Robert Felkel - pomysłowy burmistrz

Transkrypt

1 Robert Felkel - pomysłowy burmistrz Restauracja twierdzy, wypuszczanie w dzierżawę jej leżących odłogiem dzieł, doprowadzenie do każdego domu gazu i wody w miejsce instalowania pomp, poprawa gospodarczej sytuacji Srebrnej Góry, to tylko kilka spośród idei, które urzeczywistnił był burmistrz Robert Felkel. Pochodził z Zabrza, gdzie przyszedł na świat 8 marca 1893 r. Pracując w urzędach miejskich Zabrza i Bytomia zyskał obszerną wiedzę o wszystkich dziedzinach il. 01 Robert Felkel w 1924 r., w wieku 31 lat administracji publicznej. Uczestnicząc w kursach i wykładach wyższej szkoły ludowej i akademii administracji na bieżąco wzbogacał swoją wiedzę. Świadectwa pracy z lat potwierdzają jego wszechstronną aktywność i wyjątkową pracowitość. 1 Gdy w 1924 r. wybrano go na burmistrza Srebrnej Góry, Robert Felkel miał 31 lat. Poznał się na walorach krajobrazowych miasta i jego okolic. Z twierdzy rozciąga się jedyny w swoim rodzaju widok na śląską równinę, a do Srebrnej Góry dotrzeć można było wówczas pociągiem z każdego miejsca w Niemczech 2. Już wówczas odwiedzało miejscowość rocznie kilka tysięcy turystów. Cele burmistrza Roberta Felkela Nowy burmistrz zaznajomił się z lokalnymi uwarunkowaniami i mieszkańcami Srebrnej Góry. Intensyfikacja ruchu turystycznego mogła poprawić sytuację gospodarczą miasta. Odrestaurowanie twierdzy, poprawa infrastruktury, doprowadzenie gazu i wody do domów, tworzenie miejsc pracy dla mieszkańców, zaprowadzenie porządku w beztroskiej dotychczas administracji, oraz włączenie do gminy położonych w mieście terenów należących dotąd do innych miejscowości oto cele nowego burmistrza. Twierdza W 1925 r. Robert Felkel poprosił rząd we Wrocławiu o utworzenie z fachowców w dziedzinie konserwacji zabytków, budownictwa oraz finansów oficjalnej komisji, która miała zlustrować dzieła twierdzy srebrnogórskiej i zdecydować, które spośród nich, ze względu na ich wartość historyczną i zainteresowanie publiczności (tj. turystów), winny zostać odrestaurowane i jakie nakłady finansowe trzeba ponieść w tym celu. 3 W rezultacie pruski minister nauki, wychowanie i edukacji wydał 16 listopada 1925 r. dekret, w którym zalecał rewitalizację przynajmniej donżonu. 4 Dokonało się to jednak dopiero w 1934 r. (pod kierunkiem Wolfganga Bleyla), bo w 1925 r. brakło na ten cel pieniędzy. O leżących odłogiem i już podupadłych forcie Wysoka Skała oraz Forcie Rogowym nie mogło być wówczas nawet mowy. Robert Felkel szukał sponsorów dla tych dzieł i w 1927 r. udało mu się oddać fort Wysoka Skała w dzieżawę ząbkowickiej szkole policyjnej, a w 1930 r. podobnie wydzierżawić Dzieło Rogowe wrocławskiej dyrekcji policji. Obie instytucje wykorzystywały dzieła w charakterze domów wypoczynkowych i placówek szkoleniowych, ponosząc ciężar ich restauracji, a miasto zyskało pożądane wpływy w postaci czynszu dzierżawnego. 5 1 Felkel-Archiv, Hamburg: życiorys Roberta Felkela i 13 świadectw pracy z lat Kolejką z Ząbkowic do Srebrnej Góry oraz Sową, koleją z Dzierżoniowa, która od miasta Srebrna Góra, jako kolejka zębata, prowadziła do przystanku Srebrna Góra twierdza i dalej do Leśnej w Hrabstwie Kłodzkim. 3 Dejas: Urteil über die Amtsführung des Bürgermeisters Felkel in Silberberg von Ratmann Dejas, Silberberg ; Rzehulka: Gutachten über die Amtstätigkeit des Bürgermeisters Herrn Felkel von Silberberg von Rzehulka, Stadtverordnetenvorsteher, Silberberg den 1. März Bleyl: Silberberg die Passfestung Schlesiens, s. 6 5 Dejas; Rzehulka; Chronik der Stadt und Festung Silberberg, 6. wydanie, s. 55, 56 AX Ein ideenreicher Brgermeister PL 1

