus Sierpówka Streptopelia decaocto Inne gatunki METODY WYNIKI INWENTARYZACJI Charakterystyka budynków Gatunki lęgowe STATUS OCHRONNY PTAKÓW ZALECENIA OCHRONNE I KOMPENSACYJNE NIETOPERZE WYSTĘPOWANIE I STATUS OCHRONNY METODY INWENTARYZACJI WYNIKI ZALECENIA OCHRONNE I KOMPENSACYJNE WNIOSKI LITERATURA

30 1. Wstęp Celem inwentaryzacji ornitologicznej i chiropterologicznej przeprowadzonej na zlecenie Akademii Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku było poznanie składu gatunkowego i liczebności ptaków oraz nietoperzy zasiedlających budynki uczelni, które zostały objęte planem termomodernizacji. Inwentaryzacja budynków miała również na celu opracowanie metod postępowania z mogącymi zamieszkiwać budynek ptakami i nietoperzami w okresie prowadzenia prac remontowych oraz zaplanowanie działań kompensacyjnych po wykonaniu remontów. Niniejsze opracowanie zostało przygotowane w celu przedłożenia do Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska wraz z wnioskiem o dofinansowanie zadania. 2. Ptaki opracowanie: Monika Zielińska i Piotr Zieliński Bogactwo gatunkowe ptaków gniazdujących w miastach jest bardzo duże. Intensywny rozwój miast powoduje kurczenie się wielu siedlisk, ale z drugiej strony daje zwierzętom nowe, czasami równie atrakcyjne miejsca do rozrodu i schronienia, naśladujące ich pierwotne miejsca gniazdowania. Ptakom, poza licznymi miejscami do założenia gniazda, oferuje też stosunkowo dużą dostępność pokarmu i łagodniejszy mikroklimat (Indykiewicz i Barczak 2004, Indykiewicz et al. 2001). Czynniki te spowodowały, że szereg gatunków zasiedliło miasta dość licznie, a z czasem stały się wręcz gatunkami charakterystycznymi dla obszarów miejskich. Bogactwo gatunkowe ptaków w miastach jest zdecydowanie większe na terenach zielonych. Z budynkami związana jest mniejsza liczba gatunków, które jednak mogą gniazdować kolonijnie albo osiągać znaczące zagęszczenia. Niektóre gatunki, jak np. jerzyk są obecnie związane z miastami bardzo silnie, a budynki to ich niemal wyłączne miejsca lęgowe. Niniejsze opracowanie dotyczy bezpośrednio ptaków zakładających gniazda na budynkach, ale wspomniano również w nim o ptakach, których gniazdowanie stwierdzono w bliskim ich sąsiedztwie, a prowadzone prace remontowe mogłyby wpłynąć na ich lęgi. 4

31 2. 1. Ptaki gniazdujące w budynkach Jerzyk Apus apus To sztandarowy gatunek wielorodzinnych osiedli mieszkaniowych, objęty szczególną troską władz ochrony przyrody. Pierwotnym miejscem jego gniazdowania były szczeliny skalne oraz naturalne dziuple w drzewach. Jednak zdecydowana większość populacji tego gatunku uległa synantropizacji oraz synurbanizacji i zaczęła gniazdować w miastach, tworząc bardzo liczne populacje. W takich warunkach do gniazdowania wykorzystywane są otwory wentylacyjne, szczeliny znajdujące się na ścianach budynków, pod balkonami, pod rynnami i pod dachówkami. Jest gatunkiem średnio licznym lub licznym w całym kraju. Populacja tego gatunku szacowana jest na tys. par (Chylarecki i Sikora 2007). Mimo, że nie jest gatunkiem rzadkim, to jednak masowe remonty elewacji mogą mieć drastyczny wpływ na zmniejszenie liczebności całej populacji. Do Polski jerzyki przylatują pod koniec kwietnia i na początku maja. Krótko potem składają najczęściej 2 jaja. Po wykluciu pisklęta przebywają w gnieździe średnio 42 dni, a po tym okresie są uzyskują całkowitą niezależność. Bardzo często w odpowiednich miejscach gniazduje kolonijnie. Nie jest gatunkiem uciążliwym dla ludzi, gdyż nie zanieczyszcza elewacji i gruntu przy ścianie budynku nawet, gdy tworzy kolonie, a jego obecność zwykle pozostaje niezauważona. Alternatywnym sposobem ratowania jerzyka są odpowiednie budki natynkowe lub podtynkowe. Fot. 1 i 2. Jerzyk w locie (P. Zieliński) Gołąb miejski Columba livia f. domestica W Polsce na terenie miast jest gatunkiem średnio licznym (Fot. 3). Pochodzi od dzikiego gołębia skalnego Columba livia livia, który skolonizował samorzutnie miasta Europy tworząc synantropijną populacje gołębia skalnego (Tomiałojć i Stawarczyk 2003). 5

32 Jego populacja w Polsce jest szacowana na tys. (Chylarecki i Sikora 2007). Forma miejska tego gołębia gniazduje niemal wyłącznie na budynkach w obrębie osiedli ludzkich, preferując stare budownictwo. Do lęgów przystępuje przez większą część roku. Składa 2 jaja, z których po około 20 dniach wykluwają się pisklęta przebywające w gnieździe przez kolejne 20 dni. Największe populacje tego ptaka występują w Warszawie tys. par i Krakowie ok. 30 tys. par. Zagęszczenia w starym budownictwie sięgać mogą par/10 ha (Walasz 2007). Forma miejska posiada bardzo duży potencjał rozrodczy. Mimo, że składa tylko 2 jaja w lęgu, rozmnaża się przez większą część roku, a kolejny lęg rozpoczyna się już wówczas, gdy pisklęta z poprzedniego lęgu nie są jeszcze całkowicie opierzone. Fot. 3. Gołąb miejski Columba livia f. domestica (P. Zieliński) Kawka Corvus monedula W Polsce jest średnio licznym, a lokalnie licznym gatunkiem, którego populacja szacowana jest tys. par (Chylarecki i Sikora 2007), (Fot. 2). Kawka zasiedla głównie miasta i wsie, gdzie zakłada gniazda w kominach, otworach wentylacyjnych, na strychach lub w szczelinach muru. Najczęściej wybiera budynki wysokie, obfitujące w dogodne do gniazdowania miejsca. Kawki równie chętnie gniazdują w luźnych zadrzewieniach, parkach i alejach wykorzystując dziuple. Ptaki zaczynają składać jaja pod koniec kwietnia. Zniesienie wynosi zwykle 4-6 jaj, a ich inkubacja trwa około 18 dni. Pisklęta pozostają w gnieździe około 19 dni. Kawki osiągają najwyższe zagęszczenie w dzielnicach o starej zabudowie i w starych parkach. 6

