Migracja a dwujęzyczność

Transkrypt

1 OD MIGRACJI DO INTEGRACJI 1 2 października 2011 Kopenhaga Konferencja zorganizowana przez Nordycką Unię Oświaty Polonijnej Towarzystwo Krzewienia Oświaty Polskiej w Danii im. Adama Sokólskiego Migracja a dwujęzyczność Mówiąc o migracji rozumiemy przez to wędrówkę, przesiedlanie się ludności z jednego kraju do innego w celu znalezienia nowego, stałego lub okresowego, miejsca zamieszkania. Powody mogą być różne wojny domowe, polityczne czy też religijne prześladowania lub brak pracy. Osoby migrujące podążają ku miejscu gdzie jest spokój i bezpiecznie, szansa na otrzymanie pracy i lepszej edukacji, wyższy standard życia, wolność polityczna i wolność wyznania. Konsekwencją migracji jest potrzeba rozszerzenia kompetencji lingwistycznych i przyswojenie języka nowego kraju. Czeskie przysłowie mówi: żyjesz nowym życiem, gdy poznajesz język. Określając dwujęzyczność mamy na myśli porozumiewanie się lub bycie zdolnym do porozumiewania się w dwu językach z równorzędną płynnością. Jednak ta formuła nie oddaje całej złożoności nabywania kompetencji drugiego języka. Jest to zazwyczaj proces długi, uzależniony od poziomu wykształcenia, talentu do języków, środowiska, z którego dana osoba pochodzi; proces wymagający osobistej motywacji, wsparcia od bliskiego otoczenia, własnej społeczności w nowym kraju jak i akceptacji i wsparcia od kraju gospodarzy. Znajomość drugiego języka odgrywa wielką rolę w integracji w nowym kraju osiedlenia. Język jest środkiem codziennej komunikacji oraz źródłem dostępu do edukacji, urzędów, służby zdrowia, i rynku pracy. Języki i akcenty działają jako symbole przynależności lub obcości i dają podstawę do zróżnicowania i dyskryminacji. Obecnie, w ciągle zmieniającym się świecie w wyniku migracji, coraz więcej dorosłych i dzieci znajduje się w otoczeniu, gdzie używa się więcej niż jednego języka. Wiele osób, szczególnie młodych ludzi i rodzin z dziećmi, opuszcza swój rodzinny kraj i szuka pracy lub lepszych warunków bytu w innym świecie. 1

2 W procesie tworzenia Unii Europejskiej wiele uwagi poświęcono sprawie języka. Obecnie Unia Europejska przypomina wieżę Babel, gdzie są 23 języki urzędowe, czyli każdy obywatel kraju Unii ma prawo komunikacji w urzędach Unii w języku ojczystym. Wynika to stąd, że jedną z myśli wiodących przy tworzeniu Unii Europejskiej było zapewnienie równości języków. Formuła mówi: Języki europejskie posiadają równorzędną wartość i dostojeństwo oraz stanowią integralną część kultury i cywilizacji europejskiej. To stwierdzenie stanowi podstawę do wielu ustaw dotyczących nauki języka czy też języków potrzebnych do zamieszkania i pracowania w wybranym kraju Europy. Otwierając europejski rynek pracy dla jej członków, wydano wiele rozporządzeń wspierających naukę dodatkowego języka oprócz ojczystego w szkołach. Dla przykładu, rozporządzenie z lutego 1983, które twierdzi: Nauka języków jest podstawą aby realizować wolność wyboru przemieszczania się, szczególnie w czasach bezrobocia (11 lutego 0J Feb 1983, OJ Doc. NOC 68/105)) lub z kwietnia 1988 które twierdzi, że nauka języków jest niezbędna dla każdego obywatela Europy w celu podjęcia pracy lub studiowania w innym kraju Unii Europejskiej (European File 3/85) Jednak w czasie wydawania tych rezolucji wiele obecnych członków Unii należało jeszcze do komunistycznego bloku państw europejskich, a tam drugim językiem był język rosyjski. Tylko jednostki miały dostęp do nauki innych języków, a były to przeważnie osoby zamieszkujące w dużych miastach. Filologie języków zachodnich na uniwersytetach przyjmowały znikomą liczbę studentów więc nie kształcono nawet nauczycieli języków obcych. Taką sytuację zastano w Polsce w 1989, a gdy Polska stała się członkiem Unii Europejskiej w 2004 niewiele jeszcze osiągnięto, jeśli chodzi o nauczanie języków obcych. 