Zarys archeologii śródziemnomorskiej

Transkrypt

1 Zarys archeologii śródziemnomorskiej Notatki z wykładu rok akademicki 2011/2012 Opracowanie notatek: Paweł Borycki Wykład prowadzili: dr Mirosław Barwik dr Franciszek Stępniowski dr Tomasz Waliszewski Instytut Archeologii Uniwersytet Warszawski 11 czerwca 2012

2 Wstęp Dokument nie jest oficjalnym skryptem do wykładu zatwierdzonym przez prowadzącego zajęcia. Zawiera notatki z zajęć będącym swobodnym zapisem poruszonych tematów w zakresie ustalonym przez autorów notatek. Notatki zapisane w języku L A TEX mogą być rozwijane i poszerzane przez wszystkich uczestników zajęć. Osoby chętne do poszerzania notatek proszone są o kontakt mailowy. Wszystkie materiały w wersjach aktualnych oraz wersje archiwalne dokumentów znajdują się pod adresem internetowym projektu Wszelkie uwagi dotyczące notatek należy zgłaszać na adres owy pb262494@students.mimuw.edu.pl. Za wszystkie uwagi serdecznie dziękuję! 2

3 Spis treści 1 Egipt Narodziny cywilizacji faraońskiego Egiptu Egipt w epoce piramid Klasyczny okres cywilizacji egipskiej Egipskie Imperium Zmierzch cywilizacji starożytnego Egiptu Starożytny Wschód Wprowadzenie Schyłek prahistorii początki cywilizacji Wczesna epoka brązu (III tys. p.n.e.) Środkowa epoka brązu Późna epoka brązu Epoka żelaza imperia nowoasyryjskie i nowobabilońskie Archeologia klasyczna Wprowadzenie Miejsce archeologii w kulturze europejskiej Chronologia i chronografia w starożytności Kolonizacja fenicka i grecka Greckie polis Architektura grecka porządek dorycki Porządek joński i koryncki Grecka rzeźba archaiczna Palmyra Etruskowie VIII-III w. p.n.e Architektura rzymska I Architektura rzymska II Stanowiska archeologiczne okresu rzymskiego Rzeźba czasów Republiki Świat późnej starożytności i chrześcijaństwo

4 1 Egipt 1.1 Narodziny cywilizacji faraońskiego Egiptu W końcu VI tysiąclecia p.n.e., w epoce neolitu, pierwsi ludzie osiedlili się w dolinie Nilu. Okres ten nazywany jest okresem predynastycznym. W II połowie II tysiąclecia p.n.e. powstała złota maska Tutanchamona. Jednym z okresów świetności był okres Nowego Państwa. W VI tysiąclecia p.n.e. powstała kamienna maska nieznanego władcy. Ukształtowanie powierzchni oraz zmiany klimatyczne zdeterminowały dzieje Egiptu. Egipt tradycyjnie dzieli się na Dolinę Nilu i Deltę Nilu. Oba te obszary różni od siebie klimat, kultura i dzieje. Podział ten jest widoczny do dziś. Pod względem etnicznym Egipt obejmuje obszar od I katarakty (w okolicach dzisiejszego miasta Asuan) na południu do ujścia Nilu na północy. Kair dzieli Egipt na Dolny i Górny. Na wschód i na zachód od Doliny Nilu ciągną się Pustynia Wschodnia i Pustynia Zachodnia. Dolina Nilu ma zróżnicowaną szerokość. Najszersza jest w Egipcie Środkowym, dzięki czemu mogły tam powstać rozległe pola uprawne. Pustynie Egiptu i cała Sahara, dziś jałowe, kilka tysięcy lat przypominały bardziej sawannę Południowego Sudanu niż pustynię piaszczystą. Z pustyni, będącej wtedy sawanną, ludy zbieracko-łowieckie dotarły do Doliny Nilu i ją zasiedliły. Ludy te wykonały ryty naskalne i malowidła ochrą, które przedstawiały myśliwych z psami oraz łodzie. Ludy te zapoczątkowały na Pustyni Zachodniej neolityzację, czyli przejście od zbieracko-łowieckiego trybu życia do upraw zbóż i hodowli zwierząt. Jeszcze na początku V w. p.n.e. na obszarze dzisiejszych pustyń występowały znaczne opady. W połowie III tysiąclecia p.n.e., u schyłku Starego Państwa, na obszarze nekropoli Sakkara, gdzie chowano władców VI dynastii, pokrywała sawanna. Możliwe było polowanie na zwierzęta, uprawa zbóż oraz hodowla bydła. W dolinie Nilu, wraz z osiedleniem się pierwszych grup ludzi, zaczęła kształtować się cywilizacja Egiptu faraońskiego. Ludzie zaczęli schodzić z pustyni do Doliny Nilu, gdy klimat zaczął stawać się coraz bardziej suchy. Do tej pory obszar delty i doliny Nilu nie był interesujący dla osadników ze względu na coroczne potężne wylewy, niebezpieczne zwierzęta, malarię i inne choroby. Wylewy trwały aż do czasu zbudowania tamy w Asuanie. Zasiedlanie Doliny Nilu rozpoczęło się pod koniec VI tysiąclecia p.n.e., co było równoznaczne z początkiem neolitu w Dolinie Nilu. Zaczęły rozwijać się różne kultury. Okres, który rozpoczął się w latach p.n.e., nazywany jest okresem predynastycznym. W Górnym Egipcie rozkwitły takie kultury jak Merimde, Fayum i Omari. Kultura Merimde rozwinęła się w I połowie V tysiąclecia p.n.e. wokół swojego stanowiska eponimicznego. Kultura ta wznosiła okrągłe chaty z cegieł mułowych suszonych na słońcu, z niewielką jamą zasobową, pełniącą funkcję spichlerza, wkopaną w ziemię. Ta wczesnoneolityczna kultura była kulturą osiadłą. Nico późniejsza Kultura Badari w Górnym Egipcie rozwinęła plastykę figuralną i wybudowała jamy grobowe. Ciała zmarłych wkładano do nich w pozycji embrionalnej, na lewym boku. Tradycja chowania zmarłych na lewym boku utrwaliła się w tradycji Egiptu na wiele lat. Do grobów wkładano figurki przedstawiające kobiety, być może boginie płodności. Kultura Nagada, posiadająca trzy fazy rozwojowe, powstała również w Górnym Egipcie i była spadkobierczynią Kultury Badari. I faza tej kultury doprowadziła do powstania w IV tysiącleciu p.n.e. Hierakonpolis (stanowisko 29). W IV tysiącleciu p.n.e. wytworzyły się wszystkie ważne elementy kultury Egiptu faraońskiego. Wtedy powstały sztuczne systemy irygacyjne, instytucje państwa oraz pismo. Wszystkie te elementy kultury wykształciły się przed I dynastią, czyli przed okresem historycznym. W el-amra powstały domostwa budowane na planie czworokąta. Kultura Nagada I stworzyła tzw. idole ptasie. Do grobów wkładano ceramiczne 4

5 i kamienne naczynia wykonane w twardym kamieniu, co świadczy o istotnym postępie w dziedzinie obróbki kamienia, osiągniętym przez tę kulturę. Z kamienia wykonywano też palety, na których rozcierano barwniki. Oczy malowano wytwarzanymi w ten sposób szminkami z czernidła dla ochrony przed słońcem. Z czasów kultury Nagada I zachowały się palety do rozcierania szminki w kształcie zwierząt. Jamy grobowe drążono w formie nieregularnego czworokąta. Przykładem takiego grobu jest Grób 27 kultury Nagada. Po tych czasach nie było już powrotu do owalnych chat i grobów. Ceramika Nagady I była zdobiona malowanymi sylwetkami tańczących ludzi oraz zwierząt łownych. W połowie IV tysiąclecia p.n.e. rozpoczęła się kultura Nagada II, stanowiąc zapowiedź powstania zjednoczonego Egiptu. W grobowcach położonych na pustyni, w sposób naturalny, ciała zmarłych mumifikowały się. Wiele z nich przetrwało do naszych czasów. Być może szczątki te zainspirowały późniejsze powstanie metod sztucznej mumifikacji oraz kształt religii egipskiej. Ceramika była również dekorowana wzorami łodzi oraz malowana w motywy geometryczne, np. kropki. Na ceramice Nagada II, prócz łodzi, pojawiają się też przedstawienia ludzi oraz zwierząt. Na łodziach malowanych na ceramice pojawiały się tyczki zwieńczone symbolami, które w Egipcie faraońskim oznaczały bogów. Zatem egipska religia zaczęła rodzić się już w okresie predynastycznym, za czasów kultury Nagada II. Na całunach pogrzebowych również przedstawiano łodzie, na których, być może, zmarli płynęli, zgodnie z wierzeniami, do krainy umarłych. Nagada II tworzyła nadal ptasie idole, figurki kobiet eksponujące cechy płciowe oraz wizerunki kultowe. Pojawiły się pierwsze kamienne rzeźby ponadnaturalnych rozmiarów, wykorzystywane w obrządkach kultowych. Na rzeźbie płodnego mężczyzny jest symbol oznaczający w późniejszych czasach boga Mina czczone w Koptos. A figurkę tę znaleziono właśnie tam. Figurki kultowe tworzono także owijając folię na drewnianym rdzeniu. Proces urbanizacji w dolinie Nilu rozpoczął się w połowie IV tysiąclecia p.n.e., w okresie Nagada II, czyli 1500 lat przed nastaniem rządów I dynastii. Zaczęły powstawać pierwsze miasta, transportowano kamień, importowano surowce z innych miast, a nawet spoza Egiptu. Dochodziło również do konfliktów zachowały się przedstawienia ukazujące sceny wojenne. Powstały wtedy miasta, które później stały się stolicami prowincji, zwanych nomami. Miasta miały charakter miast-państw, były zarządzane niezależnie. Powstawały w nich ośrodku władzy oraz kultu. Powstanie pierwszych państw pozwoliło na rozwój infrastruktury. Wykształcił się system irygacji basenowej z tamami i basenami, które napełniano w okresie wylewu, a nich przelewano wodę na pola położone wyżej. Herodot napisał, że Egipt jest darem Nilu. Wylewy Nilu były dobroczynne, gdyż nawadniały i użyźniały glebę, ale były także strasznymi kataklizmami niszczącymi wszystko na obszarze doliny zalewowej. Aby stworzyć system irygacji basenowej konieczne było zbudowanie nilometrów (rzymski nilometr zachował się na wyspie Elefantynie), stworzenie kalendarza oraz poznanie i zrozumienie cyklu wylewów Nilu. Ówcześni mieszkańcy Egiptu potrafili przewidzieć kolejne wylewy. Na wyspie Elefantynie zachował się rzymski nilometr. Pod koniec IV tysiąclecia p.n.e. nad Nilem powstały trzy protopaństwa. Kolejno od północy na południe były to: This, Nagada i Hierakonpolis. Z This wywodziła się pierwsza dynastia historyczna. W Hierakonpolis, w grobowcu 100, pochowano władcę z okresu predynastycznego. Jest to jedyny grobowiec ozdobiony dekoracją malarską, przedstawiającą łodzie. Grobowiec był prostokątny, podzielony na dwa pomieszczenia, a jego ściany obudowano cegłą mułową. W Hierakonpolis znaleziono najstarszą świątynię egipską z różnobarwnych mat trzcinowych wspartych na drewnianych palach. W czasach faraońskich w Hierakonpolis czczono Horusa jako sokoła. Horus był bóstwem opiekuńczym monarchii egipskiej. Mógł być czczony już w owej najstarszej świątyni. Nekropolia w Abydos, w państwie This, jest miejscem pochówku predynastycznych władców This, a także historycznych, dynastycznych władców I dynastii. W Abydos znajduje się 5