33 Fot. 4. Kawka Corvus monedula (P. Zieliński) Wróbel Passer domesticus W Polsce jest to gatunek bardzo licznie lęgowy, którego populacja szacowana jest na 2,5-5 miliona par (Chylarecki i Sikora 2007), chociaż jego liczebność w ostatnich latach znacząco spada. Wróbel gniazduje niemal wyłącznie w zamieszkałych przez człowieka zabudowaniach wiejskich i miejskich. Gniazda zakłada w różnego rodzaju otworach i szczelinach znajdujących się na budynku oraz w budkach lęgowych. Wyprowadza kilka lęgów w roku, a pierwsze zniesienia mają miejsce w kwietniu. W gnieździe składanych jest 3-5 jaj, których wysiadywanie trwa dni. Pisklęta opuszczają gniazdo po około 14 dniach. Podobnie jak w przypadku innych gatunków w miastach wróble osiągają najwyższe zagęszczenia w dzielnicach ze starą zabudową (Pinowski 2007) Pustułka Falco tinnunculus Gniazduje nielicznie na terenie całego kraju (Tomiałojć i Stawarczyk 2003). Obecnie jej populacja jest szacowana na 5-10 tys. par (Chylarecki i Sikora 2007). Dawniej zasadniczym siedliskiem lęgowym tego gatunku były niewielkie zadrzewienia śródpolne oraz brzegi lasów przylegające do otwartych terenów. Szacuje się, że około 20% polskiej populacji pustułki gniazduje w aglomeracjach miejskich wykorzystując do gniazdowania wysokie budynki (Betleja 2007b). Gniazda pustułek usytuowane na budowlach kościołach, halach fabrycznych, wieżowcach, mostach najczęściej znajdują się na balkonach, w otworach wentylacyjnych, poddaszach, szerszych parapetach, itp. (Śliwa 2004, Śliwa i Rejt 2006). W Polsce znoszenie jaj rozpoczyna się w połowie kwietnia. Liczba jaj w gnieździe jest zmienna i uzależniona od wielu czynników, jednak najczęściej samica znosi 3-8 jaj. Wysiadywanie trwa dni, a pisklęta pozostają w gnieździe przez kolejne dni. Największe zagęszczenia 7

34 par lęgowych zostały stwierdzone w dużych aglomeracjach miejskich południowej i zachodniej Polski (Betleja 2007) Oknówka Delichon urbicum W Polsce gniazduje licznie, a lokalnie nawet bardzo licznie. Jej populację ocenia się na tys. par (Chylarecki i Sikora 2007). Oknówka zamieszkuje osiedla ludzkie - zarówno wsie jak i średnie oraz duże miasta, gniazdując nawet w dzielnicach o bardzo zwartej zabudowie oraz budownictwie wielorodzinnym. Jednak najczęściej i najliczniej zamieszkuje peryferie miast. Buduje gniazda z błota, przytwierdzając je na zewnątrz budynku do ścian o porowatej strukturze. Ich wnętrze wyściela głównie materiałem roślinnym oraz puchem. Jednym z ważniejszych czynników warunkujących jej gniazdowanie jest dostępność zbiorników wodnych lub błotnistych kałuż skąd ptaki pobierają budulec. Najczęściej gniazda umiejscawiane są pod balkonami, w rogach okien, pod wystającymi fragmentami dachów. Gniazda oknówek mogą być wykorzystywane przez ten gatunek przez wiele lat. Mogą być również zajmowane przez wróble. Oknówki składają jaja od maja do lipca. Zniesienie może się składać z 1-6 jaj. Inkubacja trwa ok. 14 dni, a pisklęta pozostają w gnieździe przez około dni. Po tym okresie opuszczają gniazdo wracając do niego przez krótki czas głównie na noc. Największe zagęszczenie tego gatunku stwierdzone w mieście (osiedle bloków mieszkalnych) wynosiło 69 par/10 ha (Betleja 2007). Często gniazduje w koloniach. Może zanieczyszczać parapety budynków, jeżeli są pod gniazdami, ale w takiej sytuacji można pod nimi umieścić zabezpieczające przed brudzeniem drewniane półeczki Kopciuszek Phoenicurus ochruros W Polsce jest nielicznym, lokalnie średnio licznym ptakiem lęgowym, którego populacja jest szacowana na tys. par (Chylarecki i Sikora 2007). Pierwotnym siedliskiem tego gatunku były obszary skaliste w regionach podgórskich i w górach oraz kamieniołomy. Populacja synantropijna zasiedla obszary zabudowane: wioski, małe i duże miasta, tereny przemysłowe. Gniazda buduje w różnego rodzaju otworach i szczelinach. Zwykle składa 4-6 jaj, a wysiadywanie trwa dni. Pisklęta pozostają w gnieździe dni. W literaturze jest stosunkowo mało informacji na temat zagęszczenia tego gatunku. Dostępne dane wskazują, że jest najniższe w samym centrum miasta zwiększając się w kierunku peryferii (dzielnice willowe), a najwyższe wartości osiąga na terenach przemysłowych (Kupczyk 2007). 8

35 Pleszka Phoenicurus phoenicurus Pleszka nie jest typowym mieszkańcem budynków miejskich. Ponieważ stwierdzono jej gniazdowanie na budynku AWFiS podczas inwentaryzacji, została tu szerzej opisana. Jest gatunkiem blisko spokrewnionym z kopciuszkiem, ale gniazduje najczęściej na terenach zielonych na obrzeżu miast, w parkach i w zieleni poza miastami. W Polsce jest gatunkiem nielicznym, a lokalnie średnio licznym (Tomiałojć i Stawarczyk 2003), a jej liczebność szacowana jest na par lęgowych (Chylarecki i Sikora 2007). Pierwotnie zasiedlała luźne, prześwietlone drzewostany liściaste i iglaste. Później skolonizowała obszary zamieszkałe przez ludzi, w szczególności parki, zadrzewienia wokół zabudowań i ogródki działkowe. Najliczniej zasiedla obrzeża osiedli ludzkich. Do lęgów przystępuje w maju. Gniazda zakłada w dziuplach drzew, szczelinach skał i w budynków oraz w budkach lęgowych. Składa najczęściej 5-7 jaj, które samica wysiaduje przez dni. Pisklęta przebywają w gnieździe dni. Może wyprowadzać dwa legi w roku. W Polsce przebywa w okresie od kwietnia do października, potem odlatuje na zimowiska do Afryki (Cramp 1988) Sierpówka Streptopelia decaocto Jest średnio licznym ptakiem lęgowym całego kraju, a jej populacja szacowana jest na tys. par. Gatunek synantropijny związany z osadami ludzkimi, a zwłaszcza z miastami. Preferuje dzielnice ze zwartą starą zabudową bogatą w zieleń i dzielnice willowe. Zasadniczo gniazda buduje na drzewach, ale coraz częściej stwierdzane są lęgi umiejscowione na parapetach, w karmnikach i różnych niszach budynków. Sierpówka gniazduje przez większą część roku znosząc w każdym lęgu po 2 jaja, ale jej lęgi często ulegają splądrowaniu, np. przez srokę Pica pica. Inkubacja oraz wzrost piskląt odbywa się w podobnym tempie jak u gołębia miejskiego. Największe liczebności osiąga ten gatunek w Warszawie 3-5 tys. par, gdzie w dzielnicy willowej tego miasta zagęszczenie wynosiło 39 par/ha (Antczak i Górski 2007). W Polsce przebywa przez cały rok. Zimą część ptaków przemieszcza się na nieduże odległości i może również tworzyć większe skupiska Inne gatunki Poza typowymi ptakami lęgowymi w miastach na budynkach możliwe jest również gniazdowanie kilku innych: pliszki siwej Motacilla alba, sokoła wędrownego Falco peregrinus, mewy srebrzystej Larus argentatus, dymówki Hirundo rustica, grzywacza Columba palumbus, szpaka Sturnus vulgaris, mazurka Passer montanus, sikory modrej Parus caeruleus, sikory bogatki Parus major. 9