1 maja 2004 otwarto rynek pracy w Wielkiej Brytanii i Polacy mogli legalnie szukać zatrudnienia jako obywatele kraju Unii Europejskiej. Z tym faktem łączy się pojęcie migracja w przeciwieństwie do emigracji. Słowo emigracja zawierało w sobie do tego czasu coś permanentnego, nieodwracalnego, związane była z wielką trauma opuszczenia rodzinnego kraju, do którego powrót był albo niemożliwy za względu na odległość lub sytuację polityczną. Gdy obecnie pytano Polaków o ich status w Wielkiej Brytanii, takie oto padały odpowiedzi: po pierwsze nie jesteśmy emigrantami, lecz obywatelami Unii. Każdy obywatel Unii może sobie żyć i pracować, gdzie mu się żywnie podoba i jak długo zechce. Pracuję w kasynie jako krupier i moja manager Francuzka dojeżdża do pracy z Francji codziennie pociągiem. Moja koleżanka Niemka, lekarz, dolatuje na weekendy z Hamburga na 3 dyżury. Nikt się do Niemców, Francuzów i innych nie czepia się i nie mówi o nich emigranci. Powody wyjazdów to: chęć życia na odpowiednim poziomie, czyli żebym nie musiał sobie czegokolwiek odmawiać, na co mam ochotę, uczenie się świata tak, aby realizować się zawodowo, społecznie i kulturalnie, zdobywanie doświadczenia zawodowego, odłożenie 2

3 pieniędzy na mieszkanie w Polsce, poszerzenie horyzontów czy też podszkolenie znajomość języka angielskiego, rozwinięcie się zawodowo. Powyższe cytaty to bardzo typowe przykłady wśród odpowiedzi dotyczących oczekiwań związanych z pobytem w Wielkiej Brytanii. Aby jeszcze bardziej zilustrować wieloznaczność słowa migracja, można odwołać się do określeń, które dokładnie tłumaczą jego odcienie. Tak więc wśród migrantów są tzw. bociany czyli migracja sezonowa (studenci, pracownicy w rolnictwie), chomiki osoby które zbierają na mieszkanie, niezdecydowani ci, którzy nie wiedzą na co się zdecydować i emigranci ci, którzy znaleźli swoje miejsce w nowym kraju. To znacznie wpływa na stopień znajomości nowego języka, jaki uzyskują osoby migrujące. Migracje Polaków problemy z dwujęzycznością Migracje i emigracje Polaków to już bardzo długa historia. W celu przeanalizowania zjawiska migracji oraz dwujęzyczności chciałabym się skupić głównie na przykładzie migracji do Wielkiej Brytanii i przeanalizować, jak następuje osiąganie dwujęzyczność Polaków w tym kraju i jakie są efekty? Czy zachowanie ojczystego języka jest wykładnikiem przywiązania do Kraju i patriotyzmu? Czy Polacy się integrują? Kiedy dochodzi do integracji a kiedy do asymilacji w nowym środowisku? Dwujęzyczność dzieci i dorosłych. Jakie czynniki wpływają na ułatwienie zachowania rodzimego języka i tożsamości a jakie czynniki stoją temu na przeszkodzie. I na koniec, jakie są perspektywy dwujęzyczności oraz czego uczy doświadczenie zdobywania dwujęzyczności w Wielkiej Brytanii? Migracja Polaków na Wyspy Brytyjskie zaczęła się bardzo dawno temu. Nasze ślady na Wyspach sięgają odległych wieków a pierwszą Polką, o której wiemy, była Świętosława, znana w historiografii angielskiej jako Gunhilda Polka, córka Mieszka I szego i siostra Bolesława Chrobrego, a matka Kanuta Wielkiego, duńskiego króla Anglii, Danii, Norwegii oraz zarządcy Szchlezwiku i Pomorza w odległym XI wieku. Uprzednio Świętosława była żoną króla Szwecji, kochała się w królu Norwegii, i potem dopiero wyszła za mąż za Seweryna Pierwszego Duńczyka. Z tego związku urodził się m.in. Kanut Wielki. Gdy podbijał Anglię pomagał mu w tym Bolesław Chrobry. Ilu Polaków pozostało wtedy w Anglii? Tego nie wiemy. Czy Świętosława znała języki obce? Czy potrzebne jej były do integracji? Tego też nie wiemy, bo żadna saga o tym nie mówi. Wiemy natomiast, że często popadała w konflikty I możemy tylko przypuszczać, że powodowane one były częściowo różnicami językowymi I kulturowymi. Szczątki Świętosławy i jej syna Kanuta Wielkiego spoczywają w Katedrze w Winchesterze. Pierwsza większa grupa emigrantów do Wielkiej Brytanii przybyła po powstaniach listopadowym i styczniowym w wieku XIX tym. Nie znali oni języka angielskiego i byli zdani albo na bratnią pomoc lub na pomoc rządu angielskiego lub organizacji angielskich. Wiemy, 3