6 grobowiec UJ z czasów predynastycznych złożony z wielu pomieszczeń. W jednym z nich złożono naczynia ceramiczne z Palestyny. W grobowcu znaleziono pierwsze przykłady pisma hieroglificznego, powstałe już 2-3 wieki przed I dynastią. Zapisano ilość i rodzaj produktów, które tam złożono wraz z miejscami ich pochodzenia. W grobie UJ znaleziono także przedmioty z kości słoniowej. Jednym z nich jest berło przypominające formą berła, jakie nosili faraonowie przez 3000 lat historii. Horus Skorpion to prawdopodobne imię władcy This pochowanego w grobowcu UJ zaproponowane przez niemieckich odkrywców tego grobu. Kamień z Palermo powstał za czasów V dynastii i opisuje dzieje Egiptu od I dynastii. Na steli tej opisano każdy rok dziejów. Podano też imiona władców predynastycznych. Na Papirusie z Turynu z czasów XIX dynastii wymieniono pierwszych władców nazywając ich bogami lub duchami. Maneton, kapłan z czasów hellenistycznych, nazwał pierwszych władców bogami, półbogami i herosami. Imiona pierwszych władców znane są z nekropolii w Abydos. Zwani są oni władcami dynastii zero. Ostatni władca tej pochodzącej z This dynastii podbił Hierakonpolis, Nagada i wyniku dalszych krwawych wojen podporządkował sobie cały Dolny Egipt jednocząc kraj. Okres Nagada III wchodzi w okres I dynastii, zaś geograficznie kultura ta rozciąga się na cały Egipt. Z okresu zjednoczenia pochodzą liczne płaskorzeźbione sceny wojenne oraz przedstawienia jeńców. Na nekropolii w Abydos pochowano władców dynastii 0, I dynastii oraz 2 ostatnich monarchów II dynastii Peribsena i Chasechemui. Okres panowania dynastii I i II nazywany jest okresem wczesnodynastycznym. Władcą, który podbił Dolny Egipt i rozpoczął I dynastię mógł być Narmer. Jego poprzednik, Horus, został przedstawiony w trakcie otwierania motyką kanału irygacyjnego, a on sam w trakcie obrzędu religijnego. Paleta Horusa-Narmera jest ważnym zabytkiem zachowanym w świątyni Horusa w Hierakonpolis. Na scenie przedstawionej na palecie Horus-Narmer zabija wroga. Ukazany jest w koronie Górnego Egiptu, a także, po raz pierwszy, w koronie Dolnego Egiptu. Przedstawiono dużą liczbę jeńców z odciętymi głowami. Paleta Narmera przedstawia władcę jako zjednoczyciela, który przeprowadził krwawy podbój. W późniejszych okresach zjednoczenie Egiptu przedstawiano na tronach faraonów jako roślinę z dwoma bóstwami. Tradycja grecka mówi, że pierwszym władcą zjednoczonego Egiptu był Menes, który wzniósł nową stolicę w Memfis, na granicy między Dolnym i Górnym Egiptem. Rzeczywiście w tym okresie powstały mury w Memfis. W Egipcie imię pierwszego władcy zapisywano w formie Meni. Zjednoczenie Egiptu nie było trwałe. Rozpadał się on wielokrotnie, a kolejne zjednoczenia rozpoczynały kolejne okresy świetności Starego Państwa (Meni), Średniego Państwa (Mentuhotep II Nebhepetre z XI dynastii) i Nowego Państwa (Ahmose I Nebpehtyre z XVIII dynastii). Menes był czasami utożsamiany z Horusem-Narmerem. Horus-Aha był następcą Horusa- Narmera i być może to on był Menesem. Menes może być też połączeniem tych władców. Horus-Aha nosił przydomek oznaczający połączone dwa kraje Egipt Dolny i Egipt Górny. Kolejni władcy budowali swoje groby z cegły mułowej w Abydos. Przykrywano je drewnem cedrowym sprowadzanym z Libanu. Nad grobami znajdowały się nadbudowy, z których żadna nie zachowała się do dziś. W celach ceremonialnych wznoszono także okręgi grobowe, w których pochowano ogromne łodzie, a następnie obmurowano je cegłą mułową. Najlepiej zachował się grobowiec Horusa-Chasechemui, ostatniego faraona II dynastii. Komorę tego grobowca zbudowano, po raz pierwszy, z wapienia, a nie z cegły mułowej. Wierzono, że faraon w zaświatach żegluje po nieboskłonie. Przed każdym z grobów umieszczano dwie stele z imieniem Horusa oraz indywidualnym imieniem pochowanego władcy. Stela przy grobie regentki rządzącej w imieniu syna pozbawiona jest jednak imienia Horusa. Groby królewskie w Abydos są dość skromne. Większe groby wznoszono na nekropolii w Sakkarze, w pobliżu ówczesnej stolicy Memfis, gdzie chowano pierwszych władców II dynastii. W Sakkarze są także cenotafy królów. W Abydos w grobach faraonów nie chowano dostojników. 6

7 Przeznaczano dla nich mniejsze groby położone obok. Dawniej, ze względu na rozmiar grobów, sądzono, że wczesnodynastycznych władców chowano na bardziej monumentalnej nekropolii w Sakkarze, a nie w Abydos. 1.2 Egipt w epoce piramid Notatki spisała Maria Wardzyńska. Okres panowania dynastii od III do VI nazywany jest w dziejach Egiptu Starym Państwem. Władcy uważani byli za wcielenie Horusa na ziemi. Król Dżeser zapoczątkował panowanie III dynastii. Jego imię horusowe brzmiało Neczerichet. Został przedstawiony na rzeźbie w peruce i z brodą, ubrany w białą szatę, którą zakładano w trakcie obchodów jubileuszu panowania. Oczy ozdobiono inkrustacjami. Rzeźba ta została znaleziono w kompleksie grobowym w Sakkarze. Piramida Dżesera w Sakkarze jest nazywana Piramidą Schodkową. Jest najstarszą budowlą kamienną i pierwszą piramidą wzniesioną w Egipcie. Piramidę wybudował Imhotep, wezyr faraona. Pierwotnie budowla przypominała mastabę, a jej ostateczny kształt jest efektem rozbudowy. Znaleziono kamienne makiety budowli otaczających piramidę. Wykonano je w celu symbolicznego przeniesienia budowli sakralnych do zaświatów. Budowniczowie piramidy Dżesera nie mieli doświadczenia we wznoszeniu dużych budowli. Strop opierał się na konstrukcji wykonanej z piachu i gruzu. Główną budowlą kompleksu grobowego była świątynia grobowa. Mastaba oznacza w języku arabskim ława. Mastaby były trapezoidalnymi budowlami grobowymi. Początkowo wzniesiono jedną mastabę, która była następnie poszerzana. Później dodawano kolejne mastaby, aby budowla stała się wyższa. W ten sposób stworzono model wzgórza. Na jego szczyt prowadziła drogą, którą, zgodnie z ówczesnymi wyobrażeniami, władca wspinał się w zaświaty. Piramida Dżesera nie jest jedyną piramidą znajdującą się w obrębie kompleksu grobowego w Sakkarze. Czas panowania III dynastii do okres tworzenia koncepcji budowy kompleksów grobowych władców. Piramida Sechemcheta, władcy III dynastii i następcy Dżesera, nigdy nie została ukończona. Faraon nie został w niej pochowany, mimo że sarkofag został zapieczętowany. Piramida nie została ozdobiona żadną dekoracją. Podziemne korytarze są o wiele bardziej skomplikowane niż w Piramidzie Schodkowej Dżesera. Zastosowano także inny sposób budowy. Najpierw wzniesiono ostry rdzeń centralny piramidy, a następnie rdzeń ten obudowywano kolejnymi warstwami. W Medum wzniesiono piramidę Snofru, pierwszego władcy IV dynastii. Początkowo miała być to piramida warstwowa. Za czasów Snofru postanowiono jednak zmienić kształt piramidy na ostrosłup. Prawdopodobnie jeszcze w czasie jego panowania cała budowla runęła pod własnym ciężarem, a faraon nigdy nie został w niej pochowany. Kompleks składał się dolnej świątyni, rampy i górnej świątyni. W skład kompleksu grobowego wchodziły także kaplice grobowe. W obrębie kompleksu w Dahszur znajduje się Piramida Łamana, również wzniesiona za czasów Snofru. Planowano jej wybudowanie w formie ostrosłupa, ale pierwotny kąt nachylenia krawędzi piramidy do płaszczyzny jej podstawy okazał się za duży. Kontynuowanie budowy przy pierwotnie założonym kącie nachylenia wymusiłoby zbyt dużą wysokość piramidy ciężar kamienia użytego do konstrukcji mógłby spowodować zmiażdżenie komory grobowej. Choć budowa piramidy została zakończona, Snofru również nie został w niej pochowany. 7