36 2. 2. Metody Inwentaryzacja budynków pod kątem wykrycia gatunków ptaków, potencjalnych miejsc ich gniazdowania została przeprowadzona w dniach , i Część obserwacji została również dokonana podczas wstępnej kontroli przeprowadzonej Budynki przeznaczone do termomodernizacji i inwentaryzacji ptaków (oraz nietoperzy) znajdują się na Ryc. 1 (zaznaczone na pomarańczowo). Na rycinie naniesiono numeracje budynków przyjętą na potrzeby niniejszego opracowania. W celu wykrycia lęgowych gatunków ptaków i miejsc ich gniazdowania prowadzono obserwacje kolejno wszystkich budynków z pewnej odległości z użyciem lornetek. Podczas każdej kontroli obserwowano wszystkie budynki ze wszystkich stron spędzając na każdym punkcie obserwacyjnym po ok. 0,5 godziny. Jeżeli podczas obserwacji pojawiały się ptaki, wykazujące zachowania lęgowe (niepokój, pokarm dla piskląt w dziobie, śpiew) czas obserwacji wydłużano odpowiednio aż do potwierdzenia statusu lęgowego ptaka. Wyszukiwano też przez lornetkę potencjalne miejsca lęgowe różnych gatunków w oparciu o znajomość ich preferencji w wyborze miejsca na gniazdo oraz śladów gniazdowania w postaci pozostałych pustych gniazd oraz skrupulatnej obserwacji odpowiednich otworów czy nie wystaje z nich materiał gniazdowy i czy krawędzie otworu noszą ślady użytkowania (ewentualnie, czy nie ma w nich pajęczyn, które jednoznacznie wskazują na nie używanie otworu przez ptaki). Szczególną uwagę poświęcono oglądaniu każdego nie zamkniętego otworu w budynku oraz szczelin w murze lub pod dachami. Budynki AWFiS nie posiadają stropodachów, więc nie było miejsc, które należało skontrolować bezpośrednio, poszukując i licząc gniazda. Podczas kontroli terenowej sporządzono opisy potencjalnie dobrych miejsc do gniazdowania dla ptaków oraz wszystkich śladów i oznak ich lęgów. Wykonano również opis elewacji, obecności otworów i kominów wentylacyjnych. Oględziny miały również na celu ustalenie miejsc, w których należałoby rozwiesić budki lęgowe w ramach działań kompensacyjnych po zakończeniu prac związanych z remontami elewacji. Wykonano dokumentację fotograficzną potencjalnych miejsc do gniazdowania oraz miejsc do późniejszego rozwieszania skrzynek. 10

37 Ryc. 1. Plan budynków Akademii Wychowania Fizycznego i Sportu. Na pomarańczowo zaznaczono budynki objęte inwentaryzacją. Numeracja budynków została przyjęta na potrzeby niniejszego opracowania Wyniki inwentaryzacji Charakterystyka budynków Kompleks budynków przewidzianych do remontu i docieplenia obejmuje: Budynek 1, 1A, 1B Budynek 1 i przybudówki 1A i 1B są dość wysokie, ale jednokondygnacyjne. Znaczną powierzchnię ścian frontowych stanowią okna, pozostała część jest murowana, od strony boisk sportowych pokryte są częściowo osłonami wykonanymi z blachy falistej. Na części 1 w miejscach, gdzie jest blacha falista są liczne zakamarki, półki, rury. Budynek 1B posiada pęknięcie w murze, które mogłoby potencjalnie stanowić miejsce na gniazdo, ale nie było przez ptaki zajęte. Od strony placu/parkingu budynek 1B posiada duże szpary za rynnami, które mogą potencjalnie stanowić miejsce do gniazdowania dla wróbli. 11

38 Budynek 2 Budynek jest murowany 1-2 piętrowy, ściany zewnętrzne otynkowane. Bardzo ubogi w miejsca do założenia przez ptaki gniazd. Istnieją nieliczne otwory wentylacyjne zasłonięte kratkami. Budynek 3 i 4 Mają wysokość 3 pięter, ściany otynkowane, płaskie dachy, na dachach kominy wentylacyjne. Na ścianie po lewej stronie od głównego wejścia znajduje się duży otwór odpowiedni na gołębia miejskiego lub kawki. Obecnie w otworze jest pajęczyna, więc na pewno nie jest zamieszkały, ale jego dolne krawędzie są wygładzone (prawdopodobnie od pazurów ptasich), co sugeruje, ze był kiedyś przez ptaki zasiedlony. Budynek 5 3-piętrowy otynkowany budynek z płaskim dachem. Na dachu znajdują się kominy wentylacyjne. Budynek posiada szeroki wystający gzyms pomiędzy 2 i 3 piętrem, od góry pokryty blachą. Pod tą blachą za szczytowej ścianie znajdują się otwory, pęknięcia w murze, które wielkością mogłyby odpowiadać jerzykowi. Takiej samej wielkości szpary i pęknięcia znajdują się w gzymsie również od strony hali. Na ścianie szczytowej jest dużych rozmiarów krata wentylacyjna, która również może stanowić potencjalne miejsce na gniazdo (wróbel, kopciuszek). Budynek 6 Obejmuje część akademika z wejściem oraz niższą parterową przybudówkę. Nie posiada miejsc szczególnie atrakcyjnych dla ptaków Gatunki lęgowe W wyniku przeprowadzonych kontroli terenowych i obserwacji stwierdzono gniazdowanie pewne, prawdopodobne lub możliwe następujących gatunków ptaków: Pleszka Phoenicurus phoenicurus gniazdowała jedna para w otworze wentylacyjnym zasłoniętym kratką o szerokich odstępach między listewkami, na ścianie budynku nr 4 od strony podwórza przylegającego do ul. Czyżewskiego, pomiędzy piętrem 0 i 1. Podczas pierwszej wstępnej kontroli przeprowadzonej w dniu parokrotnie widziano i sfotografowano wlatujące do otworu samca i samicę z pokarmem w dziobie (Fot. 5 i 6). Oba 12

