Historia III. podręcznik do gimnazjum

Transkrypt

1 Tomasz Małkowski Jacek Rześniowiecki Historia III podręcznik do gimnazjum

2

3 Spis treści Rozdział wstępny: Polska, Europa, świat... 6 Część I. UPADEK STAREGO ŁADU 1. Wiek rozumu Nowe potęgi w Europie My, naród Stanów Zjednoczonych Ludzie rodzą się i pozostają wolni i równi Rewolucja pożera własne dzieci Od dyrektoriatu do cesarstwa Upadek Napoleona Czasy rozumu i rewolucji powtórzenie części I Część II. URATOWAĆ RZECZPOSPOLITĄ 8. Ostatni król Polski Wiwat 3 maja! Koniec Polski? Jeszcze Polska nie umarła Księstwo Warszawskie Upadek pierwszej Rzeczypospolitej powtórzenie części II Romantyczna Europa Zjednoczenie Włoch i Niemiec Jaka będzie Ameryka? Brzemię białego człowieka? Widmo komunizmu Na przełomie wieków Świat pędzi coraz szybciej... powtórzenie części III Część IV. POLSKA POD ZABORAMI 22. Polska po kongresie wiedeńskim Powstanie listopadowe Po klęsce Powstanie styczniowe Nie damy pogrześć mowy Socjaliści i narodowcy Polska w latach powtórzenie części IV Część V. I WOJNA ŚWIATOWA 28. Wybuch wielkiej wojny Część III. ŚWIAT W LATACH Europa Świętego Przymierza Rewolucja przemysłowa W Europie XIX stulecia Cała władza w ręce rad! Koniec wojny Niepodległa Polska Wielka wojna powtórzenie części V

4 19. Brzemię białego człowieka? Kolonie i kolonializm. XIX-wieczny imperializm i jego przyczyny. Kolonialny podział świata. Imperium Brytyjskie. Ciemne i jasne strony kolonializmu. Rasizm. Kolonializm W okresie wielkich odkryć geograficznych zaczęły powstawać pierwsze europejskie kolonie. Jak pamiętacie, kolonia to obszar znajdujący się pod panowaniem zamorskiego państwa. I tak, w XVI XVII wieku Hiszpanie i Portugalczycy podbili Amerykę Południową oraz Środkową, a Francuzi i Anglicy usadowili się w Ameryce Północnej. Na wybrzeżach Afryki oraz Azji Europejczycy zakładali faktorie* handlowe. Proces tworzenia i utrzymywania kolonii nazywamy kolonializmem. Trwał on od XVI aż do XX stulecia. Do XVIII wieku kolonializm miał ograniczony zakres. Utrzymanie posiadłości zamorskich okazało się trudniejsze i kosztowniejsze niż ich podbój. Przekonali się o tym Anglicy, gdy utracili 13 kolonii amerykańskich (por. s. 29). W Indiach i na Dalekim Wschodzie Chinach i Japonii istniały państwa o kulturze sięgającej starożytności. Europejczycy nie byli w stanie ich podbić, toteż podejmowali tam prywatne przedsięwzięcia handlowe. Najważniejszym z nich była Angielska Kompania Wschodnioindyjska, utworzona w 1600 roku. Jedna z najpiękniejszych budowli świata Tadż Mahal, mauzoleum (tj. grobowiec) wzniesione w XVII wieku przez cesarza Indii ku czci jego zmarłej żony. Zbudowany z marmuru wysadzanego drogocennymi kamieniami, Tadż Mahal, podobnie jak pałace indyjskich władców, utwierdzał Europejczyków w przekonaniu o niezwykłym bogactwie Indii. W XVIII wieku Kompania przynosiła krociowe* zyski. Nic dziwnego, że ówcześni Anglicy uważali Indie za kraj bajecznie bogaty. Ich wyobraźnię rozpalała myśl o majątkach zbijanych tam przez urzędników Kompanii. Na przykład niejaki pan Bolts dorabiał sobie do urzędniczej pensji handlem prowadzonym na własną rękę. W ciągu sześciu lat uzbierał 90 tysięcy funtów (około 50 milionów dzisiejszych złotych). A nie był on wyjątkiem. 154