8 Trzecia piramida wzniesiona przez Snofru nazywana jest Czerwnoną Piramidą. Również znajduje się na nekropolii w Dahszur i ma formę ostrosłupa o ostrożnie dobranym kącie nachylenia. W piramidzie znajdują się dwa pomieszczenia grobowe tworzące kompleks, w którym Snofru został prawdopodobnie pochowany. Snofru rozbudował potęgę Egiptu. Prowadził wymianę handlową z odległymi obszarami, wytyczał nowe szlaki karawanowe. Sprowadzał m. in. drewno cedrowe z Libanu oraz kamienie szlachetne z terenów dzisiejszego Iranu. W skład nekropolii w Gizie wchodzą m. in. trzy piramidy piramida Chufu (Cheopsa), syna Snofru, piramida Chaefre (Chefrena) i piramida Menkaure (Mykerinosa). Wszyscy trzej byli władcami IV dynastii. Piramida Chufu (Cheopsa) składa się z trzech komór grobowych. Jedna z nich znajduje się pod piramidą, a dwie w samej piramidzie. Główna komora grobowa zabezpieczona została trzema stropami wspornikowymi przed naciskiem ciężaru kamienia, ale strop komory i tak jest pęknięty. W głównej komorze umieszczono sarkofag, który został wyszczerbiony przez złodziei. Do komory prowadziła wielka galeria. Budowniczym piramidy był architekt Hemiunu, wezyr Cheopsa. Został przedstawiony na bardzo realistycznej rzeźbie, która przedstawia mężczyznę z nadwagą i powiększonymi piersiami. Mógł cierpieć na chorobę genetyczną. Rzeźba ta stanowi złamanie kanonu przedstawienia człowieka jako pięknego. Książę Ankhhaf został przedstawiony na rzeźbie, która może stanowić jego niewyidealizowany portret. Członkowie rodziny Chufu oraz wszyscy z nim związani zostali pochowani w grobowym miasteczku, w pobliżu piramidy, na terenie kompleksu grobowego. Dolną i górną świątynię łączyły długie rampy. Na podłodze znajdowała się niezachowana do dziś posadzka. Zachowało się miasteczko budowniczych piramid, które badane jest od ponad 20 lat. Dzięki niemu można odtworzyć proces budowy grobowców królewskich wraz z towarzyszącym mu zapleczem. W szybach wokół piramidy ukryto rozebrane na części łodzie wykonane z drewna cedrowego sprowadzonego z Libanu. Łodzie były symbolem i wyobrażeniem pośmiertnej podróży po wodach nieboskłonu, podobnej do żeglugi po Nilu. W obrębie kompleksu grobowego Chufu znajdowała się skrytka mieszcząca grobowiec królowej, matki faraona. Jest to jedyny nienaruszony grobowiec członka rodziny królewskiej z czasów Starego Państwa. W skład wyposażenia grobowego wchodziła biżuteria, tron, lektyka, baldachim i pawilon. Dary znalezione w grobie odpowiadały wyposażeniu królewskiego pałacu. Piramida Chaefre (Chefrena) składa się z bardzo dobrze zachowanej dolnej świątyni i słabo zachowanego górnej świątyni wybudowanej z wapienia. Jest dobrym przykładem świątyni z okresu Starego Państwa, choć nie została, zgodnie z popularnym wtedy zwyczajem, ozdobiona reliefami. We wnętrzu znaleziono kilkanaście posągów króla Chaefre przedstawiających siedzącą na tronie postać ze znakami Dolnego i Górnego Egiptu. Jego głowa chroniona była przez Horusa. Sfinks jest uważany za symbol potęgi IV dynastii. Przed jego łapami znajdowała się świątynia wzniesiona ku jego czci. Monumentalna rzeźba prawdopodobnie powstała przypadkowo. Gdy bryły wydobytego kamienia utworzyły sylwetkę lwa, postanowiono wykończyć ją i nadać rysy króla Chaefre. Stworzenie tak monumentalnej rzeźby stanowiło duże wyzwanie dla egipskich budowniczych. W Piramidzie Menkaure (Mykerinosa) znaleziono słynne triady Mykerinosa. Przedstawiono na nich władcą z Hathor oraz bóstwami personifikującymi poszczególne obszary Egiptu. Triady często nie były odłączane od bryły kamienia, z której zostały wykonane. Kilka triad przedstawia Mykerinosa, Hathor i boginię Bat. W kompleksie grobowym znaleziono także 8

9 rzeźbę przedstawiającą króla oraz jego małżonkę Chamerernebti II. Rzeźba wyróżnia się przedstawieniem wzajemnej bliskości panującej pary, królowa obejmuje na przedstawieniu króla. W odróżnieniu od większości przedstawień faraona, nie jest triadą, ale diadą. Szepseskaf, ostatni władca IV dynastii, powrócił do grobowca w formie mastaby. Został pochowany w Sakkarze w budowli zwanej Mastabą Faraona. Królowie V dynastii ponownie byli chowani w grobowcach w formie piramidy. Przykładem budowli grobowej z tego okresu jest schodkowa piramida królowej Chentkaus I, nazywanej matką królów V dynastii. Była to czwarta z kolei piramida wybudowana w Gizie. Na nekropolii w Abusir znajdują się trzy główne piramidy władców V dynastii Piramida Sahure, Piramida Niuserre i Piramida Neferirkare I. Do piramid z przystani prowadziły szerokie aleje procesyjne. Do kompleksów grobowych zaczęto dodawać sanktuaria solarne, które wyrażały wiarę we wszechpotęgę boga słońca Re. Na ich ścianach znajdowały się sceny odwzorowujące świat, jakim stworzył go bóg słońca. Nad sanktuariami solarnymi górowały wapienne obeliski. W Abusir wybudowano dwie świątynie solarne Userkafa i Niuserre. W położonej w Sakkarze Piramidzie Unisa, ostatniego władcy V dynastii, zachowały się najstarsze Teksty Piramid umieszczone w komorze grobowej faraona. Opisują one podróż faraona po zaświatach. Reliefy ze scenami rodzajowymi zdobiące ściany świątyni oraz znajdujące się w jej wnętrzu figurki najczęściej pokazują ludzi z najniższych szczebli społecznych. Przedstawienia te wykonywano, aby zapewnić, że po śmierci ludzie ci będą w ten sam sposób nadal służyli faraonowi. 1.3 Klasyczny okres cywilizacji egipskiej Średnie Państwo, czyli okres panowania XI i XII dynastii, nazywane jest klasycznym okresem cywilizacji egipskiej. Państwo to wyłoniło się po upadku epoki piramid i I okresie przejściowym. Okres Średniego Państwa stał się wzorem dla przyszłych epok pod względem sztuki, literatury i kanonu języka. Poprzedzał go okres około lat chaosu nazwany I okresem przejściowym. Pepi II, ostatni władca VI dynastii panował bardzo długo, ale nie był w stanie utrzymać państwa o tak dużych wpływach. Wtedy nastąpiła ostatnia faza pustynnienia i w Egipcie zaczął panować klimat zbliżony do współczesnego. Zmiany klimatyczne spowodowały głód. Upadek scentralizowanej administracji spowodował, że zachowało się mało źródeł z I okresu przejściowego. Sztuka ustępowała sztuce Starego Państwa. Język z tych czasów szybko stał się językiem martwym, traktowanym jako język klasyczny. W Górnym Egipcie znajduje się grobowiec dostojnika Anchtifi zawierający zapis jego biografii. Opisano tam przypadki kanibalizmu. Papirus Ipuwera również opisuje okres przejściowy i panujący wtedy chaos. W sztuce zanikły proporcje ludzkiego ciała znane ze Starego Państwa. W okresie przejściowym pojawiło się kilka ośrodków, które zgłosiły pretensje do tronu. Władcy Teb rzucili wyzwanie dwóm dynastiom panującym w Herakleopolis, w pobliżu Fajum, które próbowały kontynuować dzieło monarchii memfickiej Starego Państwa. W wyniku wojnę władzę przejęli jednak królowie Teb. Groby tebańskie miały oryginalną formę architektoniczną. Grób Antefa II, władcy XI dynastii, jest królewskim grobowcem wykutym w skale, wokół dziedzińca. Nad nim znajdowała się symboliczna piramida o dwumetrowej wysokości. Grobowce były prostokątne. W grobie Antefa II znaleziono stelę przedstawiającą władcę z jego psami wymienionymi po imieniu. Grobowiec został szczegółowo opisany przez skrybę w czasach XX dynastii. Konkurentami Tebańczyków byli władcy z Herakleopolis, którzy dysponowali jednak małą siłą militarną i nie zdołali utrzymać władzy. W Asjut, na pograniczu wpływów tych dwóch 9