39 ptaki dorosłe były silnie zaniepokojone. Podczas kolejnych wizyt ptaków już nie widziano, ale można przypuszczać, ze lęg zakończył się sukcesem. Kopciuszek Phoenicurus ochruros stwierdzono kilkakrotnie, a widziane osobniki należały prawdopodobnie do 2-3 par lęgowych. W sumie stwierdzony na: samiec śpiewający na budynku 1A (27.05). samica żerująca na trawniku koło budynku 1A (27.06) samiec śpiewający na budynku 4 (27.06) samiec przesiadujący na dachu budynku 1 (27.06) Nie udało się potwierdzić gniazdowania, ale jest ono bardzo prawdopodobne. Kopciuszki mogły gniazdować w zakamarkach kominów wentylacyjnych i innych szczelinach na dachach budynków. Gołąb miejski Columba livia f. domestica nie stwierdzono dowodów gniazdowania, ale pojedyncze osobniki były widywane na dachu budynku 3. Sporadycznie pojawiały się nieliczne osobniki na innych budynkach. Wróbel Passer domesticus nie stwierdzono gniazdowania na budynku, ale na pewno jedna para gniazdowała w lampie ulicznej stojącej przy budynku nr 2 od strony boisk sportowych (Fot. 11). Ptaki dorosłe wlatywały tam regularnie z pokarmem, słyszano również odzywające się pisklęta. Nie można wykluczyć również gniazdowania pojedynczych par wróbli w budynkach, gdyż nieliczne osobniki przebywały w okolicach budynku 5, 4 i 1B od strony parkingu. Pliszka siwa Motacilla alba widziano jednokrotnie ptaka dorosłego na dachu budynku nr 4 od strony l. Czyżewskiego (27.06). Ptak szybko zniknął i istnieje możliwość, że wszedł do otworu, w którym mógł gniazdować. Pliszki gniazdują w miejscach takich samych jak kopciuszek Phoenicurus ochruros, najczęściej niewielkich półotwartych szczelinach na dachach, ewentualnie innych zakamarkach. Podczas inwentaryzacji na terenie AWFiS wokół budynków objętych inwentaryzacją stwierdzono również: kawki, ale nie widziano osobników wlatujących do kominów wentylacyjnych, czy innych atrakcyjnych dla tego gatunku otworów. Część widzianych osobników mogła gniazdować na pobliskich blokach mieszkalnych. Regularnie widywano nieliczne jerzyki, ale z pewnością nie gniazdowały one na terenie AWFiS. Gatunek ten 13

40 gniazduje późno (maj-czerwiec), więc przeprowadzone kontrole pozwoliłyby na wykrycie tego gatunku, gdyby tu gniazdował. Na terenach zielonych wokół uczelni obserwowano m.in. wrony siwe Corvus corone cornix (jedna para gniazdowała na drzewie przy schodach łączących budynek 1 i 5), sroki Pica pica (gniazdowały na pewno w zadrzewieniach w najbliższym sąsiedztwie, gdyż obserwowane były bardzo regularnie), mazurki Passer montanus, sikory bogatki Parus major. Fot. 5 i 6. Pleszki Phoenicurus phoenicurus przy otworze w budynku nr 4, w którym znajdowało się ich gniazdo (P. Zieliński). Przeprowadzona inwentaryzacja wykazała, że budynki AWFiS nie są szczególnie atrakcyjne dla ptaków, posiadają niewiele ukryć, szczelin i szpar. Miejsca do założenia gniazd są bardzo 14

41 nieliczne, a dodatkowym potencjalnym czynnikiem zniechęcającym ptaki do gniazdowania na tym terenie jest dość duża aktywność ludzi Status ochronny ptaków Wszystkie ptaki, których gniazdowanie było możliwe na budynkach objętych inwentaryzacją są ściśle chronione na mocy Ustawy o ochronie przyrody z dnia (Dz. U. Nr 92, poz. 880) oraz Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia (Dz. U. Nr 220, poz.2237). Zgodnie ww. ustawą zabrania się w stosunku do zwierząt chronionych min.: zabijania, chwytania, przetrzymywania, niszczenia gniazd i jaj oraz postaci młodocianych, płoszenia, niepokojenia, niszczenia siedlisk, legowisk, zimowisk i innych schronień. Również Ustawa o ochronie zwierząt z dnia 21 sierpnia 1997 zabrania nieuzasadnionego zabijania, znęcania, zadawania bólu i cierpienia. Zakaz niszczenia gniazd ptaków (w tym usuwania gniazd starych) na podstawie Rozporządzenia nie dotyczy ich usuwania z obiektów budowlanych od 16 X do końca II, jeżeli wymagają tego względy bezpieczeństwa lub sanitarne. Paragraf 10 Rozporządzenia przewiduje również sposoby ochrony gatunków zwierząt poprzez odtwarzanie i budowanie sztucznych miejsc lęgowych (budki, skrzynki), dostosowywanie terminów i sposobów wykonywania prac budowlanych, remontowych i innych do okresów lęgu, rozrodu i hibernacji oraz obserwowanie i dokumentowanie (monitoring) stanowisk, ostoi i populacji gatunków. Na mocy ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 Prawo Ochrony Środowiska (Dz. U nr 62 poz. 627) w trakcie prac budowlanych inwestor realizujący przedsięwzięcie jest zobowiązany uwzględnić ochronę środowiska na obszarze prowadzenia prac. Opisane gatunki ptaków, najczęściej gniazdujące na budynkach nie są zamieszczone w Polskiej czerwonej księdze zwierząt (Głowaciński 2001), zawierającej podstawowe informacje o ptakach (i innych kręgowcach), których populacje są w różnym stopniu narażone na znaczny spadek liczebności, a w skrajnych przypadkach na wymarcie w skali kraju. Znajdują się tam gatunki, których liczebność zmalała do poziomu krytycznego, są zagrożone wyginięciem z powodu małej populacji lub nagłego spadku liczebności. Żaden z tych gatunków nie znajduje się też na liście SPEC według kryteriów BirdLife International (2004). Jest to grupa gatunków priorytetowych, w przypadku których zaleca się podjęcie działań mających na celu poprawę stanu populacji lęgowej w Europie. Opisane 15