5 Brzemię białego człowieka? W 1757 roku Kompania Wschodnioindyjska wykorzystała wewnętrzne osłabienie Indii i rozpoczęła ich podbój. Jednak to nie ona go zakończyła. W XIX wieku kolonializm wszedł w nową fazę: prywatne przedsięwzięcia zostały zastąpione przez działania państwa. 1. Co nazywamy kolonializmem? 2. Na jakich terenach powstawały europejskie kolonie? Gdzie zakładano faktorie i organizowano prywatne przedsięwzięcia handlowe? 3. Dlaczego do XVIII wieku kolonializm miał ograniczony zakres? Imperializm Faktoria Holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej w Indiach na obrazie z 1665 roku. W XVII wieku Holendrzy dystansowali konkurencję: obroty handlowe ich kompanii były pięciokrotnie większe od obrotów Angielskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej która stała się potęgą w XVIII wieku. Podbój Indii doprowadziła do końca armia brytyjska, a nie prywatne oddziały Kompanii Wschodnioindyjskiej. W drugiej połowie XIX wieku kraj ten stał się posiadłością Wielkiej Brytanii. Dodajmy: najcenniejszą posiadłością klejnotem w koronie Imperium Brytyjskiego. Imperium to ogromne państwo, w którego skład wchodzą kraje i ludy podlegające jednemu władcy. Imperia istniały na świecie od starożytności (Persja, Rzym); w okresie wielkich odkryć geograficznych do ich tworzenia przystąpiły najpierw Hiszpania i Portugalia, a potem Anglia, Francja, Holandia, Belgia, Niemcy, Stany Zjednoczone, Japonia... Owo dążenie do budowy i utrzymania imperiów w epoce nowożytnej, głównie w XIX i XX wieku, nazwano imperializmem. Imperializm doprowadził do podziału świata między niewielką grupę najbardziej rozwiniętych państw. W 1914 roku ponad połowa lądów na kuli ziemskiej znajdowała się w rękach Europejczyków, a większość pozostałej części globu była uzależniona od Europy. Dziś trudno nam sobie wyobrazić, że jedno państwo europejskie mogło podbić ogromne Indie. Jednak w XIX wieku Europa miała zdecydowaną przewagę nad resztą świata. Zawdzięczała ją przede wszystkim rewolucji przemysłowej (por. s. 118), która umożliwiła szybki postęp w wojskowości, transporcie i łączności. Spytacie pewnie: po co Europejczycy tworzyli imperia, skoro utrzymanie nawet pojedynczych kolonii było trudne i kosztowne? Świat jako tort dzielony na kawałki przez mocarstwa europejskie i USA. Satyryczna pocztówka niemiecka z 1912 roku. Słowniczek faktoria placówka handlowa w dalekiej prowincji lub na słabo zaludnionym terenie krociowy o zysku: wielki, ogromny 155

