Dynamika zmian zaburzeń zachowania w otępieniu typu Alzheimera
|
|
- Jolanta Zalewska
- 8 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 PSYCHOGERIATRIA POLSKA 2009;6(2):43-58 artykuł oryginalny orginal article Dynamika zmian zaburzeń zachowania w otępieniu typu Alzheimera Dynamics of changes in behavioral disturbances in Alzheimer Type of Dementia Maria Pąchalska 1,2, Leszek Bidzan 3, Anna Pufal 1,2, Mariola Bidzan 1,2, Beata Łukaszewska 1,2 1 Instytut Psychologii, Uniwersytet Gdański, Gdańsk 2 Center for Cognition and Communication, New York, NY, USA 3 Klinika Psychiatrii Rozwojowej, Zaburzeń Psychotycznych i Wieku Podeszłego, Gdański Uniwersytet Medyczny, Gdańsk Słowa kluczowe: otępienie, nietypowe zmiany zachowania, utrata wglądu, logopenia, apraksja Key words: dementia, nonspecific behavioral changes, loss of the insight, logopenia, apraxia Streszczenie Wstęp. Otępienie typu Alzheimera jest najprawdopodobniej jedną z najtragiczniejszych przypadłości podeszłego wieku. Choroba ta dotyka około 10% ludzi powyżej 65. roku życia i ponad 30% powyżej 85 lat. W USA otępienie typu Alzheimera zarejestrowano u około 4 milionów osób, a w Polsce u około 250 tysięcy osób. Głównym objawem otępienia typu Alzheimera są zaburzenia pamięci, ale w przebiegu otępienia ujawniają się również niespecyficzne zaburzenia zachowania. Celem pracy była ocena dynamiki zmian zaburzeń zachowania w otępieniu typu Alzheimera. Materiał i metoda. Badaniami objęto 30 osób z otępieniem typu Alzheimera leczonych w Centrum Reintegracyjno-Szkoleniowym Fundacji na Rzecz Osób z Dysfunkcjami Mózgu w Gdańsku. Do oceny dynamiki niespecyficznych zaburzeń zachowania zastosowano Kwestionariusz Zachowań Osób z Zespołem Czołowym (Frontal Behavior Inventory FBInv). Do oceny funkcji poznawczych wykorzystano Krótką Skalę Oceny Umysłu [Mini Mental State Examination MMSE]. Wyniki. Stwierdzono, że u pacjentów z otępieniem typu Alzheimera występują niespecyficzne zaburzenia zachowania, które wraz z czasem trwania choroby nasilają się. Wzrasta też częstość występowania niektórych zaburzeń zachowania, a także obserwuje się istotne zmiany w nasileniu wcześniej występujących zaburzeń. Z przeprowadzonej analizy po 6 miesiącach trwania choroby istotnie częściej stwierdzano obecność takich zaburzeń jak: utrata wglądu, logopenia, apraksja, nierozsądne zachowania oraz agresja. Natomiast istotny wzrost poziomu nasilenia zaburzeń obserwowano przede wszystkim w odniesieniu do takich zachowań jak: bierność, upór, zaniedbanie wyglądu, zaburzenia uwagi, apatia oraz dezorganizacja zachowania. Wnioski. Niespecyficzne zaburzenia zachowania uniemożliwiają samodzielne funkcjonowanie pacjenta z otępieniem typu Alzheimera. Tym samym stanowią istotny czynnik obniżający jakość życia zarówno chorego, jak i całej jego rodziny. PGP 114 Adres do korespondencji: Prof. dr hab. Maria Pąchalska Instytut Psychologii Uniwersytet Gdańsk ul. Pomorska Gdańsk tel. +48 (58) Copyright 2009 Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego
2 44 Summary Introduction. Alzheimer Type Dementia (DAT) is probably one of the most tragic ailment of the elderly. The disease affects about 10% of people over 65 years old and more than 30% of those over 85. In the U.S.A. there are about 4 million people suffering from the disease. In Poland about 250 thousand people are affected. The main symptom of the DAT is memory disorder. However, in the course of the disease behavioural disorders also appear. The aim of the study was to estimate the dynamics of behavioural disorders that occur in the course of the DAT. Material and method. The study included 30 people with the DAT treated in the Reintegration Centre of the Foundation for Persons with Brain Dysfunctions. To examine the dynamics of nonspecific behavioural disorders Frontal Behaviour Inventory (FBInv) was used. To estimate the cognitive functions Mini Mental State Examination (MMSE) was used. The study shows that the nonspecific behavioural disorders occur in patients with dementia of the Alzheimer type. Those disorders intensify over time in the course of the disease. It was observed that the occurrence of certain types of behaviour increased, whilst there were significant changes in the intensity of previously occurring disorders. Results. The analysis shows that after 6 months of the disease disorders such as; loss of the insight, logopenia, apraxia, unreasonable behaviour and aggression were observed considerably more often. The observation also shows the significant increase of behavioural disorder intensity in such behaviour as passiveness, obstinacy, neglect of personal appearance, attention disturbance, apathy and disorganization of behaviour. Furthermore, impulsiveness, anxiety, hypersensitiveness and perseverations also intensify. Conclusion. Nonspecific behavioural disorders make it impossible to function independently of the patient with the DAT. Consequently, they are the major factor lowering the quality of life of both those with the disease, and all the members of their family. Wprowadzenie Otępienie typu Alzheimera jest najprawdopodobniej jedną z najtragiczniejszych przypadłości podeszłego wieku. Choroba ta dotyka około 10% ludzi powyżej 65. roku życia i ponad 30% powyżej 85 lat. W USA otępienie typu Alzheimera zarejestrowano u około 4 milionów osób, a w Polsce u około 250 tysięcy osób. Głównym objawem otępienia typu Alzheimera są zaburzenia pamięci, ale w przebiegu otępienia ujawniają się również niespecyficzne zaburzenia zachowania. Badania zaburzeń zachowania w otępieniu typu Alzheimera odnoszą się zwykle do oceny zaburzeń psychiatrycznych i neurologicznych, takich jak urojenia, halucynacje, pobudzenie/agresja, depresja/dysforia, niepokój, podwyższenie nastroju/euforia, apatia/obojętność, rozhamowanie, drażliwość/chwiejność emocjonalna [1]. Badania zachowania dotyczą także nietypowych zachowań motorycznych, zaburzeń snu oraz oceny zaburzeń apetytu i jedzenia. Ocena zaburzeń zachowania i ich dynamiki prowadzona jest najczęściej w kontekście leczenia, a więc dotyczy wpływu działania leków psychotropowych na poprawę funkcjonowania pacjenta. Przegląd literatury tematu wskazuje, że przeprowadzono niewiele badań dotyczących dynamiki zaburzeń zachowania u tych pacjentów z otępieniem typu Alzheimera u których nie stosuje się leczenia psychiatrycznego [2]. Ponadto badania dotyczące zaburzeń zachowania w większości prowadzone są w kontekście porównania otępienia typu Alzheimera i innego rodzaju chorób otępiennych, a tylko nieliczne badania odnoszą się specyficznie do choroby Alzheimera [3, 4]. Z tego względu w niniejszym badaniu, włączono do grupy wyłącznie tych pacjentów z otępieniem typu Alzheimera, którzy nie byli aktualnie poddani terapii z powodu zaburzeń zachowania.