42 gatunki nie są zamieszczone w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej, która skupia gatunki zagrożone w skali Unii Europejskiej Zalecenia ochronne i kompensacyjne Zaleca się rozpoczęcie prac remontowych wczesną wiosną od początku marca, ewentualnie kwietnia, zanim ptaki rozpoczną lęgi. Wczesne rozpoczęcie prac remontowych wiosną spowoduje, ze ptaki w tym sezonie będą unikały gniazdowania na budynkach i w ich najbliższym sąsiedztwie. W ten sposób uniknie się porzucania gniazd z jajami lub pisklętami, co mogłoby mieć miejsce w sytuacji, gdyby prace dociepleniowe były rozpoczynane w pełni sezonu lęgowego. W sytuacji stwierdzenia gniazda z jajami lub pisklętami osoba nadzorująca plac budowy powinna skontaktować się z ornitologiem, w celu ustalenia sposobu, który pozwoliłby uniknąć porzucenia gniazda lub problemów z karmieniem piskląt przez dorosłe ptaki. Nie należy wycinać w okresie kwiecień sierpień pnącza, rosnącego na ścianie budynku (Fot. 10). Istnieje możliwość gniazdowania w nim ptaków mimo, że w okresie maj-czerwiec 2011 ptaków tam nie stwierdzono. Jeżeli jego wycięcie będzie niezbędne należy to zrobić poza wskazanymi powyżej miesiącami. Jeżeli będzie planowany demontaż i wymiana bądź renowacja lampy ulicznej znajdującej się przy budynku nr 2 (Fot. 11) należy tą renowacje lub demontaż dokonać poza miesiącami kwiecień-sierpień. W lampie znajduje się atrakcyjna dla ptaków szczelina, w które wróble gniazdowały w roku 2011 i mogą gniazdować corocznie. W ramach zabiegów kompensacyjnych zaleca się zakup i zamontowanie na budynku i w okolicy skrzynek lęgowych dla jerzyków, kawek i wróbli. Skrzynki dla jerzyka Są dwa rodzaje skrzynek dla tego gatunku godne polecenia: 1). Skrzynki-cegiełki Brick Box wykonane z drewno-betonu (Fot. 7). Zaletą ich jest duża trwałość, możliwość mocowania na elewacji lub ukrycia w warstwie dociepleniowej tak, żeby ich przednia ścianka stanowiła z elewacją równą powierzchnię. Można je wówczas pomalować farbą i widoczny pozostaje jedynie otwór wlotowy do skrzynki. Dystrybutorem takich skrzynek jest firma Bird Control z Bydgoszczy: 16

43 Odpowiednia dla jerzyka i jednocześnie w przystępnej cenie jest skrzynka Typ 25 w cenie 117,20 zł netto/szt. Brick Box (skrzynka "cegiełka") Typ 25 Przeznaczenie: jerzyki Mocując skrzynkę w miejscach niedostępnych radzimy zabezpieczyć otwór wejściowy silikonem lub innym uszczelniaczem tak, aby nie wypadał. Otwór wejściowy: 55 x 33 mm Wymiary: Wys 18 x Szer 26.5 x gł 22 cm Waga: ok. 8,8 kg Brick Box Typ 25 Typ 24 (zainstalowana) Fot. 7. Budka dla jerzyka typu Brick-Box oferowana przez Bird-Control. Zdjęcie z oferty dystrybutora. 2). Budki drewniane o bardziej tradycyjnej konstrukcji, o odpowiednich tylko dla tego gatunku parametrach (wielkość skrzynki i otworu wlotowego), (Fot. 16). Drewniane skrzynki sprawdzonej jakości można kupić w sklepie internetowym Ptasie Ogrody Odpowiedni model dla jerzyka to budka o numerze katalogowym i cenie 40,00 zł. Ten model budki powinien jednak mieć daszek obity blachą dla przedłużenia jej trwałości. 17

44 Fot. 8. Model drewniany budki dla jerzyka oferowany przez sklep internetowy Ptasie Ogrody ( Zdjęcie z oferty dystrybutora. Zalecamy zakup 8-10 budek dla jerzyka. W przypadku tego kompleksu budynków bardziej praktyczne wydają się budki drewniane. Z uwagi na krótszą trwałość budki drewniane powinny być wymieniane na nowe po ok. 10 latach lub wcześniej, jeśli ulegną uszkodzeniu. Sugerowanym miejscem rozwieszenia tych budek jest komin na budynku nr 5 oraz miejsce pod gzymsem na szczycie budynku nr 5 (Fot. 12 i 13). Budki mogą wisieć obok siebie, np. w grupach po 2-3 sztuki. Nie jest wymagane zachowanie odległości pomiędzy poszczególnymi budkami, gdyż jerzyki są ptakami chętnie gniazdującymi w koloniach. Ważne jest jednak montowanie budek dla jerzyków otworem skierowanym jak najbliżej skraju budynku i otwartej przestrzeni, żeby był do nich dobry dolot, gdyż jerzyki wlatują do otworów z dużym impetem zataczając łuk od dołu. Budki dla jerzyków wiesza się poziomo w takiej pozycji jak na Fot. 8 (otwór po lewej stronie przedniej ścianki). Budki dla kawek Kawki chętnie gniazdują w budkach drewnianych typu C, dość dużych rozmiarów (ściśle określonych dla tego gatunku). Budki te rozwiesza się wysoko na ścianach budynków (raczej z dala od okien od pomieszczeń mieszkalnych lub biurowych, ze względu na dźwięki wydawana przez pisklęta, które mogą przeszkadzać), a najlepiej na dachu na kominach wentylacyjnych lub u postawy kominów wentylacyjnych (daszek budki powinien być obity blachą lub papą). Można wieszać w odległości m od siebie albo po jednej budce na jednym kominie wentylacyjnym. Zalecamy zakup 3-5 budek dla kawek i rozwieszenie ich na budynkach nr 3 i 4. 18

45 Drewniane budki dla kawek sprawdzonej jakości można kupić w sklepie internetowym Ptasie Ogrody - model o numerze katalogowym BC-1 i cenie 65,00 zł. Fot. 9. Budka typu C dla kawki Corvus monedula. Budki dla wróbli (ewentualnie mazurków) Wróble (rzadziej mazurki) w miastach gniazdują nie tylko w szczelinach budynków, ale również w budkach rozwieszonych na drzewach. Ponieważ obszar AWFiS wokół budynków obfituje w zieleń i zadrzewienia zaleca się rozwieszenie budek dla tych gatunków w zadrzewieniach. Budki należy rozwieszać dość wysoko (powyżej 2,5 m nad ziemią), żeby człowiek nie mógł do niej dosięgnąć, zawsze idealnie w pionie. Dla tych gatunków budki musimy rozwieszać zachowując odległość między budkami min. 50 m. Zalecamy rozwieszenie w sumie 6-8 budek dla wróbli. Dobrym miejscem jest tzw. Aleja Grubby, ale z dala od ławek, raczej bliżej ogrodzenia boisk, gdyż osoby odpoczywające na ławkach mogłyby zakłócać karmienie piskląt. W tej alei można rozwiesić np. 3 budki. Kolejne 2 sztuki w pasie zadrzewień naprzeciw wejścia do budynku 5 (bliżej ogrodzenia) oraz 2-3 sztuki w podwórzu budynku 4 od strony ul. Czyżewskiego. Drewniane budki dla wróbli typ A1 (również dla sikor) w sklepie internetowym Ptasie Ogrody - to model o numerze katalogowym BA1 i cenie 25 zł. Budka dla wróbla typu A1 powinna mieć otwór trochę większy od standardowego o średnicy 35 mm. 19

46 Alternatywnym źródłem dobrych drewnianych budek dla rożnych gatunków ptaków jest: sklepik Towarzystwa Przyrodniczego Bocian z Siedlec Zdecydowanie nie polecamy kupna budek w hipermarketach, czy hurtowniach ogrodniczych. Najczęściej nie spełniają one żadnych norm i parametrów wymaganych przez konkretne gatunki ptaków. Fot. 10. Pnącze rosnące na ścianie budynku nr 2, którego nie należy wycinać w okresie lęgowym ptaków w miesiącach kwiecień-sierpień (M. Zielińska). 20