6 Brzemię białego człowieka? Istniało pięć głównych powodów. Po pierwsze, wraz z rewolucją przemysłową wzrosło zapotrzebowanie na te surowce i towary, których Europa miała niewiele lub nie miała ich wcale takie jak miedź, cyna, diamenty, guma, herbata, kakao... Na innych kontynentach było ich pod dostatkiem. Kto opanował dany kraj czy obszar, stawał się panem jego bogactw naturalnych. Cecil Rhodes jako kolos górujący nad Afryką. Trzyma drut telegraficzny (planował budowę linii telegraficznej przez Afrykę). Karykatura z 1892 roku. Po drugie, europejskie fabryki produkowały więcej towarów, niż mogły sprzedać. Gdyby jednak ograniczyły produkcję, musiałyby zwolnić tysiące robotników. Bezrobotni kupowaliby mniej niż dotąd, gdyż nie mieliby pieniędzy. Fabryki musiałyby jeszcze mniej produkować, co oznaczałoby kolejne zwolnienia z pracy i tak dalej. Rozwiązaniem tego problemu wydawało się zdobycie kolonii. Mieszkały tam przecież miliony ludzi, którzy mogli kupować wyroby z metropolii*. Anglik Cecil Rhodes (czytaj: sesyl rołdz), właściciel licznych kopalni diamentów w Afryce Południowej, pisał: zob. zeszyt ćwiczeń A Zwiedziłem wczoraj East End* i byłem na zebraniu bezrobotnych. Gdy nasłuchałem się tam dzikich przemówień, które były jednym krzykiem chleba! chleba!, i wracając do domu, zastanawiałem się nad tym, co widziałem, przekonałem się bardziej niż kiedykolwiek o znaczeniu imperializmu... Moim najgłębszym marzeniem jest rozwiązanie kwestii społecznej, a mianowicie: aby uratować czterdzieści milionów mieszkańców Zjednoczonego Królestwa od zgubnej wojny domowej, my, politycy kolonialni, musimy zdobyć nowe ziemie, aby rozmieścić na nich nadmiar ludności, aby uzyskać nowe rynki zbytu towarów produkowanych w fabrykach i wydobywanych w kopalniach. Imperium, mówiłem to zawsze, to kwestia żołądka. Jeśli nie chcecie wojny domowej, musicie stać się imperialistami. Cecil Rhodes, List..., 1895 rok O jakim problemie pisze Cecil Rhodes? W jaki sposób się z nim zetknął? Przedstaw proponowane przez autora rozwiązanie tej kwestii. Co sądzisz o jego pomyśle? Po trzecie, w Europie dochodziły do głosu mocarstwowe ambicje poszczególnych państw. Kto chciał się liczyć w polityce, ten musiał mieć kolonie. Po czwarte, nie tylko politycy opowiadali się za budową imperiów. Zwykli mieszkańcy Europy wiedzieli, że w koloniach można łatwo zrobić karierę. Ludzie wykształceni chcieli się dorabiać majątków jako urzędnicy, chłopi spodziewali się otrzymać ziemię, której w Europie brakowało, a robotnicy pracę i lepsze warunki życia. Wszyscy oni tworzyli potężną grupę nacisku na rządy, domagającą się nowych podbojów. Słowniczek East End ubogie dzielnice Londynu, leżące w jego wschodniej części metropolia tu: państwo będące właścicielem kolonii Po piąte, w Europejczykach płonął zapał misjonarski. Nawracanie dzikich na chrześcijaństwo cieszyło się poparciem milionów ludzi. 4. Co nazywamy imperializmem? Przedstaw jego przyczyny. 5. Jakie czynniki umożliwiły Europejczykom podbicie lub podporządkowanie sobie większości świata? 156

7 Brzemię białego człowieka? Mocarstwa dzielą świat W latach państwa kolonialne rozdrapały niezajęte jeszcze obszary ziemi przede wszystkim Afrykę. Okazało się bowiem, że ten niegościnny kontynent kryje bogate złoża surowców mineralnych. A ponieważ w Afryce nie istniały państwa (poza kilkoma), uznano ją za ziemię niczyją, którą każdy może sobie wziąć. j ise Jen Len a K A N A D A Mis sisi pi Irt ys z A J S Ob C H I N Y In du s IP DA E N Nil DI EG gcy Jan IN T U S A R O SU Ko ng o Amazonka ffrancuskie hiszpańskie holenderskie japońskie niemieckie ortugalskie USA włoskie AN Państwa i ich kolonie: belgijskie bryty tyjskie DIA AUSTRALIA NO WA ZE L Kolonialny podział świata w 1900 roku. Imperium Brytyjskie zajmowało wówczas 34 miliony km2 prawie 3,5 razy więcej niż powierzchnia Europy. Zdobywanie afrykańskich kolonii przebiegało najczęściej bezkrwawo. Wodzów plemion obdarowywano tanimi wyrobami przemysłowymi; w zamian podpisywali oni umowy, które ogłaszały ich ziemie własnością Anglii, Francji czy innego nieznanego im kraju. Bunty mieszkańców kolonii były skazane na niepowodzenie. Antyangielskie powstanie Mahdiego w Sudanie ( ), znane wam z powieści W pustyni i w puszczy, zostało stłumione z niemal naukową precyzją. Anglicy zbudowali linię kolejową z Egiptu do Sudanu, przewieźli na południe zaopatrzenie dla armii, po czym w bitwie pod Omdurmanem (1898 rok) użyli nowej broni: karabinów maszynowych. Zginęło lub zostało rannych ponad 20 tysięcy powstańców oraz niespełna 400 żołnierzy Imperium Brytyjskiego. Bitwa pod Omdurmanem wojownicy sudańscy podczas ataku. Ilustracja z około 1900 roku. 157 H3Gy s