4 że nie znając języka, nie mogli znaleźć miejsca w nowym kraju, a o ich trudach możemy dowiedzieć się z zapisków i pamiętników. Jak przyjmowano obcokrajowców w Anglii można dowiedzieć się z opowiadania Conrada Amy Foster, gdzie bohaterem jest Yanko Goorall, rozbitek na wybrzeżu angielskim w drodze do Ameryki. Nie znający języka angielskiego, traktowany jest przez tubylców jak obłąkaniec; biją go, obrzucają kamieniami, i wsadzają do więzienia. Po czasie Janko uczy się języka i żeni z prostą, wiejską dziewczyną. Ona nie ma pojęcia o niczym i gdy pewnego dnia Yanko zapada w chorobę i w malignie prosi po polsku o szklankę wody, Amy w popłochu ucieka z dzieckiem myśląc, że Yanko jest obłąkany, a Yanko umiera na atak serca. Widzimy więc, że w tych nie tak odległych czasach obcy język, to było coś strasznego, a jego znajomość to obłąkanie. Sam Joseph Conrad, będąc migrującym Polakiem, poznał gorycz wyalienowania społecznego z powodu różnic kulturowych i początkowego braku języka. Jednak znajomość wpierw francuskiego, a potem angielskiego pozwoliła mu na poznanie i zrozumienie procesów, które dotykają osobę opuszczającą swój kraj. Conrad wybrał język angielski jako język swojej twórczości i napisał 18 powieści, 29 opowiadań, trzy adaptacje sztuk i pięć zbiorów autobiograficznych esejów. W tych wszystkich pracach znajdują się dowody na to, jak bardzo był mu bliski temat wielojęzyczności i adaptacji w nowych środowisku, czyli integracji. Jeden z krytyków Conrada pisał o nim: myśli po polsku, układa myśli po francusku, a pisze po angielsku (Young 1924). Conrad sam tłumaczy dlaczego wybrał język angielski jako język swojej twórczości: Prawda jest taka, że moja zdolność pisania po angielsku jest tak naturalna jak inna zdolność z którą mogłem się urodzić. (..) była adopcja, ale to ja byłem zaadoptowany przez geniusz tego języka (..) mogę śmiało powiedzieć że gdybym nie pisał po angielsku, to w ogóle bym nie pisał. Inny krytyk pisze: coś w Conradzie było przeciwne idei formowania ścisłych emocjonalnych więzi z językiem ojczystym. (Gurko 1965) Może nie mógł pisać po polsku z powodu wielkich emocjonalnych ran które odniósł podczas wygnania na Syberię w dzieciństwie a później jako sierota. Istnieje znaczna literaturę na temat dwujęzyczności w literaturze która wskazuje na wpływ jaki ma emocjonalna trauma przy wyborze języka twórczości (Grosjean 1986) Oczywiście należy tu dodać jeszcze praktyczne aspekty takiego wyboru języka. Prace po polsku w tym czasie doceniano tylko w Polsce. Conrad w obronie swojego wyboru języka twórczości pisał: Jest powszechnie znane, że jestem Polakiem I że mój Józef Konrad to moje dwa chrześcijańskie imiona (..) nie sądzę abym był niewiernym synem mojej ziemi przez pokazanie Anglikom, że pan z Ukrainy może być dobrym marynarzem I zarówno mieć coś do powiedzenia w ich własnym języku. Uważam że uznanie jakie zdobyłem zasługuje na ciche docenienie tego czego dokonałem. (Najder 1983) Gdy [pytano Conrada skąd zna tak piękny język polski, którym się posługiwał w gronie polskich przyjaciół I znajomych, Retinger wspomina, że zawsze powtarzał, że języka polskiego uczył się na najlepszych wzorcach czytając Mickiewicza, Słowackiego I innych klasyków literatury polskiej. Wspominał nauczycieli, którzy dawali mu najlepsze wzorce I 4

5 dzięki temu mówił po polsku, językiem literackim do końca swego życia, chociaż opuścił Polskę jak miał 17 lat. Conrad reprezentuje typ Polaka, który tylko powierzchownie poddał się asymilacji. Jego książki dowodzą, jak jego twórczość, Polaka wędrowca, daje wymiar ogólnoludzki stanom migracji, integracji lub asymilacji. Spuścizna literacka Conrada wskazuje na wartości zakorzenione w polskości i ich siłę moralną wpływającą na życie osób mieszkających w obcej kulturze I języku. Integracja Polaków po II wojnie światowej Po II wojnie światowej pozostało w Wielkiej Brytanii ok. 250,000 wychodźców. Nie byli to emigranci, ale polityczne wychodźstwo, byli żołnierze polscy, ludność cywilna w tym dużo młodzieży i dzieci, którzy przeżyli wywózkę na Syberię przez Sowietów i przeszli szlak bojowy przy boku wojsk alianckich walcząc o wolność ojczyzny. Polacy napływali do Wielkiej Brytanii już od 1940 roku, po kapitulacji Francji, kiedy to oddziały wojska polskiego i osoby prywatne znalazły się na Wyspach Brytyjskich. Kwestią najbardziej palącą było zorganizowanie edukacji dla młodego pokolenia Polaków na Obczyźnie. Już w 1941 zostaje założone przez żołnierzy nauczycieli Zrzeszenie Nauczycielstwa Polskiego za Granicą, które w tym roku obchodzi 70 tą rocznicę działalności na Wyspach Brytyjskich. Celem tej organizacji było zakładanie szkół dla dzieci I młodzieży, nauka języka polskiego i przedmiotów ojczystych, szkolenie nauczycieli, oraz pielęgnowanie ducha polskości. Wszystko robione było z myślą o powrocie do Kraju po zakończeniu wojny. Gdy jednak po