3 45 Główne objawy kliniczne otępienia typu Alzheimera Do głównych objawów klinicznych otępienia typu Alzheimera, występujących już we wczesnej fazie choroby, zalicza się m.in. zaburzenia pamięci. Pąchalska [5, 6] podaje, że bardzo wcześnie pojawiają się też zaburzenia funkcji wzrokowo-przestrzennych oraz zaburzenia mowy sprowadzające się początkowo do trudności w doborze słów o typie anomii (używanie niewłaściwych wyrazów przy zachowanej płynności wypowiedzi), zaburzenia płynności mowy oraz zaburzenia w formowaniu wypowiedzi językowych. Najbardziej zaburzona jest domena semantyczna języka, natomiast domena fonologiczna i syntaktyczna są zachowane dłużej, co prowadzi do tworzenia się tzw. pustej mowy. Stopniowo dołącza się dyskalkulia (trudności w liczeniu) oraz trudności w czytaniu i pisaniu (dysgrafia). Zaburzenia mowy mogą stać się przyczyną wystąpienia szeregu zaburzeń zachowania [6, 7]. Zaburzenia zachowania związane z chorobą Alzheimera Chociaż główną cechą wiązaną z otępieniem typu Alzheimera jest osłabienie funkcji poznawczych, w czasie rozwoju choroby obecne są również zaburzenia zachowania i zaburzenia psychiatryczne. Zaburzenia zachowania w otępieniu typu Alzheimera mogą występować dużo wcześniej przed postawieniem diagnozy. Mogą być one niepokojące zarówno dla pacjenta, jak i jego opiekunów [6, 8, 9, 10]. Pierwsze objawy wczesnej fazy choroby Alzheimera są bardzo często mylone i interpretowane przez najbliższych jako depresja, gdy tymczasem są to na przykład zaburzenia funkcji wykonawczych, ze szczególnym uwzględnieniem apatii [11]. Pąchalska [6], charakteryzując pacjenta z zaburzeniami funkcji wykonawczych, stwierdza, że taki pacjent: rozpoczyna wiele zadań, ale żadnego z nich nie kończy; nie wykazuje świadomości priorytetowości zadań, czyli traktuje zadania banalne (np. wymianę żarówki), jako tak samo ważne, jak zadania bardzo pilne (np. dostarczenie pisma do urzędu). W miarę upływu czasu u pacjentów z otępieniem typu Alzheimera rozwijają się różnorodne tzw. ujemne i dodatnie zaburzenia zachowania pogarszające jakość życia tych pacjentów. Należy tu przykładowo brak napędu, apatia, brak zainteresowania dawnymi zajęciami oraz trudności w dostosowaniu zachowania do zmienionych okoliczności. Zaburzenia te są pierwszym powodem poszukiwania pomocy lekarskiej, stąd też ich znajomość jest niezbędna w praktyce klinicznej. Częstotliwość występowania poszczególnych typów zaburzeń zachowania w otępieniu typu Alzheimera była w różnych badaniach oceniana rozbieżnie [12]. Przyczyn tego stanu upatruje się w stosowaniu różnych narzędzi do oceny zaburzeń zachowania oraz prowadzeniu takich ocen w różnych stadiach rozwoju otępienia [13]. W badaniach longituidalnych stwierdzono, że występowanie utrwalonych zaburzeń zachowania pogarsza przebieg choroby, zwiększa nasilenie deficytu poznawczego, podwyższa ryzyko powikłań (np. złamań) oraz śmiertelność [14, 15]. Wykazano także związek (narastanie) występowania niektórych zaburzeń zachowania wraz z zaawansowaniem otępienia typu Alzheimera [16, 17, 18,19]. Materiał i metody Badaniami objęto 30 pacjentów z otępieniem typu Alzheimera (22 kobiety i 8 mężczyzn), konsultowanych w Centrum Reintegracyjno-Szkoleniowym Fundacji na Rzecz Osób z Dysfunkcjami Mózgu w Gdańsku. Wszyscy pacjenci mieli wykonane neuroobrazowanie metodą MRI. Średnia wieku wynosiła 75,8 lat (SD=5,04), (w tym kobiet 76,4 (SD=6,80), zaś mężczyzn 75,8 lat (SD=5,52). Większość badanych to osoby z wyższym wykształceniem (n=17, 57%). Osoby ze średnim wykształceniem stanowiły (n=12, 40 %) badanych; zaś z wykształceniem podstawowym była 1 osoba (3%).
4 46 W przeprowadzonych badaniach wykorzystano następujące narzędzia badawcze: 1. Krótką Skalę Badania Umysłu [Mini-Mental State Examination MMSE) [20]. 2. Kwestionariusz Zachowań Osoby z Zespołem Czołowym (ang. Frontal Behavioral Inventory, FBInv) Kertesz i wsp. [21]; autoryzowany przekład Pąchalska i MacQueen [22], który służy do oceny niespecyficznych zaburzeń zachowania wynikających z dysfunkcji płatów czołowych. Kwestionariusz wypełnia opiekun, co jest niezwykle korzystne w sytuacji występowania zaburzeń krytycyzmu czy anozognozji u pacjentów z otępieniem typu Alzheimera. Kwestionariusz Zachowań Osoby z Zespołem Czołowym, w autoryzowanej wersji polskiej, obejmuje serię 24 pytań podzielonych na dwie podskale: a. Tzw. ujemne zaburzenia zachowania, w których brak jest przejścia od myślenia do działania. Należą tu pytania od 1 do 12 dotyczące takich objawów jak np. apatia, apraksja, logopenia (czyli małomówność) związana głównie ze sztywnością myślenia. b. Tzw. dodatnie zaburzenia zachowania, gdzie jest przejście od myślenia do działania lecz jest ono zaburzone wskutek braku kontroli emocjonalnej. Należą tu pytania od 13 do 24 dotyczące takich objawów, jak np. impulsywność, hiperoralność, hiperseksualność czy zachowania użytkownika. Obok oceny rodzaju niespecyficznych zaburzeń zachowania można ocenić także ich nasilenie. Do oceny nasilenia niespecyficznych zaburzeń zachowania zastosowano 4-stopniową skalę: 0=brak patologicznego zachowania w danym zakresie; 1=lekki stopień zaburzeń, problemy występują epizodycznie; 2=umiarkowany stopień zaburzeń, problemy występują stosunkowo często; 3=głęboki stopień zaburzeń, problemy występują bardzo często. Maksymalna liczba punktów, oznaczająca najwyższy poziom nasilenia objawów wynosi 72 punkty. Osoby w normie uzyskują średnio 0,75 punktów [SD=0,3]. 0-1 punktów norma; 2-24 punkty zaburzenie lekkiego stopnia; punkty zaburzenie umiarkowanego stopnia; punkty zaburzenie głębokiego stopnia. Badania przeprowadzono dwukrotnie: W badaniu I, skala MMSE była administrowana pacjentom, zaś kwestionariusz FBInv ich opiekunom. Badanie II przeprowadzono po 6-miesięcznej przerwie, przy pomocy tych samych narzędzi według tej samej procedury. Dobór do grupy nie był losowy. Diagnoza otępienia typu Alzheimera była stawiana przez specjalistę psychiatrii w oparciu o kryteria DSM-IV TR. Do badań włączono te osoby, u których wg Global Deterioration Scale [23] uzyskano przynajmniej 3. stopień otępienia. Do badań nie włączono chorych u których stwierdzono występowanie: 1. choroby afektywnej; 2. schizofrenii; 3. alkoholizmu; 4. uzależnienia od leków lub środków odurzających; 5. padaczki; 6. choroby Parkinsona; 7. upośledzenia umysłowego; 8. zaburzeń świadomości; 9. schorzeń narządu ruchu, wzroku lub słuchu istotnie utrudniających wykonywanie poleceń i procedur zawartych w stosowanych skalach i testach klinicznych; 10. innych poważnych schorzeń somatycznych, zwłaszcza w fazie dekompensacji. Z badań wykluczono również chorych przyjmujących leki psychotropowe, poza inhibitorami acetylocholinesterazy lub memantyny, przez okres przynajmniej 7 dni, w ciągu 30 dni poprzedzających badanie lub każdorazowo w ciągu 14 dni poprzedzających badanie.
5 47 Wyniki badań 1. Charakterystyka globalnego funkcjonowania poznawczego badanych Globalne funkcjonowanie poznawcze oceniano na podstawie wyników uzyskanych w skali MMSE. W badaniu I średni wynik dla grupy badanych pacjentów wynosił 18,87 punktów, przy czym najmniejszą uzyskaną wartością było 9 punktów, zaś najwyższą 26 punktów. W badaniu II średni wynik pacjentów wyniósł 14,87 punktów, przy czym najniższy wynik wyniósł 3 punkty, zaś najwyższy 21 punktów. Dane te przedstawiono w Tab. 1. Tab. 1. Statystyki opisowe wyników skali MMSE Table. 1. Descriptive statistics of MMSE test results N Minimum Maksimum Średnia Odchylenie standardowe (SD) MMSE ,87 2,305 MMSE ,87 2,539 Analiza danych uzyskanych w badaniu I i II przy pomocy skali MMSE pozwala stwierdzić, że u osób z otępieniem typu Alzheimera, po półrocznej przerwie, nastąpiło pogorszenie stanu funkcjonowania psychicznego średnio o 4 punkty. Średni wynik uzyskany w badaniu I i II różnił się istotnie statystycznie, co potwierdzają wyniki testu t-studenta dla prób zależnych t (29) =17,450, p<0,01. Można więc potwierdzić poprzednie wyniki badań własnych [1, 3, 6], jak i wyniki badań innych autorów [2, 7, 16], że globalny poziom funkcjonowania poznawczego pacjentów z otępieniem Alzheimera obniża się istotnie wraz z upływem czasu 2. Charakterystyka niespecyficznych zaburzeń zachowania w otępieniu Alzheimera Niespecyficzne zaburzenia zachowania występujące u osób z otępieniem typu Alzheimera analizowano, zgodnie z propozycją autorów kwestionariusza FBInv [21, 22], pod względem częstości występowania tzw. ujemnych i dodatnich zaburzeń zachowania oraz pod względem nasilenia tych zaburzeń. W tych podgrupach analizowano kolejno: średni wynik uzyskiwany w kwestionariuszu FBInv, częstotliwość występowania poszczególnych zaburzeń, nasilenie poszczególnych zaburzeń. Tzw. ujemne zaburzenia zachowania W pierwszym badaniu średnia suma punktów wynosiła 16,30 punktu, natomiast w drugim badaniu średnia ta zwiększyła się o 47% do 24,00 punktów (por. Tab. 2). Tab. 2. Statystyki opisowe podskali tzw. ujemnych zaburzeń zachowania w badaniu I i II Table 2. Descriptive statistics of the subscale of so-called negative behavioural disturbances in tests I and II N Min. Maks. Średnia Odchylenie standardowe (SD) Zachowania ujemne - Bad. I ,30 3,975 Zachowania ujemne Bad. II ,00 3,258
6 48 W celu sprawdzenia istotności różnicy pomiędzy wynikami badania I i II przeprowadzono test t-studenta dla prób zależnych: t (29) =-15,031, p<0,01. Różnica pomiędzy średnimi była istotna statystycznie, a więc pacjenci z czasem przejawiali coraz większą ilość tzw. ujemnych zaburzeń zachowania. Dalszej analizie poddano dynamikę zmian częstości występowania poszczególnych ujemnych zaburzeń zachowania. W badaniu I, w skali najczęściej występowały takie zaburzenia jak: brak uwagi (100%), upór i sztywność myślenia (100%) oraz bierność (96,67%), dezorganizacja (96,67%) i konkretność (93,33%), a także zaniedbanie wyglądu (86,67%). Ponad połowa badanych wykazywała obojętność (70%) oraz utratę wglądu (60%). Rzadziej występowała logopenia (40%). Najrzadziej pojawiały się takie zaburzenia jak: apraksja mowy (13,33%) czy obcość ręki (3,33%). W badaniu II stwierdzono, że u wszystkich pacjentów, obok braku uwagi, uporu i sztywności myślenia (występujących w badaniu I) pojawiły się takie zaburzenia jak: apatia, bierność, konkretność, zaniedbanie wyglądu, dezorganizacja oraz utrata wglądu. Nieco częściej niż w badaniu I, ale nie u wszystkich badanych, zanotowano obojętność, logopenię oraz apraksję mowy. Występowanie obcości ręki podobnie jak w pierwszym badaniu zanotowano tylko u jednej osoby (Ryc. 1). Ryc. 1. Częstość występowania tzw. ujemnych zaburzeń zachowania w badaniu I i II Fig. 1. Frequency of the appearance of so-called negative behavioural disturbances in test I and II W celu sprawdzenia istotności różnic w częstości występowania tzw. ujemnych zaburzeń zachowania w badaniu I i II przeprowadzono test McNemary. Zaobserwowano istotne różnice w częstości występowania takich zaburzeń jak: utrata wglądu, logopenia oraz apraksja mowy. Nie zaobserwowano zmian w występowaniu takich zaburzeniach jak: upór i brak uwagi, gdyż już w pierwszym badaniu wystąpiły one u 100% badanych i w związku z tym wynik nie uległ zmianie w badaniu II. Częstość występowania pozostałych zaburzeń ma tendencję wzrostową, ale zmiany te nie były istotnie statystycznie. Dane te przedstawiono w Tab. 3.