2 il. 02: Fort Wysoka Skała ok r., ciemne plamy widoczne w tle to okna i drzwi il. 03: Fort Wysoka Skała po restauracji w 1927 r., 150 lat po wzniesieniu dzieła il. 04: Dzieło Rogowe w 1930 r. By umożliwić wejście do jego wnętrza, zbudowano most z drogi krytej do Bramy Zachodniej Ochotnicza służba pracy By promować Srebrną Górę i uczynić miejsce atrakcyjniejszym dla przyjezdnych (turystów), trzeba było wykonać wiele prac w otaczających miasto górach. Na przykład do schronisk (w siole Czeski Las w Górach Bardzkich oraz na Budzowskiej Kolonii, obecnie już nieistniejących) donosić trzeba było z doliny żywność i napoje. Szlaki prowadzące do tychże schronisk miały zostać, poczynając od Srebrnej Góry, rozbudowane, tak by stały się dostępne dla pojazdów. Również zwykłe szlaki wędrówkowe trzeba było pielęgnować i oznaczyć. Trzeba było zbudować i ustawić przy nich ławki dla odpoczywających wędrowców. W tym celu założono w 1925 r. ochotniczą służbę pracy. Należeli do niej bezrobotni, którzy otrzymywali za dzień pracy ok. 2 marek oraz darmowe wyżywienie. 6 il. 05 Ochotnicza służba pracy przy budowie drogi Fermy zwierząt futerkowych w Budzowskiej Kolonii w Górach Sowich i w ogrodzie ratusza W 1925 r. baron von Reibnitz szukał nieruchomości w celu urządzenia na niej fermy zwierząt futerkowych, w szczególności srebrnych lisów. Robert Felkel polecił mu Budzowską Kolonię w il. 06 Ferma zwierząt futerkowych w Budzowskiej Kolonii w Górach Sowich Górach Sowich 7. Do transportu znacznych ilości paszy dla zwierząt służyła droga dojazdowa do Budzowskiej Kolonii, zbudowana przez ochotniczą służbę pracy. Burmistrz zasięgnął informacji o hodowli zwierząt futerkowych i zaproponował rajcom urządzenie podobnej fermy również dla miasta. Propozycję tę jednak tylko wyśmiano, nie przyjmując jej do wiadomości 8. Robert Felkel stworzył jednak w 1927 r. własną, prywatną fermę nurek w ogrodzie przy ratuszu. il. 07 Ferma zwierząt futerkowych w ogrodzie ratusza Cebaus: Meine Kindheit in Silberberg, s. 36 Neugebauer, Schnober, Kaschke: Chronik der Stadt und Festung Silberberg s. 54 Rozmowa z Robertem Felkelem AX Ein ideenreicher Brgermeister PL 2

3 Zakupił kilka par rozpłodowych nurek, zatrudnił pomocnika do opieki nad nimi i zaczął hodowlę 9. Wyhodowane zwierzęta sprzedawał parkami. Hodowla okazała się dochodowym interesem. We wrześniu 1930 r. burmistrz zakupił z zysków, które ta przyniosła, wielki samochód marki Adler. il. 08 (rodzina Felkelów w 1931 r. w Karkonoszach) Auto to nie miało jeszcze osobnego bagażnika, stąd w jego wnętrzu było bardzo dużo miejsca - przed tylnym siedzeniem umieścić można było nawet krzesła dla gości. Centralny wodociąg Już w początkach XX w. ojcowie miasta chcieli zbudować w Srebrnej Górze wodociąg, który doprowadzałby wodę do każdego domu. Niestety Srebrna Góra nie była wówczas w stanie sfinansować tej inwestycji. Doprowadzenie wody do wszystkich domów było pilną potrzebą. Kobiety w Srebrnej Górze miały pracowite życie. Nie było jeszcze elektrycznych urządzeń gospodarstwa domowego, w tym pralek i zmywarek do naczyń. Nie było również jeszcze łazienek i toalet (tj. spłukiwanych wodą klozetów), a domy nie miały wodociągów. Kobiety musiały czerpać wodę ze stojących przy ulicy pomp, i dźwigać ją potem do domowych kuchni 10. il. 09: Tego rodzaju pompę obejrzeć można jeszcze przy Winterseite 116 / ul. Zimowej 27 Robert Felkel dokładnie zajął się zagadnieniem centralnego zaopatrzenia w wodę. W górach wokół Srebrnej Góry wody było pod dostatkiem. Około 700 metrów na północ od Budzowskiej Kolonii w Górach Sowich leżało miejsce, w którym były źródła, zwane Siedem Studni / Sieben Brunnen. il. 10 (mapa rejonu siedmiu studni) Same studnie wykonano około 1765 r. Dostarczały one wówczas wody na budowę twierdzy. 11 Burmistrz nakazał gruntowne zbadanie źródeł i okazało się, że: Siedem studni było tak wydajne, że można było z nich zaopatrywać w dobrą wodę pitną nie tylko miasto Srebrna Góra lecz również otaczające je gminy. Nasunęło mu to myśl, że: czego nie da się zrobić w pojedynkę, można dokonać społem!!! trzeba zaoferować wodę również innym gminom, które partycypowałyby w kosztach budowy wodociągu, im więcej gmin będzie w tym przedsięwzięciu uczestniczyć, tym korzystniej kształtować się będą koszta, które ponieść będzie musiała każda z nich. Złożył wizyty w sąsiednich miejscowościach, w powiatach Ząbkowice i Nowa Wieś Kłodzka, wygłaszając wiele wykładów o budowie wodociągu, przy którego pomocy do domów w każdej z Prospekt reklamowy: Luftkurort und Sommerfrische, Silberberg ok r. Cebaus s.17 Bleyl s. 24; Chronik s. 27 i 54; Unsere Heimat 1936 s. 29 AX Ein ideenreicher Brgermeister PL 3