zakończeniu wojny okazało się, że powrót do Kraju stał się niemożliwy z powodu zmian politycznych i obszarowych Kraju, zachowanie polskości przez edukację dzieci i młodzieży w duchu polskości oraz zorganizowanie dobrego zaplecza ku temu stało się priorytetem Polaków w Wielkiej Brytanii. Działał Polski Rząd na Uchodźstwie, przy którym było Ministerstwo Oświaty. Dzięki niemu, krótkotrwałej pomocy finansowej rządu Wielkiej Brytanii w początkowych latach po wojnie, potem Stowarzyszeniu Polskich Kombatantów, Zrzeszeniu Nauczycielstwa Polskiego za Granicą, Kościołowi i innym licznym organizacjom powstały polskie szkoły ( w tym gimnazja i licea o pełnym wymiarze godzin z językiem wykładowym polskim i internatami). W latach 50 tych powołano Polską Macierz Szkolną, dzięki której polskie szkoły wyposażano w podręczniki I pomoce naukowe. Były one pisane i redagowane przez nauczycieli i metodyków mieszkających w Wielkiej Brytanii ponieważ Polacy pragnęli uniknąć nauczania dzieci z komunistycznych podręczników. Ofiarność Polaków utrzymywała organizacje i pozwalała na ich działalność. Do Londynu z Francji przeniesiono Polski Uniwersytet na Obczyźnie. Poza tym otwierano wydziały na uniwersytetach specjalnie dla polskich wychodźców, które umożliwiły osiąganie wykształcenia i zawodów wielu młodym Polakom. ( W tym roku Polski Wydział Lekarskiego Medycyny w Edynburgu obchodził 70 lecie jego założenia.) Polacy wierzyli, że utrzymywanie polskości przez znajomość języka, historii, kultury Kraju to ich obowiązek obywatelski i 5

6 kontynuacja walki o wolną i suwerenną Polskę. Polacy nie chcieli zrywać łączności z Krajem, z rodziną i przyjaciółmi w ojczyźnie. Hasłem działania stało się: Integracja tak asymilacja nie. Było ono myślą przewodnią polskiej społeczności w Wielkiej Brytanii i pozwoliło nowej generacji Polaków pomóc nie tylko w zachowaniu języka rodziców, ale również wartości rodzinnych i narodowych. Jednocześnie przystosowywano się do życia w Wielkiej Brytanii poprzez naukę języka angielskiego. W okresie powojennym społeczeństwo angielskie było hermetyczne i wrogie obcym, podobnie jak w opowiadaniu Conrada. Nowoprzybyli byli określani jako aliens (nawet w języku urzędowym), co we współczesnym tłumaczeniu oznaczałoby wręcz kosmitów. Felietonistka, Krystyna Cywińska na łamach tygodnika polskiego Nowy Czas wydawanego w Londynie wspomina Anglię powojenną: Przenoszę się myślą lata wstecz. Do krainy nieznanej młodym polskim pokoleniom. Do Anglii hermetycznej, krytycznej wobec obcych, ksenofobicznej, paternalistycznej wobec dawniej podbitych narodów. ( ) Wracam myślą do Anglii zamkniętej we własnym języku. Nieczułej na inne, niepotrzebne jej języki. W Anglii wyczulonej na rozbieżności i odmiany językowe na klasowe i regionalne akcenty segregujące według nich ludzi i środowiska. W tamtej Anglii język był przyczyną podejrzliwości, nieufności, a nawet lekkiej pogardy. Odczuwali tę wyniosłość nieraz polscy emigranci kaleczący nieudacznie ten język i jego akcent. Przyswajanie języka angielskiego przebiegało różnie. Formalne nauczanie na kursach językowych było bardzo efektywne, a motywacja znalezienia pracy i urządzenia rodziny była napędem do nauki języka. Bardzo zdystansowany stosunek Anglików do obcokrajowców skłaniał wielu satyryków do odzwierciedlenia inności Anglików jak i również języka. Oto przykład Nauki angielskiego (w ciągu jednej lekcji) podanej przez Tadeusza Wittlina: Straszna rzecz, gdy nie zna się angielskiego! wzdycha cudzoziemiec po przybyciu na Wyspę. Człowiek bez znajomości języka jest zupełnie jak bez języka! ( ) Po tych słowach obkłada się słownikiem, podręcznikami, samouczkami I dopiero wtedy bezradnie rozkłada ręce. ( ) Tymczasem język angielski jest niezwykle łatwy I zrozumiały. Nie posiada bowiem ani gramatyki, ani składni, ani fonetyki, ani stylistyki, ani ortografii. ( ) Aby ułatwić nie znającym angielskiego szybkie opanowanie tego języka, postanowiłem wydać własny podręcznik rozmówek, uproszczony i skrócony do jednej lekcji, którą oto podaję poniżej: ROZMOWKA NR 1 W RESTAURACJI Wchodzisz I siadasz przy stoliku. Podchodzi kelnerka w fartuszku, lub bez, co dla znajomości angielskiego nie posiada głębszego znaczenia I wręcza ci jadłospis. Ty: Thank you Kelnerka: Thank you 6