7 49 Tab. 3. Wyniki testu McNemary dla tzw. ujemnych zaburzeń zachowania Tab. 3. Results of the McNemary test for so-called negative behavioural disturbances Zmienna Test McNemary Apatia 0,125 Bierność 1 Obojętność 0,063 Upór brak Konkretność 0,500 Zaniedbanie wyglądu 0,125 Dezorganizacja 1,000 Brak uwagi brak Utrata wglądu 0,000 Logopedna 0,000 Apraksja mowy 0,000 Obcość ręki 1,000 Następnie przeprowadzono analizę dynamiki zmian nasilenia tzw. ujemnych zaburzeń zachowania. Najwyższy poziom nasilenia zaburzeń w badaniu I zgłaszano w zakresie braku uwagi (średni wynik nasilenia wyniósł 2,23), w uporze i sztywności myślenia (średni wynik równy 2,20) oraz dezorganizacji działania (średni wynik równy 2,17). Umiarkowany stopień nasilenia zaburzeń zgłoszono w zakresie: zaniedbanie wyglądu (średnia równa 2,00), konkretność (średnia równa 1,73) i bierność (średnia równa 1,70). Lekki stopień zaburzeń zachowania zgłoszono natomiast w zakresie: apatia (średnia równa 1,37), obojętność i płytkość emocjonalna (średnia równa 1,13), utrata wglądu (średnia równa 1,10), logopenia (średnia równa 0,43). W badaniu II zaobserwowano wzrost średnich wyników we wszystkich mierzonych parametrach. Przesunięcie mediany w zachowaniach takich jak bierność, upór, sztywność myślenia, zaniedbanie wyglądu, dezorganizacja, brak uwagi z 2 pkt. na 3 pkt. oznacza, iż nasilenie tych zaburzeń wzrosło od umiarkowanego do głębokiego stopnia. Szczegółowe statystyki opisowe zamieszczono w Tab. 4. Tab. 4. Statystyki opisowe dla tzw. ujemnych zaburzeń zachowania Tab. 4. Descriptive statistics for so-called negative behavioural disturbances Zachowania ujemne mediana dominanta średnia Odch. stand. min maks suma I II I II I II I II I II I II I II Apatia 1, ,37 2,27 0,72 0, Bierność ,70 2,60 0,75 0, Obojętność, płytkość emocjonalna Upór i sztywność myślenia ,13 1,77 0,94 1, ,20 2,53 0,71 0, Konkretność ,73 2,40 0,91 0,
8 50 Tab. 4. Statystyki opisowe dla tzw. ujemnych zaburzeń zachowania (cd.) Tab. 4. Descriptive statistics for so-called negative behavioural disturbances (cont.) Zachowania ujemne mediana dominanta średnia Odch. stand. min maks suma I II I II I II I II I II I II I II Zaniedbanie wyglądu ,00 2,70 1,02 0, Dezorganizacja ,17 2,67 0,91 0, Brak uwagi ,23 2,60 0,68 0, Utrata wglądu ,10 2,13 1,16 0, Ogopenia ,43 1,33 0,57 0, Apraksja mowy ,13 0,90 0,35 0, Obcość ręki ,10 0,10 0,55 0, Można zauważyć, że w badaniu II opiekunowie wszystkich badanych pacjentów zgłosili wzrost nasilenia tzw. ujemnych zaburzeń zachowania. I tak u ponad połowy badanych obserwowano głębokie zaburzenia w zakresie bierności, zaniedbania wyglądu, braku uwagi oraz dezorganizacji działania. Umiarkowane zaburzenia dotyczyły utraty wglądu. Wyniki te przedstawiono na Ryc. 2. Ryc. 2. Porównanie nasilenia tzw. ujemnych zaburzeń zachowania w badaniu I i II Fig. 2. Comparision of the intensification of so-called negative behavioural disturbances in test I and II W celu sprawdzenia czy różnice występujące pomiędzy pierwszym i drugim badaniem w nasileniu tzw. ujemnych zaburzeń zachowania są istotne statystycznie przeprowadzono test t-studenta dla prób zależnych. Dane te przedstawiono w Tab. 5.
9 51 Tab. 5. Istotność statystyczna różnic między badaniem I i II tzw. ujemnych zaburzeń zachowania Tab. 5. Statistical significance of the differences between test I and II of so-called negative bahavioural disturbances Zaburzenia ujemne t df Istotność (dwustronna) Apatia -6, <0,01 Bierność -7, <0,01 Obojętność -5, <0,01 Upór -3, <0,01 Konkretność -5, <0,01 Zaniedbanie wyglądu -5, <0,01 Dezorganizacja -3, <0,01 Brak uwagi -4, <0,01 Utrata wglądu -6, <0,01 Ogopenia -8, <0,01 Apraksja mowy -5, <0,01 Uzyskane wyniki wskazują na istotne różnice między badaniem I i II w zakresie nasilenia zaburzeń w każdym z obserwowanych zachowań. Wraz z czasem nasilenie poszczególnych tzw. ujemnych zaburzeń zachowania istotnie wzrasta. Tzw. dodatnie zaburzenia zachowania W podskali tzw. dodatnich zaburzeń zachowania, podobnie jak w przypadku ujemnych zaburzeń zachowania, uzyskać można było maksymalnie 36 punktów. W badaniu I średnia suma uzyskanych przez badanych punktów kształtowała się na poziomie 11,43, natomiast w badaniu II średnia punktów zwiększyła się z 52% do 17,33 (por. Tab. 6). Tab. 6. Statystyki opisowe podskali tzw. dodatnich zaburzeń zachowania w badaniu I i II Tab. 6. Descriptive statistics of the subscale of so-called positive bahavioural disturbances in test I and II N Min. Maks. Średnia Odchylenie standardowe (SD) Badanie I ,43 2,825 Badanie II ,33 2,808 W celu sprawdzenia czy różnica pomiędzy wynikami była istotna statystycznie przeprowadzono test t-studenta dla grup zależnych: t (29) = - 14,368, p<0,01. Uzyskany wynik wskazuje, że wraz z upływem czasu istotnie wzrasta ilość tzw. dodatnich zaburzeń zachowania. Kolejnym krokiem analizy była ocena dynamiki zmian tzw. dodatnich zaburzeń zachowania pod względem częstości występowania poszczególnych zaburzeń. W podskali tzw. dodatnich zaburzeń zachowania, w badaniu I, najczęściej występowała impulsywność (100%) oraz niepokój (96,67%). Często również zgłaszano perseweracje (90%), niestosowność zachowania (86,67%) oraz nadwrażliwość i irytację (83,33%). U ponad połowy badanych stwierdzano występowanie agresji (70%) oraz nierozsądnego zachowania (60%). Bardzo rzadko występowała wesołkowatość (6,67%) i hiperoralność (6,67%). Zaburzenia, które nie pojawiły się ani razu, to hiperseksualność i kompulsywność.