4 nich doprowadzona zostałaby woda. Jego wysiłki uwieńczone zostały powodzeniem. Za jego argumentacją poszły następujące gminy: il. 11 (mapa WVZV Srebrna Góra i jego członków) Powiat Ząbkowice Silberberg Raschdorf Schönwalde Peterwitz Olbersdorf Srebrna Góra Jemna Budzów Stoszowice Olbrachcice Wielkie Powiat Nowa Wieś Kłodzka Neudorf Rothwaltersdorf Volpersdorf Ebersdorf Schlegel Eckersdorf Nowa Wies Kłodzka Czerwieńczyce Wolibórz Dzikowiec Słupiec Bolków Gminy te utworzyły Związek celowy na rzecz zaopatrzenia w wodę. 12 Związek ten miał siedzibę w Srebrnej Górze. Działała przy nim komisja, do której wysyłały swych przedstawicieli wszystkie będące jego członkami gminy. il. 12 (komisja związku) Wodociąg sfinansowany został przez Związek celowy na rzecz zaopatrzenia w wodę oraz rząd prowincjonalny we Wrocławiu. Związek zaciągnął na ten cel pożyczkę, spłaconą następnie z opłat za dostawę wody wnoszonych przez użytkowników. Miasto Srebrna Góra nie musiało uczestniczyć w sfinansowaniu wodociągu. il. 13 (mapa siedmiu studni) Jesienią 1927 r, rozpoczęły się wstępne prace zmierzające do ujęcia źródeł koło siedmiu studni. W wykonanych wykopach natrafiono na gliniane ściany i drewniane rury, potwierdzające, że w miejscu tym rzeczywiście od 1765 r. spiętrzano wodę, kierując ją na budowę 13. Rury ułożone były wzdłuż Nullweg do Bramy Polnej, gdzie gromadzono wodę w zbiorniku o objętości 400 metrów sześciennych. Przy pomocy pompy podawano stąd wodę na górę, skąd spływała ona grawitacyjnie do rur il. 14a (pompa przy Bramie Polnej 1928) il. 14b (pompa przy Bramie Polnej 2004) Statut Wasserversorgungs Zweckverband Silberberg z 9 marca 1928 r. i aneks z 17 marca 1932 r., ponownie spisany 19 marca 1935 r., opublikowany w FKB (Frankensteiner Kreisblatt powiatowy dziennik urzędowy) w kwietniu 1935 r.; Dejas; Rzehulka; Chronik s. 54; Frankenstein-Münsterberger Heimatblatt (FMH) s Chronik s Unsere Heimat, rok 9, s. 28 AX Ein ideenreicher Brgermeister PL 4