7 Bierzesz do ręki kartę I wpatrujesz się w nią, niby czytając wypisaną na niej jedyną potrawę. Ty: (po chwili zwracając kartę) : Thank you Kelnerka: Thank you Kelnerka odchodzi, po czym wraca kładą przed tobą na stole nóż, widelec I łyżkę. Ty: Thank you Kelnerka : Thank you Kelnerka znów odchodzi, by po upływie pół godziny przynieść talerz z pływającymi w tłuszczu pomidorami. Ty: Thank you Kelnerka: Thank you Zaczynasz jeść, z trudem przełykając margarine z pomidorami. Gdy opróżniłeś talerz, kelnerka zabiera go. Ty: Thank you Kelnerka: Thank you Po chwili kelnerka przynosi skrupulatny rachunek, w którym bodajże wypisano, ile było plasterków pomidora. Nic z tego nie rozumiesz, lecz na wszelki wypadek wyjmujesz pół korony I kładziesz na stole. Kelnerka: Thank you Ty: Thank you Chowasz pieniądze i wychodzisz. Jeśli nosisz pomięte, dawno nieczyszczone ubranie, kelnerka będzie przekonana, że jesteś rodowitym Anglikiem. Oto rady Wittlina jak stać się obywatelem dwujęzycznym. Ten tekst zawiera również wiele wskazówek dotyczących zwyczajów Anglików, ich sposobu zachowania, ubrania i diety. Jest więc również poradnikiem kulturowo bytowym, niezbędnych do przebywania czy też osiedlania się w obcym kraju. Mimo trudności powojenne pokolenie polskich wychodźców zintegrowało się w Wielkiej Brytanii bardzo skutecznie. Nauka języka angielskiego była podstawą. Nie należy również umniejszać wagi znajomości kultury bycia Anglików oraz ich dziedzictwa kulturowego. 7

8 Pokolenie osób dorosłych do Wielkiej Brytanii miało większe trudności z płynnym opanowaniem języka angielskiego oraz dostosowaniem się do innej kultury bytu. Na pewno dało to z początku poczucie wyobcowania i alienacji. Polacy byli skazani na podejmowanie bardzo niskopłatnych prac, często poniżej ich statusu i wykształcenia, ale z czasem nowo nabyte kompetencje językowe wystarczały na swobodne poruszanie się w nowym otoczeniu, zakładanie firm, lub pracę w swoim zawodzie. Opanowanie drugiego języka ułatwiło nie tylko codzienne porozumiewanie się w nowym otoczeniu, ale umożliwiło zapoznanie się z kulturą i obyczajami nowego kraju. Zrozumienie prasy i innych mediów przekazu ułatwiło śledzenie życia politycznego i społecznego w nowym kraju i zrozumienie innego zapatrywania na podobne problemy. To z kolei budowało mosty między ludźmi i stworzyło społeczeństwo żyjące w symbiozie. Polacy, oddając szacunek gospodarzom, przyjęli pewne ich obyczaje. Dla przykładu, jednym takim wyrazem okazywania szacunku gospodarzom było odśpiewanie dwóch hymnów narodowych, Mazurka Dąbrowskiego i God Save the Queen, po wszelkich imprezach w miejscach publicznych. Jednocześnie dzięki pielęgnacji swojego języka i utrzymaniu własnej tożsamości byli w stanie żyć z dwiema kulturami. Zachowana polska tożsamość przetrwała dzięki polskim szkołom, placówkom kulturalno społecznym, bibliotekom, teatrom, twórczości literackiej, prasie polskiej wydawanej w Wielkiej Brytanii, stowarzyszeniom i związkom. Pamiętając o swoich korzeniach Polacy integrowali się ze społeczeństwem angielskim. Dwujęzyczności wpłynęła na dobre stosunki Polaków z Anglikami, Szkotami czy też Walijczykami. Dzięki dwujęzyczności nastąpiła wymiana kulturalna i zachęta poznania tak odległego i egzotycznego dla Anglika kraju, jak Polska. Wykształcenie Polacy przekazywali Anglikom najlepsze przykłady z literatury I kultury polskiej. Wydział polonistyki na uniwersytecie w Londynie przybliżał studentom bogactwo myśli i twórczości polskiej. Powstało wiele przekładów literatury polskiej na angielski. Słynna również stała się współpraca niezapomnianego poety i tłumacza prof. Pietrkiewicza z Uniwersytetu Londyńskiego z Noelem Clarkiem, tłumaczem, która zaowocowała w przeklady polskich klasyków takich jak Wyspiański czy Fredro. Dzięki tej pracy angielski czytelnik mógł po raz pierwszy zapoznać się z Weselem czy też Zemstą oraz licznymi pozycjami pięknej polskiej poezji. Poeci Polacy urodzenie w Anglii piszą w dwu językach i tłumaczą, np. Adam Czerniawski tłumaczy Treny Kochanowskiego i przybliża również Norwida licznymi tłumaczeniami I opracowaniami. Poza tym pisze po polsku, dla polskiego odbiorcy w Polsce. Polacy historycy, urodzeni w Anglii piszą po angielsku i po polsku historię Polski i przybliżają Anglikom polski punkt widzenia, jak np. Adam Zamoyski. Nie sposób tu wyliczyć wszystkich nazwisk Polaków mieszkających w Anglii i ich wkładu w rozwój obydwu społeczności dzięki dwujęzyczności Polaków i ich wpływu na stosunek Anglików do Polaków. Znając swoje korzenie I język, a co za tym idzie, polską mentalność oraz obracając się swobodnie w języku I kulturze angielskiej mogli stworzyć polskie lobby I bronić polskich interesów. Polacy, żyjąc w obcym kraju, ucząc się języka obcego mieli świadomość, że język jest kluczem do ich bytu i tylko udoskonalając swoje kompetencje językowe i kwalifikacje oraz 8