8 Brzemię białego człowieka? Jeżeli kraju nie dało się podbić, mocarstwa kolonialne prowadziły politykę pośredniego panowania. Tak stało się np. w Chinach. Państwa europejskie, USA oraz Japonia podzieliły je na strefy wpływów oraz uzależniły od siebie gospodarkę i handel Chin. Kraj ten był zbyt słaby, by obronić niezależność. Rywalizacja kolonialna państw europejskich nieraz prowadziła do konfliktów. Stały się one jedną z przyczyn wybuchu I wojny światowej (zob. s. 234). 6. W jaki sposób mocarstwa kolonialne podporządkowały sobie Afrykę, a w jaki Chiny? Z czego wynikała ta różnica? 7. Dlaczego mieszkańcy kolonii nie umieli zachować niezależności? Podaj przykład ich walki z wojskami kolonialnymi i przedstaw jej wynik. Imperium, nad którym nigdy nie zachodzi słońce W XIX wieku przyjął się zwyczaj, by Imperium Brytyjskie zaznaczać na mapach na czerwono. W 1900 roku niemal czwarta część lądów naszego globu była zakreślona tym właśnie kolorem. Do Brytyjczyków należały Indie, Kanada, Australia, Nowa Zelandia, prawie jedna trzecia Afryki oraz tereny w Ameryce Południowej i Azji. W brytyjskich posiadłościach żyło około 500 milionów ludzi jedna czwarta mieszkańców naszej planety. O tym największym w dziejach imperium mawiano, że nigdy nie zachodzi nad nim słońce. Widoczny po prawej angielski okręt Nemesis ostrzeliwuje chińskie dżonki (niewielkie statki żaglowe) podczas pierwszej wojny opiumowej. Ilustracja z 1843 roku. Jak powiedzieliśmy, w XVIII wieku kolonie sprawiały metropoliom sporo kłopotów. W XIX stuleciu okazało się, że mogą być źródłem ogromnych korzyści. W 1871 roku Wielka Brytania liczyła niecałe 32 miliony mieszkańców, Indie ponad 160 milionów. Były wymarzonym rynkiem zbytu dla wyrobów angielskiego przemysłu. Kupując je, Hindusi zapewniali zyski brytyjskim przemysłowcom i pracę robotnikom z Wielkiej Brytanii. Na handlu z Indiami zarabiali angielscy kupcy. Urzędnicy znajdowali dobrze płatne posady w Bombaju czy Kalkucie. Tym, że zalew towarów z metropolii hamował rozwój gospodarczy Indii, nikt w Anglii specjalnie się nie martwił. Państwa kolonialne często prowadziły politykę nieprzynoszącą im chwały. Przykładem może być sprawa eksportu opium. Otóż brytyjscy kupcy z Indii sprzedawali ten narkotyk w Chinach, co doprowadziło do uzależnienia tysiące Chińczyków. Gdy cesarz tego państwa zakazał importu zamorskiego błota, Anglicy wszczęli pierwszą wojnę opiumową z Chinami. Wygrali ją i zmusili Chińczyków do zgody na swobodny handel opium (1842 rok). Gdy cesarz ponowił swój zakaz, wojska angielskie odniosły zwycięstwo w drugiej wojnie opiumowej. Chiny musiały podpisać traktat legalizujący handel tym narkotykiem (1860 rok). 158

9 Brzemię białego człowieka? O stosunku Anglii do jej kolonii w Indiach tak mówił jeden z brytyjskich parlamentarzystów (choć jego poglądy były raczej odosobnione): B Nasze imperium indyjskie utworzone zostało za pomocą takich samych metod, jak i większość wielkich imperiów, tzn. ambicji, przestępstwa i zaborczości. Co się zaś tyczy dochodów, to otrzymujemy od Indii około 50 milionów funtów rocznie. Pobieramy podatki gruntowe, cła wwozowe, opłaty stemplowe, podatek od soli. Do pobierania [tego podatku] wysyłamy poborców do najbiedniejszej chaty ogromnego imperium. Jednak jest rzeczą oczywistą, że Indie to kraj straszliwej nędzy i że opinia o ich bogactwie jest osnuta wyłącznie na tym, że łupieżca zawsze mógł z łatwością je rabować. Obecnie stoimy w obliczu innego wielkiego nieszczęścia w obliczu głodu. W ciągu ostatnich 10 lat zmarły z głodu prawie 3 miliony ludzi, a w tym roku powiększyliśmy tę liczbę o dalsze 500 tysięcy. Powstaje pytanie jak długo to będzie trwało? Przemówienie posła Johna Brighta w Manchesterze, 1877 rok Jakimi metodami, zdaniem mówcy, zostało utworzone brytyjskie imperium indyjskie? W jaki sposób Anglia zapewnia tam sobie dochody? Co poseł mówi o bogactwie Indii? Wskaż wyrażenie, które oskarża Brytyjczyków o spowodowanie głodu. Wyjaśnij, jak rozumiesz końcowe pytanie mówcy. 8. Dlaczego o Imperium Brytyjskim mawiano, że nigdy nie zachodzi nad nim słońce? 9. Opisz, jakie korzyści przynosiły Indie Wielkiej Brytanii. 10. Na przykładzie wojen opiumowych wskaż negatywne skutki kolonializmu. Poczucie misji Europejczyków, którzy docierali na inne kontynenty, często szokowały tamtejsze obyczaje. W Meksyku Aztekowie wyrywali serca tysiącom jeńców, by złożyć ofiarę swoim bogom. W Chinach jeszcze w XX wieku dokonywano publicznych egzekucji przez ćwiartowanie. W Afryce powszechne były wielożeństwo oraz wiara w magię. W wielu częściach świata nie znano urządzeń rolniczych, które w Europie stosowano już w XI XIII wieku takich jak np. żelazny pług. W wyniku kontaktów z innymi ludami Europejczycy nabrali przekonania o wyższości swej cywilizacji. Uznali też, że ich misją jest przekazanie własnych osiągnięć dzikim mieszkańcom kolonii. Protestancki misjonarz w Afryce Południowej. Rycina z XIX wieku. Aby ich ucywilizować, zakładali placówki medyczne i oświatowe, wprowadzali sprawną administrację, rozpowszechniali zdobycze europejskiej techniki i chrześcijańskie obyczaje. Na wielu obszarach poprawili warunki higieny, ograniczyli głód i choroby. 159