5 Pewien świadek wciąż przypomina nam o czasach Związku celowego na rzecz zaopatrzenia w wodę. il. 15a Przyuliczny hydrant, mniej więcej przed domem przy Sommerseite 43 / ul. Letniej 43 il. 15b Inskrypcja WASSERVERSORG Z.V. SILBERBERG przypomina o srebrnogórskim Związku celowym na rzecz zaopatrzenia w wodę (Wasserversorgungs Zweckverband Silberberg) Równolegle do poprowadzenia wodociągu przez wsie Budzów i Stoszowice w odwrotnym kierunku, z Ząbkowic, układano gazociąg prowadzący do wspomnianych miejsc i dalej do Srebrnej Góry, na miejscu zaś do poszczególnych domów, przy czym żadna ze wspomnianych miejscowości nie musiała wydać na to nawet grosza. 15. Cóż za wynik!: Srebrna Góra nie była w stanie sfinansować pierwotnie planowanego wodociągu. W 1927 r. miasto otrzymało za jednym zamachem dobrą wodę pitną i gaz doprowadzone do wszystkich domów, nie płacąc za to ani feniga. Robert Felkel reorganizuje administrację Przez stulecia publiczna administracja, również w Srebrnej Górze, odnotowywała wszystkie wydarzenia w dzienniku. Odnalezienie danego zapisu po upływie wielu lat wiązało się ze żmudnymi poszukiwaniami. Współcześnie praktykowany sposób archiwizacji, w którego ramach akta, stosownie do spraw i nazw składa się w osobnych skoroszytach, przechowywanych w określonym porządku, nie był wówczas powszechnie znany. Robert Felkel zlikwidował wspólny dziennik, w którym wszystko dotąd zapisywano i stworzył nowy system, który wprowadził był do srebrnogórskiej administracji.16. il. 16a Mniej więcej tak wyglądał nowy system archiwizacji W 1928 r. opublikował wyniki swojej pracy w piśmie, które spotkało się z dużym zainteresowaniem innych komunalnych zarządów. il. 16b (notatka burmistrza R. Felkela) 15 Dejas; Rzehulka; FMH s. 23; Karl Steiner: Erklärung des früheren Vorsitzenden der Sozialdemokratischen Partei und Stadtverordneten, Silberberg den Bürgermeister R. Felkel: Vereinfachungen des Geschäftsganges bei den Kommunalverwaltungen und sonstigen Behörden - Reform der Registraturen, 1928; Dejas; FMH s. 23 AX Ein ideenreicher Brgermeister PL 5

6 Kąpielisko na Chłopinie 17 W dolnej części doliny Chłopiny usypano niegdyś na wskroś łąk groblę, która tworzyła wówczas kąpielisko dla garnizonu 18. Robert Felkel nakazał odrestaurować ową groblę i ponownie otworzył historyczne kąpielisko. Jeden z mieszkańców Srebrnej Góry relacjonował: W dolinie Chłopiny, otoczonej przez zalesione zbocza, słońce oświetlało wodę jedynie około południa, więc była ona dość zimna. Stąd kąpieli w Chłopinie zażywano rzadko 19. Własność nieruchoma miasta Obwód leśny (leśnictwo) Jemna w części, a obwód leśny Żdanów w całości przyporządkowano miastu Srebrna Góra. Przyniosło to miastu gospodarcze korzyści. Robert Felkel planując rozwój miasta sporządził plan zabudowy 20. By zaradzić brakowi terenów pod zabudowę, miasto nabyło w 1929 r. grunta należące do Bertholda Weisera. Na tym terenie, przy drodze do Jemnej, zbudowano osiedle 10 domów bliźniaczych z ogrodami 21. il. 17 (osiedle) Później na początku drogi powstała nowa szkoła oraz plac zabaw i boisko. 22 W 1930 r. główna ulica miasta pokryta została bruczkiem. 23 Turystyka Rozbudowa szlaków turystycznych w jezdnie zdatne dla furmanek, które dojeżdżałyby do schronisk, pielęgnacja istniejących i zakładanie nowych ścieżek oraz ich oznakowanie, jak również ustawienie ławek wykonano siłami ochotniczej służby pracy. Centralne zasilanie wszystkich domów wodą poprawiło również warunki pobytu gości w hotelach i schroniskach. Można było teraz doprowadzić bieżącą wodę do pokojów i urządzić łazienki. Dzieła forteczne, za wyjątkiem obu fortów Ostroga oraz Wielkiego Chochoła, od 1901 r. były własnością miasta 24. Burmistrz Felkel zainicjował wprawdzie oficjalnie przewidywaną restaurację Donżonu (patrz rozdział twierdza ), przeprowadzono ją jednak dopiero od 1934 r. Niemniej i tak zdołał uatrakcyjnić Donżon, urządzając w nim muzeum uzbrojenia. il. 18a i 18b (muzeum uzbrojenia w Donżonie) Dejas, Rzehulka Neugebauer: Silberberg vor dem ersten Weltkrieg Rozmowa z Norbertem Veith'em w dolinie Chłopiny, maj 1994 r. Dejas Chronik s. 60 Dejas; Chronik s. 60 Chronik s. 55 Chronik s. 49 AX Ein ideenreicher Brgermeister PL 6