9 zdobywając doświadczenie oraz dobrobyt będą w stanie służyć kiedyś ojczyźnie. Dzięki dwujęzyczności kraj gospodarzy ma korzyść z talentów i umiejętności przybyszów, a kiedy Polska stała się suwerennym krajem w 1989, wielu Polaków urodzonych już w Wielkiej Brytanii pojechało do Polski i służyło swoimi umiejętnościami i językiem angielskim. Wielu urodzonych i wykształconych w Anglii Polaków podjęło pracę nauczycieli i wykładowców języka angielskiego w Polsce, zaczynając nadrabiać zaległości w nauczaniu języków obcych z czasów komunizmu. Obecnie w Wielkiej Brytanii dwujęzyczność to codzienność. Jest zalecana i traktowana pozytywnie. W samym Londynie mówi się 300 różnymi językami. Zmieniło się nastawienie do języków, którymi władają przybysze do kraju. W systemie szkolnym młodzież zachęca się do zdawania dodatkowej matury z języka polskiego (języka mówionego w domu lub języka przodków) i po zdaniu egzaminu maturalnego z języka polskiego w systemie angielskim otrzymuje się dodatkowe punkty, które są pomocne w uzyskaniu miejsca na wyższej uczelni. Egzaminy te są przeprowadzane przez Edexel i Oxford Cambridge Examination Board. W Wielkiej Brytanii wspiera się system, który zachęca do nauki czy też studiowania języka ojczystego czy też polskiego jako obcego. W systemie szkolnym praktykowana jest dyrektywa 77/486/EEC, którą mówi, że państwa członkowskie UE mają dostarczać darmową naukę dla osób, które są obywatelami innego kraju Unii Europejskiej, a w szczególności nauczania języka nowego kraju, szkolić nauczycieli do tego celu oraz zachęcać i promować naukę języka ojczystego i kultury kraju pochodzenia wraz z regularną edukacją dziecka. Dyrektywa z 1977 roku nie tylko zapewnia edukację dzieciom w nowym kraju ale zachęca do nauczania języka ojczystego dodatkowo w kooperacji z krajem pochodzenia. Jeśli chodzi o uczelnie wyższe, to wydziały danego języka obcego są finansowane przez kraj zainteresowania. Tę sytuację dotyczącą edukacji zastała nowa fala migracji z Polski w liczbie przeszło 1,000,000 osób, która napłynęła z Polski po 2004 roku. Większość z nich to mieszkańcy małych miast i wsi. Często to osoby niskich kwalifikacjach. Początkowo mogli się oni zapisywać na bezpłatne kursy angielskiego, ale teraz muszą za nie płacić. Z powodu braku znajomości angielskiego szukają pracy, gdzie znajomość angielskiego jest niekonieczna, np. w rolnictwie i sadownictwie, albo właściciel Anglik zatrudnia menadżera Polaka czy też osobę mówiącą po polsku i w ten sposób radzi sobie z trudnościami językowymi migrantów. W takiej sytuacji wielu migrantów nie uczy się języka i żyje jakby poza społeczeństwem. Bez języka nie są w stanie nawiązać nowych znajomości, poszerzać koło znajomych i integrować się. Dostęp do polskich mediów, możliwość częstych odwiedzin rodzin, mieszkanie I praca wyłącznie w polskim środowisku nie sprzyja motywacji do nauki języka angielskiego. Wielu Polaków znalazło pracę w tej samej miejscowości i są miasta gdzie 80% stanowią Polacy. Instytucje angielskie tłumaczą dla nich wiele dokumentów na język polski, a gdy komunikacja w szpitalu czy innej instytucji staje się niemożliwa, mają prawo prosić o tłumacza. Ten system, chociaż doraźnie jest pomocny, również nie motywuje migrantów na 9