10 Brzemię białego człowieka? W Ameryce, Azji i Afryce do dziś stoją zbudowane przez Europejczyków domy, drogi oraz kościoły, a w wielu państwach wciąż mówi się językami kolonizatorów np. po angielsku w Nigerii czy po hiszpańsku w Meksyku. Angielski pisarz Rudyard Kipling (czytaj: radjard) nazwał tę misję cywilizacyjną brzemieniem białego człowieka. Kipling był wyrazicielem poglądów całego pokolenia Europejczyków. Ich poczucie misji można by porównać do postawy ojca wobec niezbyt rozgarniętych dzieci. Dworzec w Bombaju, zbudowany przez Anglików w drugiej połowie XIX wieku. Budowla łączy cechy wiktoriańskiego neogotyku (por. s. 137) i architektury indyjskiej. W 2004 roku została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury i Przyrody UNESCO (czytaj: junesko). Takie postępowanie białych często budziło niechęć, a nawet nienawiść miejscowej ludności. Nikt nie lubi być traktowany z góry i zmuszany do zmiany własnych obyczajów a już zwłaszcza przez obcych, którzy go wyzyskują. Zapytacie może, czy sprawy nie układałyby się lepiej, gdyby Europejczycy byli bardziej tolerancyjni. Niełatwo odpowiedzieć na takie pytanie. Weźmy jako przykład Indie. W 1829 roku brytyjski gubernator* tej kolonii wydał walkę zwyczajowi sati. Polegał on na tym, że wszystkie żony zmarłego mężczyzny a mogło ich być nawet kilkadziesiąt żywcem palono podczas pogrzebu męża. Wielu Hindusów oburzył ten zakaz. Twierdzili oni, że indyjskie kobiety pragną towarzyszyć mężom w drodze na tamten świat i nie wolno im w tym przeszkadzać. Anglicy nie ustąpili: udało im się wykorzenić ten zwyczaj (choć pojedyncze sati zdarzają się jeszcze w naszych czasach). Czy sądzicie, że powinni byli pozwolić Hindusom go zachować? 11. Dlaczego Europejczycy nabrali przekonania o wyższości swej cywilizacji nad innymi? 12. Wskaż pozytywne skutki kolonializmu. 13. Odpowiedz na pytanie kończące podrozdział. Wyjaśnij, dlaczego tak uważasz. Rasizm Błąd Europejczyków polegał na tym, że nie dostrzegali tego, co dobre i wartościowe w innych kulturach. A przecież w Chinach znacznie wcześniej niż w Europie wynaleziono papier, kompas, proch, druk, zegar mechaniczny... Aztekowie urządzali konkursy poetyckie, a domy w stolicy ich państwa były wyposażone w toalety. Sztuka czarnej Afryki, uważana przez kolonizatorów za prymitywną, w początkach XX wieku stała się źródłem inspiracji dla największych artystów Starego Kontynentu. Słowniczek gubernator tu: urzędnik sprawujący władzę w kolonii pseudonaukowy bezpodstawnie roszczący sobie pretensje do naukowości Europejskie przekonanie o wyższości własnej cywilizacji dzielił tylko krok od rasizmu. Był to rozpowszechniony w XIX wieku pseudonaukowy* pogląd o nierówności ras ludzkich, rzekomo różniących się zdolnościami fizycznymi i umysłowymi. Jedna z ras według Europejczyków: biała jakoby górowała nad innymi. 160