10 52 W badaniu II stwierdzono, że w zakresie tzw. dodatnich zaburzeń zachowania obok impulsywności, występującej w badaniu I, pojawił się u wszystkich badanych niepokój i nadwrażliwość. Zaobserwowano również wzrost częstości występowania agresji, nierozsądnego zachowania, perseweracji, niestosownego zachowania oraz nietrzymania moczu. Wyniki te przedstawiono na Ryc. 3. Ryc. 3. Porównanie częstości występowania tzw. dodatnich zaburzeń zachowania w badaniu I i II Fig. 3. Comparison of the frequency of the appearance of so-called positive behavioural disturances in test I and II W celu sprawdzenia istotności różnic w częstości występowania poszczególnych tzw. dodatnich zaburzeń zachowania w badaniu I i II przeprowadzono test McNemary. Zaobserwowano istotne różnice we wzroście częstości występowania takich zaburzeniach jak: agresywność, wesołkowatość, nierozsądne zachowanie, hiperoralność oraz nietrzymanie moczu. Częstość występowania pozostałych zaburzeń również wzrosła, ale nieistotnie statystycznie. Dane te przedstawiono w Tabeli 7. Tab. 7. Wyniki testu McNemary dla tzw. dodatnich zaburzeń zachowania Tab. 7. Results of the McNemay test for so-called positive behavioural disturbances Zmienna Test McNemary Perseweracje 0,500 Nadwrażliwość 0,063 Wesołkowatość 0,004 Nierozsądne zachowanie 0,001 Niestosowność 0,250 Impulsywność 1,000 Niepokój 1,000 Agresywność 0,031
11 53 Hiperoralność 0,031 Hiperseksualność 0,250 Kompulsywność 0,125 Nietrzymanie moczu 0,000 Następnie poddano analizie dynamikę zmian nasilenia poszczególnych tzw. dodatnich zaburzeń zachowania. Stwierdzono, iż największe nasilenie zaburzeń w badaniu I w całej badanej grupie pacjentów zanotowano w zakresie impulsywności (średnie nasilenie wyniosło 2,23). Drugim zachowaniem o dużym nasileniu był niepokój (średnia wyniosła 2,17). Nasilenie lekkie lub umiarkowane stwierdzono w zakresie perseweracji (średnia równa 1,77), nadwrażliwości i irytacji (średnia równa 1,50). W stopniu lekkim występowała niestosowność i brak kultury w zachowaniu (średnia równa 1,43), agresywność (średnia równa 1,17) oraz nierozsądne zachowanie (średnia 0,73). W II badaniu zaobserwowano wzrost średnich we wszystkich mierzonych parametrach. Największe różnice dotyczą nierozsądnego zachowania (w I badaniu średnia wyniosła 0,73, zaś w badaniu II wzrosła do 2,23). Generalnie w zakresie tzw. dodatnich zaburzeń zachowania obserwuje się głównie wzrost nasilenia z lekkiego do umiarkowanego. Tylko w zakresie impulsywności i niepokoju nasilenie wzrosło do poziomu głębokiego (przesunięcie mediany z 2 na 3 oraz dominanta równa 3), (por. Tab. 8). Tab. 8. Statystyki opisowe tzw. dodatnich zaburzeń zachowania Tab. 8. Descriptive statistics of so-called positive behavioural disturbances Zaburzenia dodatnie mediana dominanta średnia odch. stand. Min Maks Suma I II I II I II I II I II I II I II Perseweracje ,77 2,13 1,01 0, Nadwrażliwość, irytacja Nadmierna wesołkowatość Nierozsądne zachowanie Niestosowność i brak kultury w zachowaniu ,50 2,07 0,90 0, ,07 0,37 0,25 0, ,73 2,23 0,69 0, ,43 1,87 0,86 0, Impulsywność ,23 2,63 0,77 0, Niepokój ,17 2,43 0,83 0, Agresywność ,17 1,90 0,95 0, Hiperoralność ,07 0,30 0,25 0, Hiperseksualność ,00 0,10 0,00 0, Kompulsywność ,00 0,13 0,00 0, Nietrzymanie moczu i/ lub kału ,30 1,17 0,47 0,
12 54 Największe nasilenie zaobserwowano w zakresie impulsywności, gdzie ponad połowa opiekunów zgłosiła głęboki stopień występowania tego zaburzenia u pacjentów. Pozostali zgłosili umiarkowany stopień nasilenia impulsywności. Duży wzrost nasilenia obserwuje się także w zakresie nierozsądnego zachowania (jak wspomniano wyżej), gdzie w pierwszym badaniu występowało ono w nasileniu lekkim, zaś po półrocznej przerwie przeważało nasilenie umiarkowane i głębokie. Nasileniu uległa też agresywność oraz nadwrażliwość, a także nietrzymanie moczu, chociaż w tym parametrze przeważało nasilenie lekkie lub umiarkowane. Dane te przedstawiono na Ryc. 4. Ryc. 4. Porównanie nasilenia tzw. dodatnich zaburzeń zachowania w badaniu I i II Fig. 4. Comparison of the intensification of so-called positive behavioural disturbances in test I and II W celu sprawdzenia, czy zaobserwowane różnice były istotnie statystycznie, przeprowadzono test t-studenta dla zmiennych zależnych. Uzyskane wyniki wskazują na istotne różnice pomiędzy badaniem I i II w zakresie nasilenia zaburzeń w prawie każdym z badanych zachowań. Nieistotne okazały się różnice nasilenia w zakresie takich zachowań jak: perseweracje, hiperseksualność oraz kompulsywność. Dane te przedstawiono w Tab. 9. Tab. 9. Istotność statystyczna różnic między badaniem I i II w zakresie tzw. dodatnich zaburzeń zachowania Tab. 9. Statistical significance of the differences between test I and II in so-called positive behavioural disturbances Zaburzenia dodatnie t df Istotność (dwustronna) Perseweracje -2, [n.s.] >0,05 Nadwrażliwość -3, <0,01 Wesołkowatość -3, <0,01 Nierozsądne zachowanie -12, <0,01 Niestosowność -3, <0,01
13 55 Impulsywność -3, <0,01 Niepokój -3, <0,01 Agresywność -6, <0,01 Hiperoralność -2, <0,01 Hiperseksualność -1, [n.s.] >0,05 Kompulsywność -2, <0,05 Nietrzymanie moczu -6, <0,01 Stwierdzono, że wraz z upływem czasu nastąpił wzrost częstości występowania tzw. dodatnich zaburzeń zachowania. U wszystkich badanych stwierdzono nasilenie nadwrażliwości, niepokoju, logopenii i apraksji mowy. Częściej występowała agresja, nierozsądne zachowanie, niestosowne zachowanie, perseweracje oraz nietrzymanie moczu. Można więc stwierdzić, że u osób z otępieniem typu Alzheimera w miarę upływu czasu trwania choroby dołączają nowe zaburzone zachowania, a także zwiększa się nasilenie tych zaburzeń, które wystąpiły we wcześniejszych fazach otępienia. U osób z otępieniem typu Alzheimera charakterystyczne jest występowanie tzw. ujemnych zaburzeń zachowania, związane z trudnością przejścia od myślenia do działania, w tym: zaniedbanie wyglądu, dezorganizacja, bierność, upór i sztywność myślenia, a także utrata wglądu. Dyskusja W ostatnich latach prowadzi się szereg badań dotyczących diagnozowania i terapii osób z otępieniem typu Alzheimera [24]. Aktualnie najwięcej badań dotyczy poszukiwania źródeł choroby i różnicowania choroby Alzheimera od innych chorób otępiennych [1, 2, 6, 19]. Jak dotąd niewielka ilość prac podejmuje temat niespecyficznych zaburzeń zachowania występujących u tych pacjentów. Prace o zaburzeniach zachowania dotyczą głównie różnic pomiędzy chorobami otępiennymi [2, 3, 19], rzadziej są poświęcone ocenie dynamiki niespecyficznych zaburzeń zachowania [6]. Ocenę zaburzeń zachowania prowadzi się najczęściej pod kątem wpływu leków na poprawę funkcjonowania pacjenta [10]. Najczęściej stosuje się w badaniach naukowych kwestionariusz zachowań neuropsychiatrycznych (NPI) [10, 11]. Wykorzystany w naszym artykule kwestionariusz FBInv uzupełnia wyniki dotychczasowych badań. Prowadzone prace naukowe nad korelacją testu NPI i FBInv sugerują wysoką zgodność w ocenie objawów towarzyszących otępieniu [2]. FBInv, obok opisu zaburzeń typowo psychiatrycznych jak omamy, halucynacje, kładzie nacisk na ocenę zaburzeń zachowania wynikających z dysfunkcji płatów czołowych. Badanie zaburzeń zachowania w kontekście dysfunkcji płatów czołowych uzasadnia podłoże rozwoju choroby Alzheimera, a mianowicie uszkodzenie układu cholinergicznego [8], który zaburza transmisję impulsów pomiędzy poszczególnymi piętrami układu nerwowego. Dysfunkcji ulega miedzy innymi obszar płatów czołowych, odpowiedzialnych za monitorowanie wyższych funkcji poznawczych [3, 5, 6, 25]. Rozpad tych funkcji prowadzi m.in. do zaburzeń zachowania. Pytania Kwestionariusza FBInv kierowane są do opiekuna. Fakt ten ma swoje uzasadnienie, gdyż wyniki ostatnich badań [10, 19] wykazują na występowanie zaburzeń krytycyzmu czy anozognozji u pacjentów z otępieniem typu Alzheimera [5, 6]. Zaburzenia te sprawiają, że pacjenci nie zdają sobie sprawy z faktycznego stanu własnego funkcjonowania. Wywierają zatem wpływ na uzyskanie rzetelnych wyników testów wymagających od pacjenta samooceny. Z tego powodu coraz częściej stosuje się kwestionariusze oparte na wywiadzie z opiekunem chorego z otępieniem typu Alzheimera [19]. Jednak przy interpretacji wyników należy brać pod uwagę subiektywny charakter oceny opiekunów.