10 nauki języka angielskiego i powoduje ich dalsze wyobcowanie. Poza tym duża liczba Polaków w jednym miejscu powoduje niechęć do nich wśród Anglików i zdarzają się napady a nawet zabójstwa Polaków. Motywacja do nauki języka jest zwykle duża, gdy praca wymaga znajomości języka. Ale czasami motywacja nie wystarcza. Często na przeszkodzie stoją wiek, brak zdolności językowych, koszt nauki języka oraz brak kursów w danej okolicy oraz niski poziom edukacji migrantów. Napotykając na trudności w nauce nowego języka, migranci odczuwają obcość nowego środowiska. Badania przeprowadzone wśród osób przybyłych na Wyspy Brytyjskie wykazały problem samotności w tłumie wśród Polonii. Głównym problemem jest mój słabiutki angielski i to że jestem samotny oto jedna z wielu wypowiedzi dotyczących tematu tęsknoty za bliskimi, krajem, albo wręcz brakiem przyjaciół. Owo osamotnienie związane jest nie tyle z fizycznym brakiem samych kontaktów z ludźmi, co ich jakością. Wypowiedzi dominujące na forum dotyczą płytkich i powierzchownych znajomości towarzyskich i zawodowych oraz braku integracji wśród Polaków. Wiąże się to z takimi zjawiskami jak samotność i różne toksyczne sposoby walki z nią. Ostatnie dane podają, że na cztery z naturalnych zgonów jedna to samobójstwo wśród Polaków którzy niedawno przybyli do Wielkiej Brytanii. Ten problem próbują rozwiązać nowopowstały związek psychologów czy też kościół. Jednak to za mało. Jak doświadczenie pokazało do integracji potrzebne jest wsparcie szczególnie zorganizowanej społeczności polskiej, zaangażowania ojczystego kraju, poczucie przynależności, która daje poczucie bezpieczeństwa w nowym środowisku i wtedy sprzyja nauce języka, efektywnej pracy, zdobywaniu kwalifikacji i poznaniu kultury i obyczajów obcego kraju. Dlatego powstanie na terenie Skandynawii Nordyckiej Unii OSwiaty Polonijnej jest wielkim dokonaniem, bo jako organizacja może ona zdziałać wiele na rzecz szkolnictwa polskiego za granicą. Młodzi fachowcy, którzy znaleźli się w Wielkiej Brytanii, a znają język angielski, znajdują pracę szybciej. Są żądni nowych doświadczeń i sprawdzenia się w nowym otoczeniu. Są ciekawi świata, a więc integrują się szybciej. Z ich szybkiej integracji dzięki znajomości języka, wielkie korzyści ma kraj gospodarzy. Jednak niepokojącą sprawą jest fakt, że ludzie wykształceni, nowa polska inteligencja, zaczyna skupiać się z dala od tradycyjnych miejsc, gdzie Polacy stworzyli organizacje i kluby. Działają w z dala od reszty rodaków pochłonięci swoimi karierami, zamykając się w grupach o tych samych specjalnościach. Nie działają dla dobra ogółu; nie kontynuują roli, jaką zawsze ta grupa odgrywała, a więc przewodniej siły, w tworzeniu struktur emigracyjnych. Rozczłonkowana społeczność polska nie ma szans na spoistość i efektywne działanie. Jeśli nawet wszyscy Polacy na Wyspach Brytyjskich osiągną dwujęzyczność, jednostki nie będą w stanie wiele zrobić na rzecz tej polskiej społeczności, bez wsparcia organizacji. Obecnie w W. Brytanii mieszka ok. 130,000 polskich dzieci, w tym od 2004 na Wyspach urodziło się ich 92,000. Małe dzieci, które przyjechały z rodzicami znalazły miejsca w 10

11 szkołach angielskich. Dla dzieci, które nie mówią czy też nie mówiły po angielsku zaangażowani zostali asystenci, którzy pomagali dzieciom i nauczycielom w porozumiewaniu się i nauce. Zauważono, że dzieci, które znają swój język ojczysty dobrze i jego structurę gramatyczną, mają wsparcie rodziców, radzą sobie z nowym językiem lepiej. Jeśli nie mają ukończone lat łatwo przyswajają angielski akcent. Ministerstwo Edukacji w Wielkiej Brytanii nie finansuje nauki języka ojczystego nowoprzybyłych na Wyspy. Pomoc ogranicza się do pomocy językowej w szkole angielskiej. Tam gdzie jest bardzo liczna liczba polskich uczniów powstają polskie szkoły sobotnie na tereni danej szkoły. Szkoła nie pobiera opłaty za wynajem klas, a rodzice pokrywają koszty nauki. Jednak takich szkól jest bardzo niewiele. Na ogół dzieci uczęszcza do społecznych sobotnich szkół polskich i rodzice muszą pokryć wszelkie koszty zarówno wynajmu klas jak i nauczycieli. Obecnie w Wielkiej Brytanii jest przeszło 100 takich szkół. Dawno istniejące organizacje społeczne nie mają wystarczających funduszy aby wspierać finansowo polskie szkoły sobotnie, a nowe organizacje tez nie mają zasobów finansowych na te cele. Jest duża grupa dzieci, która wypada z system zorganizowanych polskich szkół. Powodem tego są rady psychologów dzieci, którzy nadal często doradzają rodzicom zaprzestanie mówienia do dziecka po polsku ponieważ wtedy dziecko będzie się lepiej rozwijać. Wiele jednak dzieci na całym świecie wyrasta z dwoma lub wieloma językami od