11 Brzemię białego człowieka? Rasiści ze Starego Kontynentu uważali, że wszechstronnie utalentowany biały człowiek powinien panować nad ludźmi o innym kolorze skóry, jako że sama natura wyznaczyła mu tę rolę. Rasizm prowadził do lekceważenia i pogardy w stosunku do innych ludzi a nawet do ludobójstwa. W pułapkę rasizmu wpadali zresztą nie tylko Europejczycy. Bywało, że mieszkańcy innych kontynentów np. Hindusi czy Afrykanie uważali samych siebie za najdoskonalszych przedstawicieli ludzkiego gatunku. Niestety, zamieszki na tle rasowym zdarzają się także w naszych czasach. Pokazują one, że rasizm nie należy jeszcze do przeszłości. 14. Co to jest rasizm? Do jakich skutków prowadzi? Europejczyk w Afryce Środkowej (zdjęcie z około 1885 roku). Do kolonii trafiali nie tylko kupcy, misjonarze, urzędnicy i żołnierze, ale też poszukiwacze przygód, awanturnicy oraz pospolici przestępcy. Wyobraź sobie, że jest rok 1900, a ty chodzisz do szkoły w Londynie. Twoja nauczycielka, surowa panna Frost, napisała właśnie na tablicy temat wypracowania: Imperium Brytyjskie: korzyść dla nas, błogosławieństwo dla nich. Panna Frost oczekuje pochwały imperializmu. Spróbuj ją zaskoczyć: napisz o plusach, ale i minusach obecności Anglii za morzami. 1. Wyjaśnij, jakie korzyści przynosiło Europejczykom posiadanie kolonii. 2. Spróbuj ocenić kolonializm z punktu widzenia mieszkańców dawnych kolonii. 3. Co oznacza cytat, który jest tytułem rozdziału? Czy zgadzasz się z autorem tego cytatu? Dlaczego? Od XVI do XX wieku trwał proces tworzenia i utrzymywania kolonii, nazwany kolonializmem. Imperium to ogromne państwo, złożone z krajów i ludów podlegających jednemu władcy. Dążenie do budowy i utrzymania imperiów w epoce nowożytnej, przede wszystkim w XIX i XX wieku, nosi nazwę imperializmu. Do XVIII stulecia europejskie kolonie miały ograniczony zasięg. XIX-wieczny imperializm doprowadził do podziału świata między niewielką grupę najbardziej rozwiniętych państw, głównie europejskich. Było to możliwe dzięki postępowi wynikłemu z rewolucji przemysłowej. Przyczynami XIX-wiecznego imperializmu były: poszukiwanie surowców i rynków zbytu, mocarstwowe ambicje państw europejskich, pragnienie kariery w koloniach, a także zapał misjonarski Europejczyków. Kolonie przynosiły zyski metropoliom oraz europejskim przemysłowcom, kupcom i urzędnikom. Jako chłonne rynki zbytu pozwalały ograniczyć bezrobocie w Europie. Największe imperium kolonialne zbudowała Wielka Brytania. Europejczycy mieli poczucie misji cywilizacyjnej, polegającej na wprowadzaniu w koloniach zdobyczy cywilizacji europejskiej. W XIX wieku rozpowszechnił się rasizm, który głosił fizyczną i umysłową wyższość jednej rasy ludzkiej nad innymi. 161

12 Podręcznik pomaga rozumieć historię informacje podane jasno i przystępnie poznawanie przyczyn wydarzeń nauka samodzielnego wnioskowania Uczy myśleć historycznie bogaty wybór tekstów źródłowych przeszłość z różnych punktów widzenia sztuka trafnej oceny wydarzeń Jest pasjonującą lekturą wartka narracja wyjątkowe walory literackie nauka historii fascynującą podróżą w przeszłość Materiały dodatkowe zeszyt ćwiczeń testy powtórzeniowe mapy interaktywne poradnik dla nauczyciela