47 Fot. 11. Lampa przy budynku nr 2 z zaznaczonym miejscem, w którym gniazdowały wróble Passer domesticus (M. Zielińska). Fot. 12. Ściana szczytowa budynku nr 5 ze wskazaniem miejsc pod gzymsem, które byłoby odpowiednie do zamontowania budek dla jerzyków Apus apus (M. Zielińska). 21

48 Fot. 13. Komin na budynku nr 5 ze wskazaniem miejsc odpowiednich do zamontowania budek dla jerzyków Apus apus (M. Zielińska). 22

49 Fot. 14. Kominy wentylacyjne na budynku nr 3 ze wskazaniem miejsc odpowiednich do zamontowania budek dla kawek Corvus monedula (M. Zielińska). Fot. 15. Aleja Grubby miejsce, w którym zaleca się rozwieszenie na drzewach budek dla wróbli Passer domesticus (M. Zielińska). 23

50 Tabela 1. Zalecane działania kompensacyjne podsumowanie Przeznaczenie budki Jerzyk Apus apus Kawka Corvus monedula Wróbel Passer domesticus Zalecana liczba Miejsce rozwieszenia budek 8-10 Budynek nr 5 - komin i na szczycie budynku pod gzymsem; w grupach po 2-3 budki, bez zachowania określonej odległości 3-5 Budynek nr 3 i 4 - kominy wentylacyjne, po jednej budce na jednym kominie 6-8 Na drzewach w Alei Grubby, w alei naprzeciw wejścia do bud. 5, w podwórzu bud. 4; powyżej 2,5 m nad ziemią, w odległości ok. 50 od siebie 3. Nietoperze opracowanie: Agnieszka Przesmycka Występowanie i status ochronny Nietoperze, to zwierzęta, które w swoim cyklu życiowym wykorzystują wiele środowisk (ekosystemów), co związane jest z ciągłym przemieszczaniem się. Każdy z etapów cyklu życiowego nietoperzy wymaga odpowiedniego rodzaju kryjówki, stąd duża różnorodność miejsc zajmowanych przez te zwierzęta. Pierwotnie nietoperze zasiedlały obszary leśne oraz podgórskie, które oferowały im zarówno schronienia dzienne, jak miejsca do rozrodu i hibernacji, a także odpowiednie żerowiska. Obecnie działalność człowieka wywiera istotny wpływ na kształtowanie środowiska przyrodniczego. Powierzchnie zurbanizowane zajmują coraz większe przestrzenie, wprowadzając tym samym nieodwracalne zmiany w ekosystemach. W przypadku nietoperzy urbanizacja środowiska stworzyła możliwość wykorzystywania wielu nowych, nie występujących w przyrodzie kryjówek zarówno letnich jak i zimowych (często oferujących lepsze warunki termiczne niż niestabilne mikroklimatycznie schronienia naturalne). W miastach dostępność kryjówek w budynkach jest ogromna. Budynki mają dla nietoperzy duże znaczenie, jako miejsca dziennego pobytu i należą do najważniejszych antropogenicznych schronień. Znaczenie to jest szczególnie duże w okresie, w którym samice rodzą i wychowują młode oraz podczas hibernacji i wędrówek sezonowych. Okres rozrodu i wychowywania młodych, a tym samym związanego z nim 24

51 przebywania kolonii rozrodczych nietoperzy w budynkach przypada zazwyczaj na czas od maja do końca sierpnia. Hibernacja obejmuje czas od listopada do końca marca. W czasie wędrówek sezonowych - wiosną i na jesieni - nietoperze często wykorzystują tzw. kryjówki przejściowe, w których przebywają zazwyczaj od jednego do kilku dni. Czas rozrodu i hibernacji stanowi jednocześnie okres ochronny dla nietoperzy, w którym w przypadku stwierdzenia obecności zwierząt w budynku nie powinno się podejmować prac mogących w sposób bezpośredni lub pośredni szkodzić nietoperzom. W budynkach nietoperze najczęściej zasiedlają szczeliny i pęknięcia w murach, szczeliny przy framugach okien, pod parapetami i balkonami, otwory wywietrzników, pustki w stropodachach, przestrzenie za obiciami ścian oraz za dociepleniem, gdzie można je spotkać w ciągu całego roku. Z kryjówkami w budynkach, związanych jest większość gatunków nietoperzy występujących w naszym kraju. Do gatunków najczęściej znajdowanych w budynkach należą: borowiec wielki Nyctalus noctula, mroczek posrebrzany Vespertilio murinus, mroczek późny Eptesicus serotinus oraz karliki Pipistrellus sp. Na terenie miasta Gdańska, a także w Sopocie i Gdyni stwierdzono przebywanie w budynkach nietoperzy z gatunków: karlik malutki Pipistrellus pipistrellus, karlik większy Pipistrellus nathusii, mroczek posrebrzany Vespertilio murinus oraz mroczek późny Eptesicus serotinus, borowiec wielki Nyctalus noctula, nocek duży Myotis myotis, nocek Natterera Myotis nattereri, nocek rudy Myotis daubentonii, gacek brunatny Plecotus auritus, gacek szary Plecotus austriacus. Wśród wymienionych nietoperzy na uwagę zasługują nocek duży nietoperz zamieszczony w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej UE oraz mroczek posrebrzany zamieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt z kategorią LC (gatunek niższego ryzyka). mroczek późny karlik malutki borowiec wielki Fot Nietoperze zamieszkujące budynki w miastach (A. Przesmycka) Wszystkie krajowe gatunki nietoperzy podlegają ścisłej ochronie gatunkowej, chronią je również zapisy Konwencji Berneńskiej i Konwencji Bońskiej, załącznik IV Dyrektywy 25