niemowlęcia i nie zdradza żadnych opóźnień w rozwoju czy nauce, a wręcz przeciwnie. Innym problemem jest finansowanie polskiej szkoły przez rodziców. Bardzo dużą liczbę rodziców, nie jest stać na opłaty. Państwo polskie do tej pory nie wydało efektywnego rozporządzenia, które zaradziłoby problemom polskiej edukacji poza granicami kraju. W Wielkiej Brytanii regularnie finansowane są tylko szkoły przy ambasadach RP (przeżytek z czasów komunistycznych), do których uczęszcza tylko znikomy procent polskich dzieci zamieszkujących obecnie w Wielkiej Brytanii. A rezultat jest taki, ze szkoły te powodują rozdźwięk w społeczności polskiej ponieważ dzieci traktowane są nierówno i ten system nie stwarza równych szans dla wszystkich polskich dzieci. Niezrozumiałe jest trwanie przy tym systemie, który tak nieefektywnie wydaje pieniądze polskiego podatnika, bo służy tylko małej liczbie dzieci. Niektórzy rodzice widzą przyszłość swoich dzieci w Anglii I dlatego porzucają naukę języka ojczystego. Dziecko przejmuje język otoczenia i traci bogactwo, którym jest dwujęzyczność. Chciałabym tu nadmienić, że Józef Conrad tez nie nauczył dzieci po polsku i jego synowie bardzo tego żałowali, ponieważ nie byli w stanie wymieniać myśli w języku swojego ojca. Często zdarza się jednak, że dziecko wyrwane ze swego środowiska, otoczone obcością, nie znające języka, i nie mające wsparcia w rodzinie przeżywa dramat i czuje się wyalienowane. W tej sytuacji zdarza się, że postępy w nauce nowego języka są powolne, a dziecko szuka drogi powrotnej do ojczyzny. Chce pozostać jednojęzyczne i mieszkać w swoim środowisku. 11

12 Na Wyspach wielu rodziców, zauważając problem z dziećmi, szuka pomocy psychologów. Niektóre polskie szkoły organizują sesje z psychologami, aby zaradzić tym problemom. Poza tym polskie szkoły sobotnie często tkwią w starych strukturach. Jeszcze w powijakach jest metodyka nauczania jeżyka polskiego dzieci i młodzieży uczęszczających do szkół poza granicami kraju oraz podręczników opartych na takiej metodyce. Znikome są też szkolenia nauczycieli, którzy uczą lub mają zamiar uczyć w szkołach polskich za granicą. Nie uznaje się w Polsce stażu pracy nauczycieli pracujących w sobotnich szkołach za granicą, a oni to, wielkim wysiłkiem i poświęceniem utrzymują język polski od czasu, jak tylko powstawały szkoły polskie na całym świecie. Podsumowanie Jest niezaprzeczalną sprawą, że dwujęzyczność ma wiele odcieni, a na jej nabycie składa się wiele czynników. Jakie są korzyści z dwujęzyczności czy wielojęzyczności wszyscy zdajemy sobie sprawę. Patrząc na przyszłość dwujęzyczności, patrzymy na nową generację. Będąc pedagogami, działaczami społecznymi, rodzicami musimy zadbać o zapewnienie wsparcia i przekazanie najlepszego wzorca zaangażowania, wartości, które są nam bliskie, bo utworzyły naszą tożsamość narodową i rodzinną oraz nauczanie najlepszych wzorców językowych wyrażonych w literaturze; tych, które odzwierciedlają naszą historię i psychikę, pokazują motywy działania oraz rezultaty tych poczynań. Przez pielęgnację własnych wartości będziemy w stanie zrozumieć przywiązanie innych do ich wartości i czerpać z obopólnych doświadczeń. Dziecko nasze, władając płynnie dwoma językami, będzie również bardzo swobodnie poruszało się w innej kulturze, mając silne własne korzenie i tożsamość. Ta pewność i świadomość swego dziedzictwa to czynnik, który pozytywnie wpływa na funkcjonowanie w nowym środowisku I pomaga w integracji. Obecnie, w ramach programów Unii Europejskiej realizowany jest międzynarodowy komputerowy program nauki języka ojczystego (polskiego, czeskiego i litewskiego) pod nazwą Heuropa przeznaczony dla rodzin migrujących. Program ten potwierdza wagę każdego języka europejskiego i zadba o to, aby dzieci uczyły się języka ojczystego i w erze komputerów miały również nowoczesny, atrakcyjny program nauczania, który będzie mógł być również wykorzystany przez nauczycieli na lekcji języka ojczystego. Program też ma na celu zachęcić także jednego z rodziców z małżeństw mieszanych, aby włączył się w naukę języka razem ze swoim dzieckiem. Jest to program przeznaczony dla dzieci od wieku przedszkolnego do lat 12 tu. Beata Howe Zrzeszenie Nauczycielstwa Polskiego za Granicą Londyn Partner w projekcie Heuropa 12