14 56 Wyniki przedstawione w pracy uzupełniają istniejące badania prowadzone za pomocą NPI, wg którego wśród najczęściej występujących zaburzeń wymienia się apatię, pobudzenie, lęk, drażliwość; często stwierdza się również dysforię i zaburzenia motoryczne (obejmujące bezsensowne wędrowanie, czynności bezsensowne) oraz rozhamowanie [2]. Rzadziej stwierdza się omamy, urojenia i euforię. Z przeprowadzonych badań wynika, że najczęściej u osób z otępieniem typu Alzheimera pojawia się upór, brak uwagi, impulsywność te zaburzenia pojawiają się u wszystkich pacjentów w pierwszej fazie badania. U 90% pojawiają się takie zaburzenia jak: niepokój, bierność, dezorganizacja; u 80% badanych zgłoszono perseweracje, niestosowność zachowania, nadwrażliwość, apatię, zaniedbanie wyglądu, obojętność; u 70% stwierdzono agresywność, nierozsądne zachowanie, utratę wglądu. Rzadziej stwierdzano logopenię i apraksję. Po upływie 6 miesięcy u wszystkich pacjentów, obok braku uwagi, uporu i sztywności myślenia oraz impulsywności (występujących w badaniu I) pojawiły się takie zaburzenia jak: apatia, bierność, konkretność, zaniedbanie wyglądu, dezorganizacja, utrata wglądu oraz nadwrażliwość i niepokój. Nieco częściej, ale nie u wszystkich badanych zanotowano obojętność, logopenię oraz apraksję mowy. Częściej występowała też agresja, nierozsądne oraz niestosowne zachowanie, perseweracje i nietrzymanie moczu. Zaobserwowano iż większość występujących zaburzeń należy do grupy tzw. ujemnych zaburzeń zachowania, polegających na wyhamowywaniu (bądź zablokowaniu) działania (trudności w przejściu od myślenia do działania) [5, 6, 26]. Z czasem trwania choroby osoby z otępieniem Alzheimera stają się coraz bardziej bierne, nie dbają o swój wygląd, nie są w stanie zaplanować i zorganizować nawet prostych czynności, które kiedyś wykonywały automatycznie. Występujące zaburzenia zachowania są związane z dysfunkcją obszarów mózgu takich jak: zakręt obręczy, którego uszkodzenie powoduje obniżenie reakcji emocjonalnych na bodźce i sytuacje z zewnątrz, oraz z płatami czołowymi, które odpowiedzialne są za monitorowanie działania, czyli za inicjowanie działania [starting], hamowanie działania [stoping] oraz przerzucanie się na inne działanie [shifting] [5, 6]. Pobudliwość emocjonalna może być związana z uszkodzeniem przegrody przezroczystej [3, 7, 25]. Nasilenie niektórych objawów można również tłumaczyć w kontekście psychospołecznym. Opiekunowie skarżą się często, że w znacznym stopniu obniżyła się jakość komunikacji z pacjentem [6]. Konkretne odbieranie informacji utrudnia rozumienie dwuznaczności i przenośni w wypowiedziach, co pociąga za sobą nieadekwatne wypowiedzi w rozmowie z opiekunem i innymi osobami. Narastający niepokój i nadwrażliwość wydaje się wzmagać rozwój agresji. Postępujący charakter choroby obniża w znacznym stopniu jakość życia pacjentów i ich opiekunów. Pacjent traci zdolność wglądu, traci zainteresowanie otoczeniem. Zaburzenia komunikacji powodują, iż rodzina zaczyna pomijać często nieadekwatne wypowiedzi chorego, przestaje liczyć się z jego zdaniem. Taka sytuacja, obok postępującego procesu chorobowego w obrębie płatów czołowych i skroniowych (obejmujących obszary mowy), prowadzi do rozwoju logopenii, czyli patologicznej małomówności chorego. Pacjent pomijany w relacjach rodzinnych, nie bierze udziału w dyskusjach i stopniowo zostaje wycofany z życia rodzinnego. Fakt ten może mieć, jak się wydaje, ogromny wpływ na pogłębianie zaburzeń zachowania, szczególnie apatii i bierności. Prowadzone badania nad skutecznością terapii pacjentów z otępieniem typu Alzheimera sugerują, iż stymulowanie do działania, do pracy umysłowej, w znacznym stopniu spowalnia proces chorobowy [2, 6, 8, 23]. Istnieje więc pilna potrzeba tworzenia specjalnych programów rehabilitacji, ponieważ nawet jeśli nie jesteśmy w stanie zatrzymać postępującej degradacji psychicznej, możemy utrzymać dłużej na wyższym poziomie ich poziom funkcjonowania poznawczego. Możemy tym samym podnieść jakość życia zarówno pacjenta z otępieniem typu Alzheimera, jak i całej jego rodziny.
15 57 Wnioski 1. U osób z otępieniem typu Alzheimera stwierdza się występowanie całego spektrum niespecyficznych zaburzeń zachowania. Należy tu: a. częste występowanie tzw. ujemnych zaburzeń zachowania, związanych z trudnością przejścia od myślenia do działania, czyli zaniedbanie wyglądu, dezorganizacja, bierność, upór i sztywność myślenia, a także utrata wglądu. b. rzadsze występowanie tzw. dodatnich zaburzeń zachowania, gdzie istnieje przejście od myślenia do działania, lecz jest ono zaburzone wskutek braku kontroli emocjonalnej czyli perseweracje, nadwrażliwość i irytacja o nasileniu umiarkowanym oraz niestosowność zachowania o lekkim nasileniu. 2. W miarę upływu czasu trwania choroby zwiększa się liczba obserwowanych, zarówno tzw. ujemnych jak i dodatnich zaburzeń zachowania. Dynamika zmian wynika z coraz większej dysfunkcji poszczególnych obszarów mózgu: m.in. płatów czołowych odpowiedzialnych za inicjowanie działania [starting], hamowanie działania [stoping] oraz przerzucanie się na inne działanie [shifting] oraz układu limbicznego odpowiadającego za pobudliwość emocjonalną. 3. Charakterystyczne jest duże nasilenie się zaburzeń w zakresie grupy tzw. ujemnych zaburzeń zachowania ze szczególnym uwzględnieniem bierności, uporu, zaniedbania wyglądu, zaburzeń uwagi, apatii, dezorganizacji zachowania oraz nieco mniejsze nasilenie się zaburzeń w zakresie grupy tzw. dodatnich zaburzeń zachowania ze szczególnym uwzględnieniem impulsywności, niepokoju, nadwrażliwości oraz perseweracji. 