10 ośrodków, znaleziono modele wojowników włóczników i łuczników nubijskich, które wkładano do grobów. Mentuhotep II Nebhepetre, władca XI dynastii, pokonał Herakleopolis i został drugim zjednoczycielem kraju. Został on przedstawiony jako drugi na reliefie w świątyni grobowej Ramzesa II w Ramesseum. Na reliefie tym przedstawiono także trzeciego zjednoczyciela z okresu Nowego Państwa. Mentuhotep II zbudował w Deir el-bahari koło Teb, na południe od późniejszej świątyni Hatszepsut, swoją oryginalną świątynię grobową. W tej samej dolinie pochowano także żołnierzy władcy, na których czaszkach widoczne są urazy świadczące o tym, że zjednoczenie było efektem krwawej bitwy między północą a południem. Wokół grobu Mentuhotepa znajdowały się groby dostojników. Przed właściwym grobem znajdował się grób pozorny, w którym pochowano posąg władcy w koronie, podbitego przez niego, Dolnego Egiptu. Do komory grobowej, w której znajdowała się mumia władcy, wchodziło się tunelem. Wejścia do grobowca prawdziwego i grobowca pozornego były zasypane. Budowla nie nawiązuje do budowli grobowych Starego Państwa piramid. Nad budowlą mogła dawniej znajdować się mała piramida, mastaba lub tumulus ziemny nawiązujący do grobowca Ozyrysa. Grobowiec był wykuty w skale i, tak jak w Starym Państwie, poprzedzony świątynią grobową. Wizerunki małżonek władcy znacząco różnią się od tych znanych ze Starego Państwa. Na południe od Deir el-bahari znajduje się grób kanclerza Meketre z końca XI dynastii, typowy skalny grobowiec poprzedzony rampą z tego okresu. Jest grobowcem podwójnym, rozbudowanym do swojej ostatecznej formy przez syna kanclerza. Starano się zachować relacje między kaplicą a komorą grobową. Komory grobowe ukrywano ze względu na powszechne grabieże. Jedno z pomieszczeń tej budowli grobowej nie zostało ograbione i odkryto je w latach 30. XX wieku. Znaleziono tam drewniane polichromowane modele przedstawiające sceny z życia codziennego, które miały towarzyszyć zmarłemu. W Starym Państwie sceny z życia codziennego malowano na ścianach. Jeden z modeli ukazuje kanclerza Meketre w trakcie przeglądu bydła oraz skrybów spisujących efekty przeglądu. Papirusy z takimi spisami zachowały się do dziś. Do grupy modeli należą także modele architektoniczne domu kanclerza wraz z rosnącymi tam drzewami, piekarni, browaru z kompletnie przedstawioną technologią produkcji chleba i piwa. Jęczmienne piwo egipskie było gęste i krótko fermentowane. Chleb i piwo były podstawą diety starożytnego Egiptu. Inne modele znalezione w grobie kanclerza Meketre przedstawiają łódź rybacką oraz rzeźnię wraz z suszarnią mięsa. Jedna z bardziej złożonych scen przedstawia piętrowy spichlerz wraz z pracującymi tragarzami oraz skrybów spisujących wnoszone towary. Majątki arystokratów egipskich w każdej z epok były samowystarczalne. W ich obrębie mieściły się m.in. zakłady tkackie i stolarnie, które również przedstawiono na drewnianych modelach kanclerza Meketre. Z okresu XI dynastii pochodzą liczne papirusy, m. in. Archiwum Hekanachte, papirusy z grobu Meketre. Na papirusach umieszczono listy dóbr posiadłości. Przedstawiciele klasy średniej również posiadali w swych grobach drewniane modele będące gwarancją dobrobytu po śmierci. Modele te przedstawiały spichlerze, łodzie oraz kobiety niosące kosze z pokarmem. Mumię zmarłego chowano w drewnianym, zdobionym na zewnątrz i od wewnątrz sarkofagu. Do popularnych zdobień należały magiczne oczy. Składało ofiary zmarłym, co było elementem kultu zmarłych. Zmarłego układano na lewym boku, oczami w stronę oczu magicznych. Wewnątrz sarkofagu zapisywano magiczne teksty i zaklęcia nazywane Tekstami Sarkofagów. Zawierały one instrukcje życia w krainie umarłych, krainie zachodu oraz przestrogi przed powtórną śmiercią, którą uważano za największe nieszczęście. Aby jej uniknąć, konieczne było przetrwanie zmumifikowanego ciała. Dekoracja wewnętrzna sarkofagu zawierała także przedstawienia darów grobowych. Górną część tułowia nakrywano maską. Maski te przekształciły się w Średnim Państwie w sarkofagi antropoidalne. Ze względu na różnice 10

11 klimatyczne więcej zabytków zachowało się w Górnym Egipcie. Niewiele wiadomo o stolicy władców XII dynastii Itjtawy koło Liszt na północy Egiptu. Stolica ta do dziś nie została odkryta. Nie wiadomo, w jaki sposób XII dynastia doszła do władzy. W Liszt zachowała się piramida Amenemhata I, pierwszego władcy XII dynastii i prawdopodobnie uzurpatora. XII dynastia doprowadziła Egipt do świetności i rozwinęła cywilizację klasyczną. Amenemhat I został zamordowany w zamachu. Jest to pierwszy znany przykład królobójstwa w Egipcie. W usta Amenemhata włożono zapisaną przestrogę dla jego syna mówiącą, jak uniknąć zamachu. Synem Amenemhata I był Senuseret I, którego przedstawiono w koronie Górnego i Dolnego Egiptu. Znany jest jako twórca wielu ważnych budowli. Był m. in. budowniczym pierwszej kamiennej świątyni w Karnaku, w Tebach. Świątynia ta nie zachowała się do dziś, ale w obrębie Świątyni Amona w Karnaku znajduje sił zachowana kompletnie kaplica Senusereta I. Była ona jednak tylko kaplicą procesyjną położoną z dala od głównego kompleksu. Dopiero w czasach XVIII dynastii wykształcił się kanon egipskiej architektury świątynnej. Z czasów Średniego Państwa zachowały się tylko dwa zabytki architektury Kasr el-saga, pozbawiona dekoracji, położona na północ od Fajum oraz Świątynia Renenutet w Medinet Maadi, na południe od Fajum, z trójdzielnym sanktuarium. Egipskie triady składały się najczęściej z trzech bóstw kobiety, mężczyzny i dziecka. W czasach XII dynastii władcy powrócili do piramidy, rodzaju grobowca nawiązującego do Starego Państwa. Wzniesione przez nich piramidy zachowały się do dziś. Były jednak mniejsze i nie wznoszono ich z kamienia. Rdzeń piramidy wykonywano z cegły mułowej lub gruzu kamiennego, a z bloków kamiennych wykonywano jedynie okładzinę. W czasach Starego Państwa piramidy w całości wznoszono z bloków kamiennych. Różnice konstrukcyjne sprawiły, że piramidy Średniego Państwa zachowały się gorzej niż piramidy Starego Państwa. Jedną z piramid pochodzących z tego okresu jest piramida Senusereta II w Lahun (Kahun), mieszcząca jego grób. Zachowała się biżuteria księżniczki Sithathoriunet, córki Senusereta II. Z piramid władców XII dynastii zachowały się tylko mułowe rdzenie, zaś kamienne okładziny zostały rozgrabione. W Lahun, koło grobowca Senusereta II, znajdowała się osada Kahun zamieszkana przez budowniczych świątyni. Jest to najstarsza zachowana egipska osada mieszkalna. Domostwa składały się z dwóch izdebek. W północnej części osady mieszkali najubożsi robotnicy, w części centralnej klasa średnia, a na południu znajdowało się sześć domów elity kapłanów i nadzorców. W całej osadzie obsługującej kompleks grobowy mieszkało około 6 tysięcy ludzi. Osada funkcjonowała kilkaset lat. Domostwa należące do elity przypominały dom kanclerza znany z drewnianych modeli. Zachowały się papirusy, na których opisano życie osady. Rzeźbiarze Średniego Państwa wykształcili dużo lepszy warsztat niż niż poprzednicy. Przykładem rzeźby z tego okresu jest rzeźba Amenemhata III znaleziona w Fajum. Władca został przedstawiony raz w formie klasycznej, a raz jako kapłan. Rysy władcy są wiernie sportretowane. W Hawarze, w oazie Fajum, znaleziono świątynię grobową Amenemhata III, którą Grecy nazwali Labiryntem Egipskim. Świątynia miała formę piramidy. W Tanis zachowały się sfinksy portretowe Amenemhata III będące niewyidealizowanymi przedstawieniami władcy jako lwa. Przedstawienia realistycznych sfinksów są typowe dla okresu panowania XII dynastii. W Bubastis w oazie Fajum znajdowała się olbrzymia figura króla Amenemhata III, przedstawiająca go jako kolosa. W czasach XII dynastii powstały charakterystyczne przedstawienia pesymistyczne. Amenemhata III i Senusereta III, jego ojca, sportretowano przedstawiając ich smutne, zatroskane oblicze. Władcy Średniego Państwa nie byli już uważani za bogów, ani nie byli 11