52 Siedliskowej UE oraz zapisy Porozumienia o Ochronie Nietoperzy w Europie (EUROBATS). W Polsce stwierdzono występowanie 25 gatunków nietoperzy. Na Pomorzu Gdańskim oraz Warmii i Żuławach stwierdzono dotychczas obecność 17 gatunków nietoperzy. W granicach Miasta Gdańska oraz terenach bezpośrednio przyległych występuje 14 gatunków nietoperzy. Wszystkie one mogą być okresowo lub na stałe związane z różnego rodzaju budowlami. W zabudowie Oliwy miejscem o dużym znaczeniu dla nietoperzy jest schron obrony przeciwlotniczej przy ulicy Podhalańskiej. Co roku zimuje tu do 120 nietoperzy należących do 4 gatunków w tym nocek duży. Schron objęty jest ochroną w postaci użytku ekologicznego oraz włączony jest do europejskiej sieci obszarów Natura 2000 jako Bunkier w Oliwie PLH Innym obszarem chronionym ważnym dla trójmiejskich nietoperzy jest kompleks Lasów Oliwsko-Sopockich (Trójmiejski Park Krajobrazowy), od którego zabudowania uczelni oddzielone są ruchliwą ulicą Czyżewskiego oraz zabudową mieszkaniową Oliwy. Tak więc nie graniczą bezpośrednio z terenami leśnymi. Teren objęty planowaną inwestycją znajduje się poza obszarami chronionymi wymienionymi w ustawie o ochronie przyrody, w tym poza obszarami Natura 2000 powołanymi ze względu na nietoperze. Z uwagi na znaczną odległość najbliższych obszarów Natura 2000 ( Bunkier w Oliwie PLH220055, Twierdza Wisłoujście PLH220030) od terenu AWF nie przewiduje się negatywnego wpływu inwestycji na związane z tymi obszarami nietoperze. Inwestycja nie zagraża celom, dla których wyznaczono powyższe obszary Natura 2000 jak również ich spójności i integralności Metody inwentaryzacji W dniach , , r. przeprowadzono kontrole budynków AWF w Gdańsku. Celem kontroli było wskazanie potencjalnych miejsc przebywania nietoperzy oraz określenie metod ich ochronny oraz kompensacji w przypadku utraty potencjalnych kryjówek w związku z planowanymi pracami dociepleniowymi. Ponieważ kontrole obiektów przypadły na miesiąc czerwiec można było przeprowadzić zalecane przy tego typu inwestycjach obserwacje budynków połączone z nasłuchem przy użyciu detektora ultradźwięków i w związku z tym ustalić stopień wykorzystania budynków przez nietoperze pod kątem występowania w nich kolonii letnich nietoperzy. Kontrola polegała na obserwacji budynków po zachodzie słońca z jednoczesną rejestracją głosów przelatujących zwierząt. Nagrane głosy zidentyfikowano co do gatunku przy pomocy odpowiedniego programu komputerowego służącego do analizy dźwięków wydawanych przez nietoperze. Dokonano także szczegółowych oględzin budynków w celu znalezienia potencjalnych kryjówek tych zwierząt w tym kryjówek, w których mogą przebywać nietoperze w zimie. 26

53 3. 3. Wyniki Na terenie objętym inwestycją zarejestrowano pojedyncze przeloty nietoperzy należących do gatunków mroczek późny (5 sygnałów) oraz karlik malutki (3 sygnały). Nagrań dokonano w dniach 25 i , w dniu w pobliżu zabudowań AWF nie zarejestrowano aktywności nietoperzy. Bardzo niska aktywność nietoperzy w zabudowaniach AWF pojedyncze przeloty, w dużych odstępach czasu nie wskazuje na występowanie w nich dużej kolonii letniej nietoperzy. Nie natrafiono również na ślady wskazujące na wykorzystywanie budynków przez większa liczbę tych zwierząt. Nie zauważono również nietoperzy wylatujących z budynków AWF po zachodzie słońca. Przy jednej ze ścian budynków - budynek oznaczony na mapie jako nr 2 znaleziono nieliczne odchody nietoperzy. Na ścianie tej znajduje się duży fragment odspojonego tynku. Powstała w ten sposób szczelina wykorzystywana jest przez pojedyncze nietoperze jako kryjówka dzienna. Zdjęcie szczeliny znajduje się na Fot. 20. Innymi miejscami, w których potencjalnie mogą chronić się nietoperze są kanały wentylacyjne oraz przestrzenie pomiędzy murem a przylegającymi do niego elementami wykonanymi z płyt blaszanych, np. na budynkach oznaczonym jako 1A, 1 i 2 (część przyległa do bud. nr 1). Otwory i kanały wentylacyjne mogą stanowić potencjalne schronienie zimowe nietoperzy Zalecenia ochronne i kompensacyjne Nie zawsze w przypadku każdego indywidualnego budynku można określić realne zagrożenie jakie niesie ze sobą planowana inwestycja oraz w pełni określić działania ochronne i kompensacyjne, tym bardziej, że nietoperze należą do zwierząt o bardzo skrytym trybie życia. Na zagrożenie nie reagują one bowiem tak jak ptaki - że przepłoszone lub niepokojone opuszczają kryjówki przez co stają się widoczne - lecz wręcz przeciwnie. Okresy niepokoju starają się przeczekać w ukryciu, niewidoczne, przez co często padają ofiarami, np. zamurowania, kryjąc się w szczelinie, w której przebywały. 27

54 Żeby zminimalizować skutki prowadzonych prac dociepleniowych dla nietoperzy należy brać pod uwagę następujące rozwiązania: Mieć na uwadze, że w trakcie prowadzenia prac niezależnie od pory roku można natrafić na przebywające w budynku nietoperze. O znalezionych zwierzętach zwłaszcza w zimie lub w przypadku kolonii rozrodczej należy zawsze poinformować specjalistę od nietoperzy lub bezpośrednio odpowiedni organ administracyjny w celu uzyskania informacji lub wymaganych pozwoleń na przeniesienie zwierząt lub dalsze prowadzenie prac. Brać pod uwagę pozostawienie ewentualnych istniejących wlotów do znalezionych podczas prowadzenia prac kryjówek nietoperzy można wykorzystać w tym celu specjalną skrzynkę dla nietoperzy. Optymalnym czasem docieplania budynków ze względu na cykl życiowy nietoperzy są miesiące marzec i kwiecień oraz sierpień, wrzesień i pierwsza połowa października. W celu minimalizacji skutków ewentualnej utraty kryjówek przez nietoperze w trakcie termomodernizacji budynków na ścianach o ekspozycji nasłonecznionej - w przypadku opisywanego budynku ściana z odspojonym tynkiem (budynek nr 2) - należy zamontować dużą skrzynkę dla nietoperzy lub kilka mniejszych. Można też umieścić dużą całoroczną skrzynkę dla nietoperzy na krawędzi dachu budynku nad miejscem z odstającym tynkiem (i zrezygnować ze skrzynek na ścianie budynku). Wybór rodzaju skrzynek (wzory skrzynek w dalszej części tekstu) autor opracowania pozostawia zarządcy budynku. Liczba zamontowanych kryjówek może być różna od proponowanej - od kilku dużych skrzynek do kilkunastu mniejszych rozmieszczonych w poprzek ściany budynku. Pomiędzy skrzynkami nie trzeba zachowywać określonych odległości, ponieważ nietoperze nie wykazują silnego terytorializmu. Skrzynki dla nietoperzy zalecane do montowania na ścianach budynków Skrzynki dla nietoperzy można wykonać indywidualnie lub zakupić gotowe. Skrzynki takie najczęściej wykonywane są z drewna, trocinobetonu lub betonu. Ważne jest, aby były one szczelne i trwałe. Jeśli będą przewiewne nietoperze ich nie zasiedlą. Skrzynki zawiesza się jednocześnie z docieplaniem budynku w warstwie ociepliny lub bezpośrednio na tynku. Przy montowaniu sztucznych schronień dla nietoperzy należy pamiętać o zasadach 28