4. Niespecyficzne, zarówno tzw. ujemne, jak i dodatnie zaburzenia zachowania, uniemożliwiają samodzielne funkcjonowanie pacjenta z otępieniem typu Alzheimera. Tym samym stanowią istotny czynnik obniżający jakość życia zarówno chorego, jak i całej jego rodziny. Piśmiennictwo [1] Bidzan L, Ussorowska D. Czynniki ryzyka w otępieniach typu Alzheimera. Psychiatria Polska 1995; 29(3): [2] Alberici A, Geroldi C, Cotelli M, Adorni A, Calabria M, Rossi G, Borroni B, Padovani A, Zanetti O, Kertesz A. The Frontal Behavioral Inventory (Italian version) differentiates frontotemporal lobar degeneration variants from Alzheimer s disease. Neurol. Sci 2007; 28: [3] Bidzan L, Pąchalska M, Grochmal-Bach B, Bidzan M, Cieślukowska A, Pufal A. Behavioral and psychological symptoms in the preclinical stage of Alzheimer s Disease. Med Sci Monit 2008; 14(9): [4] Blair M, Kertesz A, Davis-Faroque N, Hsiung G-YR, Black SE, Bouchard RW, Gautier S, Guzman DA, Hogan DB, Rockwood K, Feldman H. Behavioral Measures in Frontotemporal Lobar Dementia and Other Dementias: The Utility of the Frontal Behavioural Inventory and the Neuropsychiatric Inventory in a National Cohort Study. Dement Geriatr Cogn Disord 2007; 23(6). [5] Pąchalska M. Neuropsychologia kliniczna: Urazy mózgu. T.1 Procesy poznawcze i emocjonalne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN; [6] Pąchalska M. Rehabilitacja Neuropsychologiczna. Lublin: Wydawnictwo UMCS; [7] Cummings JL, Mega M, Gray K, Rosenberg-Thompson S, Carusi DA, Gornbein J. The Neuropsychiatric Inventory: comprehensive assessment of psychopathology in dementia. Neurology 1994; 44: [8] Grossberg GT. Effect of rivastigmine in the treatment of behavioral disturbances associated with dementia: review of neuropsychiatric impairment in Alzheimer Disease. Curr Med Res Opin 2005; 21(10): [9] Devanand DP, Jacobs DM, Tang M X, Del Castillo-Castaneda C, Sano M, Marder K, Bell K, Bylsma F W, Brandt J, Albert M, Stern Y. The course of psychopathologic symptoms in mild to moderate Alzheimer s disease. Arch Gen Psychiatry 1997; 54: [10] Holmes C, Wilkinson D, Dean C, Vethanayagam S, Oliveri S, Langley A, Pandita-Gunawardena ND, Hogg F, Clare C, Damms J. Skuteczność donepezylu w leczeniu objawów neuropsychiatrycznych choroby Alzheimera, Neurology 2004; 63(2):
16 58 [11] Cummings JL, Mega MS. Neuropsychiatria, Rydzewski M. (red.). Wrocław: Urban&Partner; [12] Rymaszewska J, Kiejna A. Przegląd badań nad występowaniem zaburzeń otępiennych w Polsce. W: Leszek J. (red.) Choroby otępienne - teoria i praktyka. Wrocław: Continuo; [13] Pąchalska M, Kurzbauer H, MacQueen BD, Knapik H. Różnicowanie neuropsychologiczne otępienia o typie Alzheimera z otępieniem z ciałami Levy ego. Rocznik Psychogeriatryczny 2002; 5. [14] Cummings JL, Kaufer D. Neuropsychiatric aspects of Alzheimer s disease, The cholinergic hypothesis revisited. Neurology 1996; 47: [15] Levy M, Miller BL, Cummings JL, Fairbanks LA, Craig A. Alzheimer s disease and frontotem poral dementia: Behavioral distinctions. Arch Neurol 1996; 53: [16] Kłoszewska I. Choroba Alzheimera i otępienie naczyniopochodne jak rozległe jest pogranicze? W: Leszek J. (red.), Choroby otępienne teoria i praktyka. Wrocław: Continuo. 2003; s [17] Kertesz A, Davidson W, Fox H. Frontal behavioral inventory: Diagnostic criteria for frontal lobe dementia. Can J Neurol Sci 1997; 24: [18] Kertesz A, Munoz DG. (red.) Pick s disease and Pick complex. Introductory nosology. W: Kertesz A, Munoz DG. ( red.) Pick s disease and Pick complex. Nowy Jork: Willey-Liss, Inc; s [19] Olszewski H. Otępienie czołowo-skroniowe. Ujęcie Neuropsychologiczne. Kraków: Agencja Wydawnicza Impuls; [20] Folstein, MF, Folstein SE, McHugh PR. Mini-Mental State: A practical method for grading the state of patients for the clinician. Journal of Psychiatric Research 1975; 12: [21] Kertesz A, Davidson W, Fox H. Frontal Behavioral Inventory: Diagnostic criteria for frontal lobe dementia. Canadian Journal of Neurological Science 1997; 24: [22] Pąchalska M, MacQueen BD. Kwestionariusz Zachowań Osoby z Zespołem Czołowym. Autoryzowany przekład z języka angielskiego: Frontal Behavioral Inventory (Kertesz i wsp., 1997). Kraków: Fundacja na Rzecz Osób z Dysfunkcjami Mózgu; [23] Reisberg B, Borenstein J, Salob SP, Ferris SH, Franssen E, Georgotas A. Behavioral symptoms in Alzheimer s disease: Phenomenology and treatment. J Clin Psychiatry 1987; 48 (Suppl): [24] Pia L, Conway PM. Anosognosia and Alzheimer s Disease. Brain Impairment; 2008; 9(1): [25] Sadowski B. Biologiczne mechanizmy zachowania się ludzi i zwierząt. Warszawa: PWN; [26] Brown WJ, Pąchalska M. The nature of the symptom and its relevance for neuropsychology. Acta Neuropsychologica; 2003; 1(1): Zrecenzowano/Reviewed Zatwierdzono do druku/accepted
Kluczowe znaczenie ma rozumienie procesu klinicznego jako kontinuum zdarzeń
Lek Anna Teresa Filipek-Gliszczyńska Ocena znaczenia biomarkerów w płynie mózgowo-rdzeniowym w prognozowaniu konwersji subiektywnych i łagodnych zaburzeń poznawczych do pełnoobjawowej choroby Alzheimera
Bardziej szczegółowoZespoły neurodegeneracyjne. Dr n. med. Marcin Wełnicki III Klinika Chorób Wewnętrznych i Kardiologii II WL Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego
Zespoły neurodegeneracyjne Dr n. med. Marcin Wełnicki III Klinika Chorób Wewnętrznych i Kardiologii II WL Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego Neurodegeneracja Choroby przewlekłe, postępujące, prowadzące
Bardziej szczegółowoCZĘSTOŚĆ WYSTĘPOWANIA OTĘPIEŃ
CZĘSTOŚĆ WYSTĘPOWANIA OTĘPIEŃ Według raportu WHO z 2010 roku ilość osób z otępieniem na świecie wynosi 35,5 miliona, W Polsce oceniono w 2014 roku, że dotyczy ponad 500 000 osób z różnymi rodzajami otępienia,
Bardziej szczegółowoZaburzenia emocjonalne, behawioralne, poznawcze oraz jakość życia u dzieci i młodzieży z wrodzonym zakażeniem HIV STRESZCZENIE
Autor: Tytuł: Promotor: lek. Anna Zielińska Zaburzenia emocjonalne, behawioralne, poznawcze oraz jakość życia u dzieci i młodzieży z wrodzonym zakażeniem HIV dr hab. Anita Bryńska STRESZCZENIE WSTĘP: W
Bardziej szczegółowoOPIS PRZEDMIOTU. Neuropsychologia 1100-PS36N-SJ. Wydział Pedagogiki i Psychologii Instytut Psychologii Psychologia
OPIS PRZEDMIOTU Nazwa przedmiotu Kod przedmiotu Neuropsychologia 1100-PS36N-SJ Wydział Instytut/Katedra Kierunek Specjalizacja/specjalność Poziom organizacyjny studiów System studiów Wydział Pedagogiki
Bardziej szczegółowoOpis zakładanych efektów kształcenia na studiach podyplomowych. Efekty kształcenia dla studiów podyplomowych WIEDZA
Opis zakładanych efektów kształcenia na studiach podyplomowych Nazwa studiów: NEUROLOGOPEDIA Z ELEMENTAMI AUDIOLOGII I FONIATRII Typ studiów: kwalifikacyjne/doskonalące Symbol Efekty kształcenia dla studiów
Bardziej szczegółowoWIEDZA K_W01 Posiada ogólną wiedzę na temat neurologopedii jako specjalności logopedycznej. K_W02 Zna neurolingwistyczne i psycholingwistyczne
WIEDZA K_W01 Posiada ogólną wiedzę na temat neurologopedii jako specjalności logopedycznej. K_W02 Zna neurolingwistyczne i psycholingwistyczne uwarunkowania wypowiedzi językowych. K_W03 Posiada usystematyzowaną
Bardziej szczegółowoWYKAZ ŚWIADCZEŃ GWARANTOWANYCH REALIZOWANYCH W WARUNKACH STACJONARNYCH PSYCHIATRYCZNYCH ORAZ WARUNKI ICH REALIZACJI
Załączniki do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 2014 r. (poz. ) Załącznik nr 1 WYKAZ ŚWIADCZEŃ GWARANTOWANYCH REALIZOWANYCH W WARUNKACH STACJONARNYCH PSYCHIATRYCZNYCH ORAZ WARUNKI ICH REALIZACJI Lp.