12 przez bogów chronieni. ludźmi z krwi i kości. Przestrogi Amenemhata świadczą, że faraonowie byli śmiertelnymi Senuseret III zasłynął jako zdobywca Nubii. Po dokonaniu jej podboju wzniósł twierdze w Buher i w Semnie. W Semnie ustawił stelę graniczną, na której umieszczono inskrypcję zakazującą przekraczania granicy. Po śmierci Senuseret III został jednak ubóstwiony. Z czasów panowania Amenemhata II pochodzi Skarb z Tod, który znaleziony w Górnym Egipcie, pod podłogą świątyni. Skarb składał się z dwóch skrzyń wypełnionych srebrnymi przedmiotami sprowadzonymi z gór Zagros i z Grecji. Egipcjanie wyruszali na wyprawy ze swoich portów do krainy Puntu, na pograniczu Etiopii i Sudanu. Sprowadzano stamtąd kadzidło, mirrę, heban, kość słoniową i niewolników. Do Egiptu przybywali także azjatyccy koczownicy handlujący kozami i antymonem. 1.4 Egipskie Imperium Po XII dynastii nastąpił II okres przejściowy, okres zamętu i podziału politycznego spowodowanego obecnością ludów semickich w Dolnym Egipcie. W II okresie przejściowym rządziły 2 dynastie. XVII dynastia z Teb doprowadziła do wypędzenia z Egiptu Hyksosów. Ahmose ponownie zjednoczył Egipt i utworzył strefę buforową w Palestynie i Syrii, założył XVIII dynastię. W ten sposób powstało Egipskie Imperium, sięgające aż po Syrię. XVIII dynastia dokonywała podbojów na północy i południu zwiększając zasięg terytorialny obszarów podległych władcom egipskim. Tutmozis I i jego wnuk Tutmozis III, zwany Napoleonem Egiptu, przeprowadzili podboje na rozległych obszarach. Tutmozis I zniszczył kuszyckie królestwo ze stolicą w Kerma w Nubii i rozszerzył Egipt na południe. Tutmozis III dotarł aż za Eufrat, a jego syn Amenhotep II kontynuował podboje w południowej Syrii. Palestyna i Syria miały znaczenie jako szlaki handlowe prowadzące do Azji. Przejęcie kontroli nad tymi szlakami było ważne dla władców XVIII dynastii. Na ścianach grobów przedstawiano sceny wojenne oraz wychwalano militarne sukcesy odniesione przez królów imperium. Na ścianach Świątyni Amona w Karnaku opisano podboje Tutmozisa III oraz trybut, jaki składali władcom Egiptu władcy podbitych ziem. Na ścianach grobowców tebańskich przedstawiono scenę składania przez podległych książąt trybutu ze złota, w grobie wicekróla Kusz ukazano składanie przez ludy z południa trybutu w postaci niewolników, żyraf, kadzidła, mirry i innych dóbr z pochodzących sawanny. Kadzidło i mirra były potrzebne do rytuałów w egipskich świątyniach. W Nubii obszar wpływów sięgnął do linii pomiędzy IV a V kataraktę. Rządy XIX i XX dynastii przyniosły utratę wpływów w południowej Syrii oraz na innych terenach. Nubia była obszarem, skąd faraonowie czerpali złoża złota. Rocznie pozyskiwano ok. 3 ton kruszcu. Z Nubii sprowadzano też heban i kość słoniową. Egipcjanie podejmowali również wyprawy wojenne w celu ochrony miejsc pozyskania złota oraz szlaków handlowych. Ramzes II prowadził osobiście jedną z takich wypraw do Nubii. Egipt utrzymywał korespondencję dyplomatyczną z władcami Hetytów, Babilonii, państwa Mitanni, Asyrii i Anatolii. Znaleziono tabliczki z pismem klinowym zawierające poselstwo dyplomatyczne króla Egiptu do władców z obszaru Palestyny. Amenhotep III i jego syn, Echnaton, utrzymywali intensywne kontakty z Hetytami. Pod koniec panowania XVIII dynastii i na początku panowania XIX dynastii doszło do konfrontacji między Egiptem a Hetytami w południowej Syrii. Kością niezgody było miasto Kadesz. Miasto zostało utracone przez Egipt. Ramzes II, władca XIX dynastii, poprowadził swoją armię na słynną bitwę pod Kadesz, którą opisano w licznych świątyniach wzniesionych przez Ramzesa II. Bitwa zakończyła się bez 12

13 rozstrzygnięcia. Egipt musiał wycofać się z Syrii, ale udało się uniknąć całkowitego zniszczenia armii egipskiej. Sceny bitwy przedstawiono na pylonach i ścianach świątyni w Luksorze. Poemat Pentaura opisuje literacko bitwę pod Kadesz. W czasach XIX dynastii pojawili się w Egipcie tzw. ludy morza. Były to ludy pochodzące głównie znad Morza Egejskiego, które atakowały Egipt z morza, a także ze wschodu i zachodu m.in. z Libii. Za czasów Ramzesa III, władcy XX dynastii, doszło do wielkiej bitwy morskiej (lub w delcie Nilu) między Filistynami a Egipcjanami, którą przedstawiono na reliefie świątyni grobowej Ramzesa III w Medinet Habu. Obecna nazwa Palestyny pochodzi właśnie od ludu Filistynów. Egipt odniósł zwycięstwo w bitwie. Jeńcy zostali zaprowadzeni do świątyni Amona w Karnak, największej świątyni okresu Nowego Państwa. Kult Amona rozkwitł w okresie Nowego Państwa. Wzniesiono poświęconą mu świątynię w Karnak, która była rozbudowywana przez wszystkich kolejnych władców Nowego Państwa. Miała ona dwie osie południkową i równoleżnikową. W Karnaku znajdowała się również świątynia boga Chonsu. Trzecim bóstwem triady Karnaku była bogini Mut. Filistyni zniszczyli Państwo Hetytów i liczne państwa bliskowschodnie. Egipt był jednym z nielicznych państw, które oparły się najazdom Ludów Morza. Około roku 1200 p.n.e. zakończyła się epoka brązu na całym Bliskim Wschodzie, w tym w Egipcie. Pałac Ramzesa III zdobiły płytki przedstawiające przedstawicieli ludów zamieszkujących ziemie graniczące na początku XX wieku z Egiptem Hetytę, Filistyna, Syryjczyka, Nubijczyka i Libijczyka. Świątynia w Luksorze jest przykładem kanonicznej świątyni Nowego Państwa. Kanon narodził się w czasach XVIII dynastii, częściowo z inspiracji Amenhotepa III. Poszczególne części świątyni były dostosowane do funkcji, które pełniły. Do świątyni wchodziło się przez monumentalną bramę z pylonami ozdobionymi masztami z chorągwiami. Przed pylonami była często aleja sfinksów, ustawiano tam także obeliski. Za pylonami był perystylowy dziedziniec, otoczony kolumnami, zacieniającymi ściany. Za dziedzińcem kolumnowym była sala hypostylowa z kolumnami. Do jej wnętrza światło wpadało przez okna. Za salą hypostylową była sala na barkę. Barka była lektyką, w której przenoszono posągwizerunek bóstwa. Dalej znajdowała sala stołu ofiarnego, gdzie codziennie składano na ołtarzu ofiary z pożywienia i kadzidła. Najdalej było sanktuarium (naos), gdzie przechowywano posąg bóstwa. Było ono zapieczętowane i mógł do niego wchodzić tylko arcykapłan świątyni. Strop świątyni obniżał się, a poziom posadzki podwyższał w miarę zbliżania się do sanktuarium, malała więc przestrzeń pomieszczeń i zmniejszała się intensywność oświetlenia. W sanktuarium panował absolutny mrok, który mógł rozświetlić tylko arcykapłan lampką. Dostęp do poszczególnych części świątyni był ściśle limitowany w zależności od statusu kapłana w hierarchii. Na pierwszy dziedziniec mogli wejść także niekapłani władcy i urzędnicy. Dalej mogli wchodzić już tylko kapłani. Pierwsze pomieszczenia dostępne były także dla kapłanów niższej rangi. Świątynia Ramzesa II w Abu Simbel została wykuta w skale. W latach 60. XX wieku przeniesiono ją na wyższy poziom. Została pocięta na wielkie bloki i zrekonstruowana nad wodami jeziora Nasera. Jej przeniesienie było wielkim osiągnięciem inżynieryjnym. Poza świątyniami bogów w Nowym Państwie budowano także świątynie miliona lat, w których odbywał się kult pośmiertny faraona. Nie były one jednak miejscem pochówku władcy. Świątynie kultu pośmiertnego budowano w Tebach Zachodnich, na granicy pustyni oraz pół uprawnych. Doszło wtedy do rozdzielenia miejsca pochówku faraona i miejsca jego kultu pośmiertnego. Władców Nowego Państwa chowano w Dolinie Królów. 13