55 bezpieczeństwa. Skrzynki zawieszać w sposób, który nie zagraża użytkownikom budynków. Skrzynki natynkowe kontrolować co dwa lata w celu wymiany uszkodzonych. Przykładowa skrzynka podtynkowa dla nietoperzy do samodzielnego wykonania Ramkę z 3 listewek o grubości 2-3 cm (boki i góra) o wymiarach przynajmniej 50x70 cm montujemy bezpośrednio na ścianę budynku i pokrywamy deskami (nieheblowanymi). W ten sposób powstaje przestrzeń między deskami a ścianą budynku. Od dołu pozostawiamy szczelinę o szerokości 2-3 cm wlot do kryjówki. Szczelina jest jedynym elementem schronienia widocznym z zewnątrz po otynkowaniu i wykończeniu ściany. Poniżej szczeliny ścianę pozostawiamy szorstką jako lądowisko dla nietoperzy. Gotowe skrzynki pod- i natynkowe dla nietoperzy Można również zakupić gotowe, uniwersalne sztuczne schronienia, które montuje się zarówno na tynku, jak i wewnątrz ściany. Jednak w tym przypadku trzeba się liczyć z dosyć wysokim kosztem takich kryjówek. W Polsce nie ma firm produkujących takie skrzynki i najczęściej trzeba je zamawiać zagranicą, np. w Niemczech lub Wielkiej Brytanii. 29

56 Fot. 19. Przykładowe gotowe skrzynki pod- i natynkowe dla nietoperzy Ryc. 2. Sposób montowania gotowych lub drewnianych samodzielnie wykonanych skrzynek podtynkowych i natynkowych 30

57 Ryc. 3. Przykład zastosowania skrzynki w przypadku znalezienia w budynku istniejącej kryjówki nietoperzy. Ryc. 4. Lokalizacja szczeliny pod tynkiem wykorzystywanej przez nietoperze i miejsca stwierdzenia przelotów nietoperzy; zielone koła mroczek późny Ectesicus serotinus, niebieskie koła karlik malutki Pipistrellus pipistrellus; czerwony prostokąt szczelina pod tynkiem miejsce predysponowane do zamontowania skrzynki dla nietoperzy. 31

58 Fot. 20. Szczelina pod tynkiem na budynku nr 2 (A. Przesmycka). Fot Otwory wentylacyjne i metalowe okładziny na budynkach (A. Przesmycka). 32

59 4. Wnioski 1. Inwentaryzację budynku pod kątem potencjalnych miejsc gniazdowania ptaków oraz schronień nietoperzy przeprowadzono podczas 7 kontroli terenowych w okresie Skontrolowano przy użyciu lornetki zewnętrzne ściany budynku poszukując szczelin i otworów, w których mogłyby gniazdować ptaki lub hibernować nietoperze. Prowadzono obserwacje ptaków i miejsc, do których wlatują w celu potwierdzenia ich gniazdowania. Prowadzono wieczorne nasłuchy i nagrania głosów nietoperzy za pomocą detektora ultradźwięków. 3. Budynki AWFiS są ubogie w miejsca odpowiednie do gniazdowania ptaków. Stwierdzono na budynkach gniazdowanie pewne, prawdopodobne i możliwe 1 pary pleszki, 2-3 par kopciuszka, 1 pary pliszki siwej. Nie można też wykluczyć gniazdowania pojedynczych kawek i wróbli. 4. Stwierdzono na jednym z budynków szczelinę pod tynkiem, pod którą znajdowały się odchody nietoperzy. W tym i kilku innym miejscach nagrano na detektor ultradźwięków nieliczne głosy karlika malutkiego i mroczka późnego. 5. Nie natrafiono na ślady świadczące o obecności większej kolonii nietoperzy. 6. Zalecono rozpoczęcie prac remontowych od początku marca, najpóźniej kwietnia w celu uniknięcia płoszenia ptaków, które rozpoczęłyby już lęgi. 7. Podczas prowadzenia prac remontowych należy przed uszczelnieniem i zatynkowaniem wszelkich otworów i szczelin sprawdzać, czy nie przebywają w nich nietoperze lub gniazda ptaków, żeby zapobiec ich nieświadomemu zatynkowaniu. 8. Po zakończeniu remontu budynku zaleca się rozwieszenie budek lęgowych dla jerzyków (8-10 sztuk) na kominach wentylacyjnych i pod gzymsem; budki można powiesić w grupach po 2-4 sztuki jak najbliżej skraju budynku, żeby zapewnić ptakom dobry dolot. Odległości pomiędzy poszczególnymi budkami mogą być dowolne, jerzyki nie wykazują silnego terytorializmu i gniazdują chętnie w koloniach. 9. Dla kawek zalecamy rozwieszenie 3-5 budek typu C na kominach wentylacyjnych najwyższych budynków; budki dla kawki mogą być powieszone lub posadowione u podstawy komina, również w głębi dachu; montować nie więcej niż 1 budkę na jednym kominie. 10. Dla wróbli zalecamy powieszenie 6-8 budek typ A1 z otworem 35 mm w pasie zieleni na drzewach, powyżej 2,5 m od ziemi w odległości cn. 50 m od siebie. 33

60 11. Zaleca się również zamontowanie jednej dużej lub kilku małych skrzynek dla nietoperzy rekompensujących im utratę szczeliny wykorzystywanej obecnie przez te zwierzęta. Nie ma wymogu zachowania konkretnych odległości między budkami. 34

61 5. Literatura Antczak J. i Górski W Sierpówka Streptopelia decaocto. W: Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.) Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski Bogucki Wyd. Nauk., Poznań, s Betleja J. 2007a. Oknówka Delichon urbicum. W: Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.) Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski Bogucki Wyd. Nauk., Poznań, s Betleja J. 2007b. Pustułka Falco tinnunculus. W: Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.) Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski Bogucki Wyd. Nauk., Poznań, s BirdLife International (2004) Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status. Cambridge, UK: BirdLife International. (BirdLife Conservation Series No. 12). Chylarecki P. i Sikora A Ocena liczebności gatunków lęgowych w Polsce. W: Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.) Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski Bogucki Wyd. Nauk., Poznań, s Cramp S. (eds) Handbook of the birds of Europe the Middle East and North Africa. The birds of the Western Palearctic. Vol. 5 Tyrant flycatchers to trushes. Oxford University Press/ Głowaciński Z. (red.) Polska czerwona księga zwierząt - kręgowce. PWRiL, Warszawa. Indykiewicz P. i Barczak T Fauna miast Europy Środkowej 21. wieku. Bydgoszcz Indykiewicz P., Barczak T. i Kaczorowski G. (red.) Bioróżnorodność i ekologia populacji zwierzęcych w środowiskach zurbanizowanych. Nice, Bydgoszcz Kupczyk M Kopciuszek Phoenicurus ochruros. W: Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.) Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski Bogucki Wyd. Nauk., Poznań, s Pinowski J Wróbel Passer domesticus. W: Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.) Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski Bogucki Wyd. Nauk., Poznań, s Śliwa P Falco tinnunculus (L., 1758) pustułka. W: Gromadzki M (red.) Ptaki (część I). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. T. 7, s Śliwa P. i Rejt Ł Monografie przyrodnicze. Pustułka. Wydawnictwo Klubu Przyrodników, ŚwiebodzinTomiałojć L., Stawarczyk T Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP pro Natura. Wrocław. Tomiałojć L., Stawarczyk T Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. 35