Bardziej szczegółowoZaburzenia zachowania i objawy psychotyczne oraz funkcjonowanie społeczne a nasilenie otępienia
PSYCHOGERIATRIA POLSKA 2008;5(3):139-146 artykuł oryginalny oryginal article Zaburzenia zachowania i objawy psychotyczne oraz funkcjonowanie społeczne a nasilenie otępienia Relationship between behavioral
Bardziej szczegółowoDiagnoza neuropsychologiczna a przesiewowa ocena funkcji poznawczych możliwości i ograniczenia
Diagnoza neuropsychologiczna a przesiewowa ocena funkcji poznawczych możliwości i ograniczenia Emilia Sitek Copernicus Podmiot Leczniczy Sp. z o.o., Szpital Specjalistyczny Św. Wojciecha, Oddział Neurologii
Bardziej szczegółowoStandardy postępowania w chorobach otępiennych. Maria Barcikowska
Standardy postępowania w chorobach otępiennych Maria Barcikowska Rozwój wiedzy od 1984 1. Przestało obowiązywać rozpoznanie AD przez wykluczenie - fenotyp został ostatecznie zdefiniowany 2. Rozwój metod
Bardziej szczegółowoTesty przesiewowe choroby Alzheimera
Testy przesiewowe choroby Alzheimera WYNIKI TESTU PRZESIEWOWEGO CHOROBY ALZHEIMERA: 7-30 wynik prawidłowy 4- zaburzenia poznawcze bez otępienia 9-3 otępienie lekkiego stopnia -8 otępienie średniego stopnia
Bardziej szczegółowoDarmowy fragment www.bezkartek.pl
Copyright by Uniwersytet Gdański, Gdańsk 2008 Copyright by Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008 Recenzenci: prof. zw. dr hab. Danuta Kądzielawa dr hab. med. Bożena Grochmal-Bach, prof. nadzw. UJ Redakcja
Bardziej szczegółowoANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA VOL.LX, SUPPL. XVI, 7 SECTIO D 2005
ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA VOL.LX, SUPPL. XVI, 7 SECTIO D 5 1 Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Białej Podlaskiej Instytut Pielęgniarstwa Higher State Vocational School
Bardziej szczegółowoprof. dr hab. Andrzej Potemkowski Zakład Psychologii Klinicznej i Psychoprofilaktyki. Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie
Lekarz, neurolog Marzena Zboch Dyrektor ds. medycznych Ośrodek Badawczo- Naukowo- Dydaktyczny Chorób Otępiennych Uniwersytetu Medycznego, im. Księdza Henryka Kardynała Gulbinowicza SP ZOZ w Ścinawie Rozprawa
Bardziej szczegółowoZ LABORATORIUM DO KLINIKI CZYLI O REHABILITACJI NEUROPSYCHOLOGICZNEJ. Maria Nalberczak
Z LABORATORIUM DO KLINIKI CZYLI O REHABILITACJI NEUROPSYCHOLOGICZNEJ Maria Nalberczak PLAN WYPOWIEDZI Neuronauka -> Neuropsychologia Zaburzenia neuropsychologiczne Holistyczna metoda rehabilitacji neuropsychologicznej
Bardziej szczegółowoFORMULARZ ZGŁOSZENIOWY KONKURS NA NAJLEPSZE STUDENCKIE KOŁO NAUKOWE ZRZESZONE 1. NAZWA KOŁA: KOŁO NAUKOWE CHORÓB AFEKTYWNYCH 2.
FORMULARZ ZGŁOSZENIOWY KONKURS NA NAJLEPSZE STUDENCKIE KOŁO NAUKOWE ZRZESZONE W STUDENCKIM TOWARZYSTWIE NAUKOWYM UJ CM 1. NAZWA KOŁA: KOŁO NAUKOWE CHORÓB AFEKTYWNYCH 2. WYDZIAŁ: LEKARSKI 3. JEDNOSTKA:
Bardziej szczegółowoSTRESZCZENIE W JĘZYKU POLSKIM
STRESZCZENIE W JĘZYKU POLSKIM Wstęp Choroby nowotworowe są poważnym problemem współczesnych społeczeństw. Rozpoznawanie trudności w funkcjonowaniu psychosomatycznym pacjentów jest konieczne do świadczenia
Bardziej szczegółowoKompleksowa Ambulatoryjna Opieka Specjalistyczna nad pacjentem z Otępieniem - propozycja ekspercka
Kompleksowa Ambulatoryjna Opieka Specjalistyczna nad pacjentem z Otępieniem - propozycja ekspercka D. Ryglewicz, M. Barcikowska, A. Friedman, A. Szczudlik, G.Opala Zasadnicze elementy systemu kompleksowej
Bardziej szczegółowoWYKAZ ŚWIADCZEŃ GWARANTOWANYCH REALIZOWANYCH W WARUNKACH STACJONARNYCH PSYCHIATRYCZNYCH ORAZ WARUNKI ICH REALIZACJI
Załączniki do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia29 kwietnia 2011 r. Załącznik nr 1 WYKAZ ŚWIADCZEŃ GWARANTOWANYCH REALIZOWANYCH W WARUNKACH STACJONARNYCH PSYCHIATRYCZNYCH ORAZ WARUNKI ICH REALIZACJI
Bardziej szczegółowoPLAN STUDIÓW. Seminaria. Wykłady. Psychologia ogólna Egzamin. Technologie informatyczne w pracy naukowej Zaliczenie z oceną
Nazwa kierunku: Psychologia zdrowia Poziom: jednolite studia magisterskie Cykl kształcenia: 2019/2020 do 2023/2024 PLAN STUDIÓW ROK: I (19/20) Nazwa modułu/ przedmiotu Psychologia ogólna 5 70 40 30 Egzamin
Bardziej szczegółowodr n. med. Magdalena Trzcińska
DZIECKO Z NERWIAKOWŁÓKNIAKOWATOŚCIĄ TYPU 1 (CHOROBĄ RECKLINGHAUSENA): NAJWAŻNIEJSZE PROBLEMY Z PERSPEKTYWY PSYCHOLOGICZNEJ dr n. med. Magdalena Trzcińska Szpital Uniwersytecki im. dr. A. Jurasza w Bydgoszczy
Bardziej szczegółowoNCBR: POIG /12
Rezultaty polskiego rocznego wieloośrodkowego randomizowanego badania klinicznego telepsychiatrycznej metody terapii pacjentów ze schizofrenią paranoidalną czy jesteśmy gotowi do leczenia? Krzysztof Krysta
Bardziej szczegółowoObjawy zwiastujące początek otępień. Tomasz Sobów, dr hab. Profesor Uniwersytetu Medycznego w Łodzi Zakład Psychologii Lekarskiej, UMed Łódź
Objawy zwiastujące początek otępień Tomasz Sobów, dr hab. Profesor Uniwersytetu Medycznego w Łodzi Zakład Psychologii Lekarskiej, UMed Łódź Przedkliniczne stadia otępienia: AD Przedkliniczne stadia chorób
Bardziej szczegółowoChoroby somatyczne, izolacja społeczna, utrata partnera czy nadużywanie leków to główne przyczyny częstego występowania depresji u osób starszych
Choroby somatyczne, izolacja społeczna, utrata partnera czy nadużywanie leków to główne przyczyny częstego występowania depresji u osób starszych 23 lutego, przypada obchodzony po raz szósty, ogólnopolski
Bardziej szczegółowoPorównanie jakości życia u chorych z zespołami depresyjnymi i białaczkami
Piotr Magiera, Miko/aj Majkowicz, Iwona Trzebiatowska, Krystyna de Walden-Ga/uszko Porównanie jakości życia u chorych z zespołami depresyjnymi i białaczkami Katedra i I Klinika Chorób Psychicznych AM w
Bardziej szczegółowoOpis zakładanych efektów kształcenia na studiach podyplomowych
Załącznik nr 2 do zarządzenia nr 100 Rektora UJ z 2 października 2017 r. Opis zakładanych efektów kształcenia na studiach podyplomowych Tabela odniesienia efektów kształcenia dla studiów podyplomowych
Bardziej szczegółowoOcena skuteczności preparatów miejscowo znieczulających skórę w redukcji bólu w trakcie pobierania krwi u dzieci badanie z randomizacją
234 Ocena skuteczności preparatów miejscowo znieczulających skórę w redukcji bólu w trakcie pobierania krwi u dzieci badanie z randomizacją The effectiveness of local anesthetics in the reduction of needle
Bardziej szczegółowoJAKOŚĆ ŻYCIA I PRZYSTOSOWANIE PSYCHOSPOŁECZNE DZIECI I MŁODZIEŻY Z NERWIAKOWŁÓKNIAKOWATOŚCIĄ TYPU 1
JAKOŚĆ ŻYCIA I PRZYSTOSOWANIE PSYCHOSPOŁECZNE DZIECI I MŁODZIEŻY Z NERWIAKOWŁÓKNIAKOWATOŚCIĄ TYPU 1 dr n. med. Magdalena Trzcińska Szpital Uniwersytecki nr 1 w Bydgoszczy Katedra i Klinika Psychiatrii
Bardziej szczegółowoWydział Nauk o Zdrowiu KATOWICE
Wydział Nauk o Zdrowiu 6.12.2014 KATOWICE syndrome - zespół słabości, zespół wątłości, zespół kruchości, zespół wyczerpania rezerw. Zespół geriatryczny, charakteryzujący się zmniejszeniem rezerw i odporności
Bardziej szczegółowoMedyczne przyczyny chwiejności emocjonalnej
Medyczne przyczyny chwiejności emocjonalnej Małgorzata Dąbrowska-Kaczorek Lekarz specjalizujący się w psychiatrii i psychoterapii pozn-behehawioralnej Centrum Diagnozy i Terapii ADHD Zaburzenia psychiczne
Bardziej szczegółowoEmilia Socha Fundacja WHC socha@korektorzdrowia.pl
Emilia Socha Fundacja WHC socha@korektorzdrowia.pl W styczniu 1907 roku, ukazała się praca niemieckiego neurologa, Aloisa Alzheimera, O szczególnej chorobie kory mózgowej Opisywała ona przypadek pacjentki,
Bardziej szczegółowoSYLABUS. DOTYCZY CYKLU KSZTAŁCENIA 2015-2018 (skrajne daty) Fizjoterapia kliniczna w psychiatrii
SYLABUS DOTYCZY CYKLU KSZTAŁCENIA 2015-2018 (skrajne daty) 1.1. PODSTAWOWE INFORMACJE O PRZEDMIOCIE/MODULE Nazwa przedmiotu/ modułu Fizjoterapia kliniczna w psychiatrii Kod przedmiotu/ modułu* Wydział
Bardziej szczegółowoPsychiatria z uwzględnieniem problemów ludzi starszych Pielęgniarstwo
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nysie Instytut Pielęgniarstwa Nazwa modułu (przedmiotu) Kierunek studiów Profil kształcenia Poziom studiów Forma studiów Semestr studiów Tryb zaliczenia przedmiotu Formy
Bardziej szczegółowoŻabno, dnia r.