7 W 1928 r. obchodzono, co prawda z pewnym opóźnieniem, 150 rocznicę budowy twierdzy 25. Kilka zdjęć daje nam pewne pojęcie o tej imprezie: il. 19a 150 jubileusz rozpoczęcia budowy największego dzieła twierdzy srebrnogórkiej, 30 czerwca i 1 lipca 1928 r. Ju1928 il. 19b Uroczysta parada w mieście il. 19 c Uroczystości na esplanadzie fortu Wysoka Skała obchodzono w historycznych strojach il. 19d Przy wspólnym świętowaniu pamiętano również o dzieciach Robert Felkel założył również ochotnicze stowarzyszenie pomocy medycznej. Reklamował wycieczki do Srebrnej Góry i w końcu założył biuro podróży, które przy użyciu ogłoszeń i publikacji zapraszało do odwiedzin w mieście i twierdzy oraz opiekowało się turystami. Za przykład niech posłuży il. 20 Publikacja: Luftkurort und Sommerfrische. Przewróćmy kilka kartek Turyści mogli łatwo dotrzeć do Srebrnej Góry koleją. Gdy stanęła SOWA, kolejka zębata z Dzierżoniowa przez Srebrną Górę do Hrabstwa Kłodzkiego, Robert Felkel doprowadził do otwarcia połączenia autobusowego do Barda. Zabiegi Roberta Felkela poprawiły położenie gospodarcze miasta Srebrna Góra. Przewodniczący rady miejskiej Richard Rzehulka pisał o nim 1 marca1930 r.: Zasłużył się wielce dla gospodarczego, kulturalnego, sanitarnego i komunikacyjnego podniesienia naszego miasta. 26 Nie ma jednoznacznych danych o liczbie gości odwiedzających Srebrną Górę. W różnych publikacjach mowa jest o tysiącach odwiedzających 27. Ratmann Dejas daje nam interesującą wskazówkę, pisząc w 1927 r.: Wziął on (Robert Felkel) w swoje ręce reklamę miasta, tak że zyski z opłat za oprowadzanie (po Donżonie) wzrosły w roku 1926 w porównaniu do 1925 r. o 30% Rzehulka, Chronik s. 55 Rzehulka Chronik s. 49; Neugebauer: Aus Silberbergs Vergangenheit s. 30; Dejas AX Ein ideenreicher Brgermeister PL 7

8 Polityczne wpływy il. 21 Ratusz Oto ratusz. W tym domu urodziłem się w 1932 r., jako syn burmistrza Roberta Felkela i jego małżonki Elfriede, z domu Fritsch. W oknie na drugim piętrze stoi moja matka z moją siostrą oraz, po lewej stronie, mój brat. Burmistrz Robert Felkel był zawsze zwolennikiem demokracji i takimż pozostał. Od czasu powstania miejscowej grupy NSDAP jej członkowie sprawiali mu poważne problemy. W 1931 r. w ręce NSDAP przeszedł zgoła urząd przewodniczącego rady miejskiej. W czasie gminnych wyborów w marcu 1933 r. doszło do osobistych ataków na Roberta Felkela w prasie i ulotkach, tak że włączył się on sam do walki wyborczej, czego efektem była porażka NSDAP i utracenie przez tę partię urzędu przewodniczącego rady miejskiej 28. Pozbawienie stanowiska Stworzona przez NSDAP pomocnicza policja, dopuszczająca się aktów przemocy wobec obywateli, została przezeń unieszkodliwiona, chociaż był świadom, że przygotowywane jest jego usunięcie z urzędu. Na początku kwietnia 1933 r. Roberta Felkela pozbawiono stanowiska a następnie, gdy upadły wszystkie wyssane z palca zarzuty, wysłano na emeryturę 29. Naziści byli zadowoleni, jednak dla finansów miasta była to sytuacja wielce niekorzystna: musiało ono teraz opłacać dwóch urzędników, mianowicie łożyć na emeryturę przeniesionego w stan spoczynku Felkela oraz pensję jego następcy. Z tego powodu stanowisko burmistrza sprawowane było począwszy od 1933 r. tylko na zasadzie honorowej, a obsadzający je ludzie otrzymywali jedynie zwrot poniesionych kosztów 30. Robert Felkel pozostał w Srebrnej Górze i kupił sobie dom przy Winterseite po nr 115, obecnej ul. Zimowej 25. il. 22a il. 22b il. 22c W 1937 r. przeprowadził się wraz z rodziną do Wrocławia, zachował jednak dom w Srebrnej Górze jako letnie mieszkanie Steiner Steiner; Schnober: List Franza Schnobera do Alfreda Kollewe z 11 sierpnia 1986 r. Chronik s. 59 AX Ein ideenreicher Brgermeister PL 8