14 W czasach XVIII dynastii Hatszepsut zbudowała swoją świątynię kultu pośmiertnego w Deir el-bahari. Świątynia jest częściowa wzorowana na starszej świątyni Mentuhotepa II. Składa się z trzech tarasów, na które prowadzą rampy. Na trzecim poziomie znajduje się portyk z przedstawieniami Ozyrysa w postaci tzw. posągów ozyriackich. Senenmut, dworzanin Hatszepsut, był twórcą świątyni i piastunem jej córki. Reliefy w Świątyni Hatszepsut przedstawiają sprowadzenie mirry z krainy Puntu. Późniejsza tradycja uznała Hatszepsut za uzurpatorkę, choć nie była jedyną kobietą faraonem. Władczyni była najpierw regentką, ale w drugim lub siódmym roku panowania koronowała się na faraona. Pierwsze przedstawienia, pochodzące z początku panowania, ukazują ją jako kobietę, ale późniejsze jej wizerunki ukazywały ją już jako mężczyznę, bo było to korzystniejsze pod względem politycznym. Świątynia w Deir el-bahari wyznaczyła pewien kierunek w budowie świątyń. Świątynia Amenhotepa III nie dotrwała do naszych czasów. Pozostały tylko dwa gigantyczne obeliskifigury, które zdobiły wejście do świątyni. Grecy nazwali je Kolosami Memnona. Amenhotep III kazał wznieść założenie pałacowe w Malkata w Tebach. W pobliżu wykopano sztuczne jezioro. Ziemia z niego wykopana widoczna jest do dziś na powierzchni. Kompleks pałacowy był olbrzymi, mieścił komnaty pałacowe Amenhotepa III, apartamenty dam haremowych oraz salę przyjęć z tronem. Jednym z najlepszych przykładów świątyni grobowej Nowego Państwa pod względem zachowania jest świątynia Ramzesa III w Medinet Habu. Przy niej mieściło się zaplecze gospodarcze, podobnie jak przy każdej innej świątyni. Były tam biblioteki, w których gromadzono teksty religijne i medyczne. Przy świątyniach grobowych mieściły się symboliczne pałace, które król mogły być wykorzystywane przez króla w trakcie pobytu w świątyni. Pałac w Medinet Habu był przebudowywany dwukrotnie. Władców Nowego Państwa grzebano w Dolinie Królów. Wejścia do grobów były najpierw maskowane, później powołano policję nekropolii, która chroniła groby. Grób królowej Hatszepsut był jednym z pierwszych grobów w Dolinie Królów. Znajduje się on dokładnie naprzeciw jej świątyni kultu pośmiertnego, po drugie stronie masywu skalnego. Miał plan nieregularny. Późniejsze groby budowano już na regularnym planie, najpierw w postaci linii łamanej z jednym kątem (XVIII dynastia), a potem linii prostej (XX dynastia). Grobowce wykuwano w skale. Mumię władcy umieszczano w ostatnim pomieszczeniu, w kamiennym sarkofagu. Ściany dekorowano reliefami i malowidłami. Księga Amduat (Księga tego, co jest w zaświatach) jest inskrypcją z grobów władców. Występowała w wielu wersjach, ukazywała barkę boga słońca, na której płynął też zmarły władca. Inskrypcja taka, zwana Księgą Dnia i Nocy, opisująca drogę słońca przez 12 godzin nocnych, znajduje się w komorze grobowej Ramzesa VI z XX dynastii. Momentem kulminacyjnym podróży były narodziny słońca z ciała bogini Nut. Pod koniec Nowego Państwa ograbiono wszystkie grobowce władców z wyjątkiem niewielkiego grobowca Tutanchamona. Złodzieje wchodzili tam dwukrotnie, ale zostali spłoszeni. Znaleziono tam sarkofag, w którym była mumia z maską pośmiertną wykonaną ze złota. Sarkofag miał kształt ciała ludzkiego, także był nakryty złotą maską. W grobie znaleziono też biżuterię. Wierzono, że Słońce wyłoniło się z kwiatu lotosu. Boginie opiekuńcze chroniły zmumifikowane szczątki faraona. Grobowce rzemieślników wykonujących groby królewskie również były bogato zdobione. Byli to wybitni rzemieślnicy, którzy budowali po wiele grobów. Żyli w osadzie Deir el-medina, która zachowała się do naszych czasów kompletnie, w niewielkich domach. Osada otoczona była murem z cegły mułowej. Domy składały się z 4 pomieszczeń: przedsionka-kaplicy przodków, salonu dla gości, sypialni, części gospodarczej i kuchni pod gołym niebem wraz z piwniczką. Na dach, na którym czasami spano, prowadziły schody. Osada nie była dostępna dla osób 14

15 postronnych. Zachowały się ruiny miasta królewskiego el-amarna, stolicy Echnatona, który zerwał z kultem Amona i zapoczątkował kult Atona tarczy słonecznej. Zbudował nową stolicę poświęconą nowemu bóstwu. Kilkanaście lat po śmierci Echnatona stolicę opuszczono i dlatego zachowała się w stanie niezmienionym do naszych czasów. Były tam dwie świątynie Atona, pałac władcy oraz siedziby urzędników. W pobliżu znajdowały się ogromne domy-wille zamieszkane przez najbliższe otoczenie władcy. W mieście obowiązywał kult Atona oraz władcy i jego rodziny. W północnej części stolicy mieszkała być może królowa Nefretete, a w pałacu nadrzecznym mieściła się rezydencja Echnatona. Sztuka amarneńska wyróżnią się szczególnymi cechami. Tutmozis, rzeźbiarz, stworzył przedstawienia Nefretete, w tym słynną rzeźbę znajdującą się w Berlinie. Nefretete przez krótki czas po śmierci Echnatona mogła sprawować władzę jako faraon. W warsztacie Tutmozisa znaleziono liczne modele rzeźbiarskie, a także odlew twarzy mężczyzny. Z tego warsztatu pochodzą także liczne rzeźby księżniczek, córek Echnatona, z charakterystycznie wydłużonymi czaszkami. Portrety Echnatona zaprzeczały kanonowi przedstawienia władców. Podobnie jak wizerunki pesymistyczne z czasów XII dynastii, nie ukazywały one władcy jako człowieka o nieokreślonym wieku, z neutralnym wizerunkiem twarzy. Rzeźby Echnatona były unikatowe w historii sztuki egipskiej twarz była podłużna, usta wydatne. Maniera ta nie przetrwała panowania Echnatona. Tego rodzaju rzeźba odeszła wraz ze śmiercią faraona. Jedną z cech sztuki okresu amarneńskiego było ukazanie władcy w scenach rodzinnych, z żoną i córkami bawiącymi się na kolanach władcy. Wszechobecny był Aton przedstawiany jako tarcza słoneczna, z promieniami zakończonymi dłońmi. Wcześniej powstała rzeźba królowej matki Teje, żony Amenhotepa III i matki Echnatona, którą znaleziono w Fajum. Na zachodnim brzegu Teb budowano grobowce skalne. Forma ta była już powszechnie stosowana w epoce Średniego Państwa. Znajdowały się tam nekropolie dostojników mieszczące grobowce prywatne z licznymi korytarzami. Przed wejściem do grobu skalnego był mały dziedziniec. Tam rozpoczynał się korytarz. Grobowce powstawały w kształcie odwróconej litery T. W pomieszczeniu poprzecznym zapisywano historię życia dostojników, sprawowane przez nich urzędy oraz ukazywano sceny związane z ich życiem. W drugim pomieszczeniu składano ofiary dla zmarłego z okazji świąt. Pomieszczenia te pełniły funkcję pomieszczeń kultowych. Jeszcze głębiej, za zasypanym i zamaskowanym szybem, mieściła się dopiero mumia zmarłego. Reliefy i malowidła zdobiły części kultowe, które były dostępne dla rodziny zmarłego. Przykładem tebańskiego grobowca może być grobowiec wezyra Rechmire (TT100), grobowiec Nachta (TT52), grobowiec Menna (TT69, ukazano tu sceny żniw), grobowiec Nebamuna z czasów XVIII dynastii. Sceny z życia codziennego umieszczano zawsze w pierwszej poprzecznej komnacie. W drugim pomieszczeniu umieszczano jedynie przedstawienia kultowe związane z religią oraz ceremoniami pogrzebowymi zmarłego, który w danym grobie był pochowany. W okresie ramessydzkim (XIX i XX dynastia) grobowiec wieńczono mało piramidką, nawiązującą do pochówków Starego Państwa. Dziedziniec przedgrobowy dekorowano wtedy otaczającym go portykiem oraz pylonem przy wejściu. Od tego okresu zaczęto zdobić też same komory grobowe, niedostępne dla ludzi. Dekoracje ścian mogły zastępować egzemplarz papirusowej Księgi Umarłych, która była kosztowna. Wcześniej egzemplarz taki musiał towarzyszyć zmarłemu w komorze grobowej. Dekoracje komory grobowej od czasów XIX dynastii przedstawiały te same sceny, które były umieszczane w Księdze Umarłych. Grobowiec Sennedżema (TT1) w Deir el-medina jest przykładem grobowca z dekorowaną komnatą grobową. Na malowidłach ściennych ukazano podróż do krainy umarłych, spotkanie z boginią Nut oraz życie w krainie obfitości zwanej wtedy krainą trzcin. Zmarłego ukazano w scenie zbierania plonów 15

16 wraz z małżonką. Do grobowca wkładano figurki z fajansu, wykonane niestarannie, często odlewane w formie, przedstawiające mumie trzymające motykę w jednej ręce oraz worek przerzucony przez ramię. Figurki, nazywane Uszebti, te zastępowały przedstawienia robotników znane ze Starego Państwa oraz drewniane modele wykonywane w Średnim Państwie. Rzemiosło Nowego Państwa nawiązywało tematycznie najczęściej do tematyki grobowej oraz przygotowań do pogrzebu. 1.5 Zmierzch cywilizacji starożytnego Egiptu Po okresie panowania XX dynastii nastąpił III okres przejściowy. Pochodzący z Libii arcykapłan Amona Herhor sięgnął po władzę. On i jego następcy, kapłani Amona rządzili Górnym Egiptem. XXI dynastia miała swoją stolicę w Tanis i panowała tylko nad Dolnym Egiptem. Groby Królewskie Nowego Państwa, ograbione i sprofanowane pod koniec Nowego Państwa zostały zabezpieczone przez kapłanów Amona. W Deir el-bahari dokonano inspekcji i sprawdzano wszystkie grobowce królewskie, zaś jej wyniki spisano w dokumentach. Niektóre mumie zostały przeniesione. Większość mumii faraonów trafiła do dwóch skrytek w skalnych grobowcach. Umieszczono tam szczątki faraonów Nowego Państwa, ich rodzin oraz arcykapłanów Amona z czasów XXI dynastii. XXI dynastia panowała w Tanis w delcie Nilu. Znaleziono tam nienaruszone grobowce władców XXI dynastii. Ocalały jedynie podziemne komory z kamienia, zaś nie zachowały się nadziemne części grobowców. Było to drugie po grobowcu Tutanchamona wielkie odkrycie królewskich grobów egipskich. Z grobu Psusennesa I (XXI dynastia) w Tanis wydobyto sarkofag wykonany ze srebra. Szeszonk I był założycielem XXII dynastii, która wywodziła się z Libii, z plemienia Ma. Faraon został przedstawiony na reliefie świątyni Amona. Szeszonk I i jego następcy osadzali swoich synów na stanowisku arcykapłanów Amona. Szeszonk I był jednym z ostatnich władców, którzy byli w stanie militarnie podbić Palestynę i Syrię, podobnie jak władcy Nowego Państwa. W Biblii wspomina się, że podbił Jerozolimę i zagrabił skarby świątyni. Libijczykom udało się przejściowo zjednoczyć Egipt. W grobie Szeszonka II, wnuka Szeszonka I znaleziono biżuterię. Władcy XXII dynastii również byli chowani w Tanis. Czasy dynastii od XXII do XXV to okres panowania władców libijskich zwany okresem anarchii libijskiej. W kolejnych latach władza libijska uległa osłabiona, nastąpiło rozbicie kraju i podział na księstwa. Egipt uległ rozbiciu. Około roku 728 p.n.e. król kuszycki Pije (Pianchi) najechał na Egipt, gdzie napotkał rozdrobnione 5 ksiąstewek rządzonych przez potomków libijskich dynastii. W Dżebel Barkal, stolicy Kuszytów w Nubii, ustawiono stelę zwycięstwa, która upamiętnia podbicie Egiptu przez Pije. W Dżebel Barkal znajdowała się stolica XXV dynastii, zwanej kuszycką, która rządziła całym Egiptem z wyjątkiem delty Nilu. Centrum władzy pozostało jednak w Nubii i tam wzniesiono grobowce królewskie. Nubijczycy dobrze znali język, sztukę i kulturę egipską. Groby XXV dynastii mają charakter piramid, co stanowi odwołanie do budowli egipskich. W Dżebel Barkal znajduje się m.in. piramida Pije. Król Taharka był jednym z ostatnich władców XXV dynastii. Chciał utrzymać władzę w Egipcie. Zagrożeniem okazało się pojawienie się Imperium Asyryjskiego. Taharka bronił się bezskutecznie. Został pochowany w Nuri w Nubii. Był budowniczym konstrukcji na terenie całego Egiptu. Wzniósł wielką kolumnadę w świątyni Amona w Karnaku. Miał wyraźne cechy negroidalne, a rzeźbę Taharki wykonano z czarnego kamienia. Władcy XXV dynastii chętniej rezydowali w Nubii niż w Egipcie. Boskie adoratorki Amona, siostry i córki władców kuszyckich m.in. Amenardis I, siostra Pije, i Szepenupet II, córka Pije, odgrywały wielką rolę w Egipcie, większą nawet niż arcykapłani 16

17 Amona. Adoratorki były przedstawiane w sztuce zgodnie z kanonem królewskim. Kamień Szabaki to stela, na której zapisano teologię kultu boga-ptaka. Została wykorzystana później jako element konstrukcyjny młyna, co zatarło inskrypcję na steli. Szabaka był władcą kuszyckim XXV dynastii. W schyłkowym okresie XXV dynastii w Tebach szarą eminencją był Montuemhat, czwarty kapłan Amona. Sprawował faktyczną władzę w Górnym Egipcie. W tym czasie coraz silniejsze stawały się wpływy asyryjskie. Władcy Asyrii zbudowali potężne imperium w Mezopotamii, zaś król Asarhaddon podbił Fenicję. Montuemhat został zmuszony do złożenia hołdu Asyryjczykom. Asyryjczycy podporządkowali sobie Egipt i podbili Teby. Psametyk I, syn Necho I, wywodzący się z Sais, okazał lojalność Asyryjczykom, co umożliwiło mu podbicie całego Egiptu. Psametyk I podporządkował sobie deltę zachodnią, potem całą deltę, a następnie doprowadził do adoptowania swojej córki przez adoratorkę Amona. Wpływy u adoratorki Amona umożliwiły Psametykowi podbicie całego Egiptu i ustanowienie XXVI dynastii, która nazywana jest saicką. Dopiero XXVI dynastia zjednoczyła Egipt. Zainteresowano się pradawną sztuką egipską. Nawiązywano w sztuce do okresów dawnej wspaniałości. W czasach XXVI dynastii Egipt po raz pierwszy otworzył się na zewnątrz. Był to okres wielkiej kolonizacji Greków. Grecy nie byli jednak w stanie założyć swoich miast w Egipcie ze względu na silną władzę faraonów. Psametyk I pozwolił założyć w Naukratis faktorię grecką i wybudować grecką świątynię, rozpoczął prowadzenie handlu z Grekami. Był to okres archaiczny w historii greckiej. Greccy wojownicy zostali zaciągnięci do armii egipskiej za żołd. Apries, władca XXVI dynastii, który miał pałac w Memfis, został pokonany w wojnie domowej przez Amazisa (Ahmose II). W wojnie tej dużą rolę odegrali greccy najemnicy. Został pochowany w pobliżu świątyni bogini Neit w Sais. Informacja ta pochodzi z Dziejów Herodota, który opisał historię dynastii saickiej. Amazis był nazywany wielkim przyjacielem Grecji. Przesyłał dary świątyniom w Grecji. W końcu VI w. p.n.e. pojawiło się nowe zagrożenie w postaci Imperium Perskiego. Kambyzes II, władca perski, dokonał podboju Egiptu. Królowie achemenidzcy przyjęli oznaki egipskiej władzy królewskiej i stali się protektorami świątyń. Dariusz I, następca Kambyzesa II, wzniósł Świątynię Hibis w oazie Charga. Koronację Dariusza ukazano tak jak koronacje faraonów egipskich. Tymczasem na pieczęciach cylindrycznych znajdowanych w Tebach Dariusz był przedstawiany w sposób perski. Stolicą państwa Dariusza była Suza w Persji. W Egipcie pojawiły się stroje perskie. Po raz pierwszy, choć nieznaczne, obecne były tam obce wpływy perskie. W Suzie znaleziono stelę, na której w języku egipskim wymieniono kraje podbite przez Dariusza, w tym Egipt. Kultury Egiptu i Persji zaczęły się przenikać. Dariusz zbudował kanał łączący ujście Nilu z jeziorami gorzkimi i Morzem Czerwonym. Nad kanałem umieszczono stelę z napisami egipskimi i perskimi. Kanał ułatwił kontakt Egiptu z Persją. Jego budowę zaczęła już dynastia saicka. Już za czasów Necho II żeglarze egipscy opłynęli Afrykę. Powstawały pierwsze mapy świata. Egipcjanie sprzyjali jednak tradycyjnej wizji świata, grecką wiedzę o świecie przyjmowano niechętnie. Egipska religia ewoluowała w Okresie Późnym rozwijał się kult zwierząt. Zmumifikowane szczątki świętych byków Apisa składano do sarkofagów. Wiele z nich można znaleźć w memfickim Serapeum. Kambyzes II i Dariusz I na przedstawieniach umieszczonych na stelach klęczą przed Apisem. W Sakkarze znaleziono zmumifikowane szczątki ibisów utożsamianych z bogiem pisma Thotem. Zwierzęta utożsamiano z bogami. W Egipcie znaleziono kilkaset tysięcy grobów ibisów na nekropoliach. 17

18 W okresie perskim w sztuce nawiązywano do sztuki z okresu saickiego (np. Psametysaneit, nadzorca złotników, XXVII dynastia). W końcu V wieku, Egipcjanie zrzucili panowanie XXVII dynastii perskiej. W IV wieku p.n.e. panowały dynastie rodzime o rodowodzie libijskim, które panowały aż do czasu wcielenia Egiptu do monarchii Aleksandra Wielkiego. Persowie podejmowali co kilka lat kolejne próby najazdów na Egipt, które były jednak odpierane przez władców Egiptu dzięki pomocy greckich najemników. Ostatnia rodzima XXX dynastia założona przez Nektanebo I jest uważana za najwybitniejszą w tym okresie. Portrety z tego okresu występowały zarówno w tradycyjnej formie, jak i w innowacyjnej formie wiernej. XXX dynastia wznosiła liczne świątynie, nastąpiło ożywienie w architekturze. Władcy tej dynastii byli protektorami egipskich świątyń, opiekunami kultu. Inwestowali w budowę nowych świątyń i rozbudowę istniejących. Wznoszenie świątyni boga Horusa w Edfu rozpoczął Nektanebo I. Została ona ukończona w czasach ptolemejskich. Nektanebo prowadził także projekty budowlane budował w sanktuarium Izydy na wyspie File i w Karnaku. Władca Tachos, faraon XXX dynastii, był także przedstawiany w tradycyjnym stylu. Po przewrocie i dojściu do władzy Nektanebo II musiał on uciec na dwór władcy perskiego. Nektanebo II, ukazany u stóp Horusa, był ostatnim władcą rodzimym w Egipcie. W czasie jego panowania bito pierwsze monety, choć pieniądze nigdy nie były podstawą gospodarki Egiptu. Monety bito według wzorców greckich, aby opłacić greckich najemników. Nie wiadomo, gdzie pochowano Nektanebo II. Napoleon znalazł w meczecie sarkofag Nektanebo II, który został ponownie użyty w innym celu przez muzułmanów. Persowie zawładnęli Egiptem na krótko w II okresie perskim. Władców perskich nazywa się czasami członkami XXXI dynastii lub uznaje się, że wciąż panowała XXX dynastia. W roku 332 p.n.e. Aleksander Wielki włączył Egipt w skład swojej monarchii. Kazał się przedstawiać jako faraon Egiptu, zgodnie z tradycją. Ukazano go w świątyni w Luksorze, gdzie stoi przed wizerunkiem Amona, a jego imię jest zapisane hieroglifami. 7 IV 331 p.n.e. Aleksander założył Aleksandrię nową stolicę Egiptu. W grobowcu kapłana Petozyrysa, w świątyni boga-kota w Hermopolis widać już obecność wpływów greckich w tradycyjnej sztuce Egiptu. Egipt powoli przyjmował kulturę grecką, ale jeszcze w czasach rzymskich w świątyniach egipskich sprawowano kult w formie pochodzącej z czasów faraońskich. Aleksandria była już jednak typową grecko-rzymską metropolią. Rzeźba z IV w. p.n.e., z przełomu XXX dynastii i czasów ptolemejskich, również ulegała przekształceniom. Powstała tzw. Zielona Głowa, jedno z ostatnich dzieł powstałych zgodnie z tradycją rzeźby faraońskiego Egiptu. Jest arcydziełem przechowywanym dziś w Berlinie. Nie wiadomo, kto jest przedstawiony na rzeźbie. Władcy ptolemejscy rządzili w Egipcie aż do podboju Egiptu przez Rzym. W Aleksandrii byli oni przedstawiani zgodnie z tradycją grecką, zaś wobec egipskich poddanych byli przedstawiani zgodnie z kanonem z czasów faraońskich, nawet z wężem na głowie. Zachowały się greckie oraz egipskie przedstawienia Ptolemeusza I. Ostatnią władczynią była Kleopatra. Ubierała się zawsze jak Macedonka i tak też była przedstawiana. Znała także język egipski jako jedyny władca dynastii ptolemejskiej. 18

19 2 Starożytny Wschód 2.1 Wprowadzenie Wykład obejmuje czasy od IV/III tysiąclecia p.n.e., czyli od powstania pierwszej cywilizacji z architekturą monumentalną, do podboju Aleksandra Wielkiego 1. Archeologia badająca ten okres to archeologia historyczna towarzyszy jej stale pismo klinowe. Podobnie archeologią historyczną jest archeologia Egiptu, której towarzyszą hieroglify, hieratyka i demotyka. Z Bliskim Wschodem wiąże się wiele mitów i legend. Są wśród nich historie Wiszących Ogrodów Babilonu, Arki Noego, która wylądowała na Araracie, Wieży Babel i rajskiego ogród Eden. Słowo Eden pochodzi z języka sumeryjskiego i oznacza step za polami uprawnymi. Obszar Bliskiego lub Środkowego Wschodu obejmuje tereny ograniczone przez wschodni skraj Wyżyny Irańskiej w Pakistanie, Kaukaz, Bosfor, Dardanele, Cypr, przesmyk Sueski, południowe granice Jordanii i Iraku oraz południowe wybrzeże Iranu. Dzieli się on na krainy historyczne Mezopotamię (północną i południową), Iran, Lewant, Anatolię. Góry zostały w większości wypiętrzone w czasie orogenezy alpejskiej. Obszary nizinne wypełniają doliny aluwialne. Determinizm geograficzny jest poglądem zakładającym, że warunki geograficzne determinują sposób życia człowieka. Przez współczesnych archeologów jest on najczęściej odrzucany. Największe opady występują w górach i sięgają 1000 mm rocznie. Rolnictwo jest możliwe przy opadach przekraczających 200 mm lub 300 mm. W Mezopotamii, gdzie roczne opady sięgają 200 mm, rolnictwo mogło się rozwijać tylko dzięki wodzie z Eufratu i Tygrysu. W regionie tym nie występowały jednak nigdy cykliczne użyźniające wylewy, a jedynie katastrofalne powodzie. W starożytności eksploatowano miedź, żelazo, ołów, cynk, złoto i srebro. Kamienie wulkaniczne pozyskiwano z gór. Ropę naftową i asfalt pozyskiwano ze szczelin i wykorzystywano m. in. jako paliwo do lamp. Funkcjonował system szlaków handlowych, które przecinały m. in. pustynię Al-Dżazira, której nazwa oznacza po arabsku wyspa. Lapis lazuli sprowadzano aż z dzisiejszego Afganistanu. Wrota Cylicyjskie w górach Taurus, między Anatolią a Cylicją na wybrzeżu, i Wrota Syryjskie były przełęczami, przez które przebiegały ważne szlaki handlowe. Na nizinnych obszarach szlaki przebiegały wzdłuż rzek. Na przecięciach szlaków znajdowały się ważne miasta. Irygacje pozwoliły rozwinąć rolnictwo poniżej izohiety 300 mm. Ludzie mogli zejść wtedy m.in. do Dolnej Mezopotamii i rozwinąć tam cywilizację. W Egipcie istniało nawodnienie basenowe, a w Mezopotamii nawodnienie miało charakter bruzdowy. Wodę rozprowadzano bruzdami między polami uprawnymi. W połowie VI tys. p.n.e. zaczęły powstawać kanały nawadniające. System irygacyjny rozwijał się stopniowo. Został zniszczony w 1258 roku n.e. przez Mongołów w czasie najazdu mongolskiego. Niewłaściwa irygacja może doprowadzić do zasolenia gruntu. U schyłku III tysiąclecia p.n.e. w Mezopotamii wystąpił kryzys związany ze zbyt intensywnym rolnictwem i zasoleniu gleb. Lasy Bliskiego Wschodu zostały już w starożytności wycięte w celu pozyskaniu ziemi i drewna, a także zostały wyniszczone w wyniku wypasu owiec. Na mezopotamskiej nizinie aluwialnej nie występują naturalne wzgórza. Pojawienie się wyniesienia świadczy zawsze o istnieniu stanowiska archeologicznego. Według starożytnych wierzeń wodę zapewniał ludziom bóg Edad. W języku sumeryjskim LU oznacza człowiek, GEME kobieta, a ESH pole uprawne. 1 Na egzaminie m. in. mapa konturowa, rozpoznawanie zabytków na zdjęciach 19

20 Na przełomie VIII/VII wieku p.n.e. władca asyryjski wybudował tamę, w celu utworzenia zbiornika retencyjnego. Koła wodne nazywane noria lub naur z ceramicznymi, podłużnymi dzbanami, zostały wybudowane dopiero w czasach grecko-rzymskich. Na napędzanym wodą rzeczną, obracającym się kole można transportować wodę na wysokość sięgającą 5 metrów. Koła wodne są obecnie atrakcją syryjskiego miasta Hama. W latach 90. XX wieku pompowano wodę z głębin w celu nawodnienia pół bawełny doprowadzając do niemal całkowitego zaniknięcia rzek Balich i Chabur. Krajobrazy Bliskiego Wschodu są silnie zróżnicowane od równin w okolicach Niniwy po góry na pograniczu irańskoturkmenistańskim. Miasta nie były lokowane w dolinach, na żyznych glebach, ale na stokach, aby nie marnować żyznych gleb, które można wykorzystywać pod uprawy. Już w II tys. p.n.e. nad rzekami zakładano sady, które zostały opisane w inskrypcji asyryjskich królów. Stanowisko Tell Hammam et-turkman znajduje się nad Balichem i jest wyniesionym tellem znajdujący się na brzegu rzeki. W Turcji ważnymi stanowiskami są, m.in. Hattuşa oraz Pergamon, położone na wybrzeżu Morza Egejskiego. Nomadyzm dalekiego zasięgu, podobny do stylu życia Beduinów, narodził się wraz z udomowieniem wielbłąda. Podróżowanie po pustyniach Bliskiego Wschodu ułatwiały oazy. W pobliżu Palmyry znajduję się oaza Efka, w której uprawiano oliwki, daktyle i figi. Dziś rosną tam też południowoamerykańskie pomidory i papryka. Słynne daktyle uprawiane są w pobliżu Basry w Iraku. W miastach często spotykają się starożytna i współczesna architektura. Sytuacja taka ma miejsce, między innymi, w miastach Irbil (starożytne Arbela) i Aleppo (arabski Halab). Nad Irbilem dominuje potężna cytadela, pod którą jest ponad 30 m depozytów. Miasto kwitło w I tys. p.n.e., gdy władcy nowoasyryjscy zbudowali świątynię Isztad Arbelskiej. Na cytadeli Irbilu znajduje się współczesna zabudowa mieszkalna oraz meczet wzniesiony na miejscu świątyni Isztad. W Aleppo, założonym już w III tys. p.n.e., znajduje się naturalne wyniesienie wapienne, na którym jest tell oraz monumentalna cytadela z czasu osmańskich. Miejsca kultu często zmieniały swoją funkcję. Przykładem jest Meczet Omajjadów w Damaszku, który w czasach bizantyjskich był chrześcijańskim kościołem św. Jana, wcześniej w tym samym miejscu znajdowała się Świątynia Zeusa, a jeszcze wcześniej Świątynia Adada. 2.2 Schyłek prahistorii początki cywilizacji Na przełomie IV/III tys. p.n.e. na Bliskim Wschodzie formowały się pierwsze miasta, ale nie istniały jeszcze żadne państwa. W Egipcie państwo powstało zaraz po miastach, a na Bliskim Wschodzie urbanizacja wyprzedziła o 500 lat procesy państwotwórcze. Dopiero w drugiej połowie III tys. pn.e. pojawiły się pierwsze państwa terytorialne. Już około roku 3200 p.n.e. pojawiła się cywilizacja bliskowschodnia, cywilizacja egipska dopiero 3000 p.n.e. Pozostałe starożytne cywilizacje są znacznie młodsze. W 2500 p.n.e. powstała cywilizacja w Dolinie Indusu, 2000 p.n.e. cywilizacja chińska, a około 1500 p.n.e. cywilizacje andyjskie i mezoamerykańskie. Cywilizacja bliskowschodnia była pierwsza. Wszystkie starożytne cywilizacje, z wyjątkiem cywilizacji amerykańskich, powstały w dolinach wielkich rzek. Kontrowersyjne pojęcie rewolucji neolitycznej wprowadził Gordon Childe. Polegała na udomowieniu roślin i zwierząt. Po rewolucji neolitycznej miała miejsce rewolucja urbanistyczna związana z powstawaniem pierwszych miast. Stanowiskiem pochodzącym z neolitu preceramicznego A jest m.in. Tell es-sultan koło Jerycha na Zachodnim Brzegu Jordanu, na północ od Morza Martwego. Nazywane jest najstarszym miastem. Znaleziono tam czaszki oblepione gliną. Pierwsze miasta powstały jednak w południowym Iranie. 20