Żabno, dnia 07.03.2014r. EUROPEJSKI DZIEŃ LOGOPEDY PPPP W TARNOWIE, FILIA ŻABNO NIEDOSŁUCH LUB GŁUCHOTA UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE ALALIA ALALIA PROLONGATA NIEDOKSZTAŁCENIE MOWY O TYPIE AFAZJI AFAZJA (DYZFAZJA)
Bardziej szczegółowoGDAŃSKI UNIWERSYTET MEDYCZNY
GDAŃSKI UNIWERSYTET MEDYCZNY mgr Magdalena Pinkowicka WPŁYW TRENINGU EEG-BIOFEEDBACK NA POPRAWĘ WYBRANYCH FUNKCJI POZNAWCZYCH U DZIECI Z ADHD Rozprawa doktorska Promotor dr hab. n. med. Andrzej Frydrychowski,
Bardziej szczegółowoAlina Borkowska, Monika Wilkość, Janusz Rybakowski. The effect oj donepezil on working memory disturbances in Alzheimer s Disease
FARMAKOTERAPIA W PSYCHIATRII I NEUROLOGII, 2003, 4,95-10 l Alina Borkowska, Monika Wilkość, Janusz Rybakowski Wpływ donepezilu na zaburzenia pamięci operacyjnej u osób z chorobą Alzheimera The effect oj
Bardziej szczegółowoAD/HD ( Attention Deficit Hyperactivity Disorder) Zespół Nadpobudliwości Psychoruchowej z Zaburzeniami Koncentracji Uwagi
AD/HD ( Attention Deficit Hyperactivity Disorder) Zespół Nadpobudliwości Psychoruchowej z Zaburzeniami Koncentracji Uwagi GENETYCZNIE UWARUNKOWANA, NEUROLOGICZNA DYSFUNKCJA, CHARAKTERYZUJĄCA SIĘ NIEADEKWATNYMI
Bardziej szczegółowoPrzegląd epidemiologiczny metod diagnostyki i leczenia łagodnego rozrostu stercza na terenie Polski.
Przegląd epidemiologiczny metod diagnostyki i leczenia łagodnego rozrostu stercza na terenie Polski. Program MOTO-BIP /PM_L_0257/ Ocena wyników programu epidemiologicznego. Dr n. med. Bartosz Małkiewicz
Bardziej szczegółowoPROGRAM STUDIÓW PODYPLOMOWYCH Z PSYCHOLOGII KLINICZNEJ 1
Załącznik nr 1 do Uchwały nr 164 A/09 Senatu WUM z dnia 30 listopada 2009 r. PROGRAM STUDIÓW PODYPLOMOWYCH Z PSYCHOLOGII KLINICZNEJ 1 I. ZAŁOŻENIA ORGANIZACYJNO-PROGRAMOWE ZAKRES WIEDZY TEORETYCZNEJ 1.
Bardziej szczegółowoZaburzenia snu u pacjentów z zespołem otępiennym oraz u ich opiekunów
PRACA ORYGINALNA Zaburzenia snu u pacjentów z zespołem otępiennym oraz u ich opiekunów Sleep problems in group of patients with dementia and in group of carers of these patients Emilia Hercuń-Marchwiarz,
Bardziej szczegółowoZaburzenia psychiczne w dzieciństwie. Iwona A. Trzebiatowska
Zaburzenia psychiczne w dzieciństwie co będzie b w życiu dorosłym Iwona A. Trzebiatowska Schizofrenia Brak możliwości rozpoznanie poniżej 6 rż Wcześniejsze zachorowania u chłopców Udział czynnika organicznego
Bardziej szczegółowoROZWÓJ PSYCHORUCHOWY DZIECI Z NF1. dr n. med. Magdalena Trzcińska Szpital Uniwersytecki nr 1 w Bydgoszczy Poradnia Psychologiczna
ROZWÓJ PSYCHORUCHOWY DZIECI Z NF1 dr n. med. Magdalena Trzcińska Szpital Uniwersytecki nr 1 w Bydgoszczy Poradnia Psychologiczna EPIDEMIOLOGIA DYSFUNKCJI POZNAWCZYCH U DZIECI Z NF1 Dysfunkcje poznawcze
Bardziej szczegółowoSYLABUS na studiach podyplomowych. Nazwa studiów podyplomowych. Interdyscyplinarna Opieka Psychogeriatryczna
SYLABUS na studiach podyplomowych Nazwa studiów podyplomowych Interdyscyplinarna Opieka Psychogeriatryczna Nazwa jednostki prowadzącej studia podyplomowe Nazwa przedmiotu Rodzaj przedmiotu Cel Treści programowe
Bardziej szczegółowoOtępienie w praktyce. Tomasz Gabryelewicz Anna Barczak Maria Barcikowska
Otępienie w praktyce Tomasz Gabryelewicz Anna Barczak Maria Barcikowska Otępienie w praktyce Tomasz Gabryelewicz, Anna Barczak, Maria Barcikowska Copyright by Termedia Wydawnictwa Medyczne, Poznań 2018
Bardziej szczegółowoprzytarczyce, niedoczynność przytarczyc, hipokalcemia, rak tarczycy, wycięcie tarczycy, tyreoidektomia
SŁOWA KLUCZOWE: przytarczyce, niedoczynność przytarczyc, hipokalcemia, rak tarczycy, wycięcie tarczycy, tyreoidektomia STRESZCZENIE Wstęp. Ze względu na stosunki anatomiczne oraz wspólne unaczynienie tarczycy
Bardziej szczegółowoKsięgarnia PWN: Maria Pąchalska - Neuropsychologia kliniczna. T. 2
Księgarnia PWN: Maria Pąchalska - Neuropsychologia kliniczna. T. 2 Spis treœci Wprowadzenie................................................... 10 Cel ksi¹ ki............................................................
Bardziej szczegółowoZawartość sylabusa MENTORING STUDENCKIEGO KOŁA NAUKOWEGO. Diagnoza neuropsychologiczna funkcji poznawczych
Projekt Rozwój potencjału Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej poprzez dostosowanie oferty edukacyjnej do Zawartość sylabusa MENTORING STUDENCKIEGO KOŁA NAUKOWEGO Diagnoza neuropsychologiczna funkcji
Bardziej szczegółowoO mózgu starzejącym się inaczej... -opowieści neuropsychologiczne
O mózgu starzejącym się inaczej... -opowieści neuropsychologiczne Emilia Sitek Gdański Uniwersytet Medyczny Szpital Specjalistyczny Św. Wojciecha, O. Neurologii gdański ośrodek European Huntington s Disease
Bardziej szczegółowoDr A. Wołpiuk- Ochocińska. Dr A. Wołpiuk- Ochocińska
(1) Nazwa przedmiotu Psychologia stosowana (2) Nazwa jednostki prowadzącej przedmiot Wydział Medyczny Instytut Położnictwa i Ratownictwa Medycznego Katedra: Położnictwa (3) Kod przedmiotu - () Studia Kierunek
Bardziej szczegółowoZadanie finansowane ze środków Narodowego Programu Zdrowia na lata
Podnoszenie kompetencji kadr medycznych uczestniczących w realizacji profilaktycznej opieki psychiatrycznej, w tym wczesnego wykrywania objawów zaburzeń psychicznych KONSPEKT ZAJĘĆ szczegółowy przebieg
Bardziej szczegółowoKompleksowa diagnostyka całościowych zaburzeń rozwoju
Kompleksowa diagnostyka całościowych zaburzeń rozwoju Może to autyzm? Kiedy rozwój dziecka budzi niepokój rodziców zwłaszcza w zakresie mowy i komunikacji, rozwoju ruchowego oraz/lub w sferze emocjonalno
Bardziej szczegółowoJAKOŚĆ ŻYCIA U DZIECI I MŁODZIEŻY Z WRODZONYM ZAKAŻENIEM HIV W POLSCE
JAKOŚĆ ŻYCIA U DZIECI I MŁODZIEŻY Z WRODZONYM ZAKAŻENIEM HIV W POLSCE A. Zielińska 1, M. Bielecki 2, F. Pierowski 3, U. Coupland 4, A.Bryńska 1, T. Wolańczyk 1, M. Marczyńska 4 (1) Klinika Psychiatrii
Bardziej szczegółowoSTOSUNEK HEMODIALIZOWANYCH PACJENTÓW Z ZABURZENIAMI
Wojciech Marcin Orzechowski STOSUNEK HEMODIALIZOWANYCH PACJENTÓW Z ZABURZENIAMI DEPRESYJNYMI DO LECZENIA TYCH ZABURZEŃ Rozprawa na stopień naukowy doktora nauk o zdrowiu Promotor: prof. dr hab. n. med.,
Bardziej szczegółowoPaństwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Sączu. Karta przedmiotu. obowiązuje w roku akademickim 2012/2013
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Sączu Instytut Zdrowia Karta przedmiotu obowiązuje w roku akademickim 2012/2013 Kierunek studiów: Pielęgniarstwo Profil: Praktyczny Forma studiów: Stacjonarne Kod
Bardziej szczegółowoWIEDZA K_W01 Zna standardy leczenia osób starszych oraz kierunki rozwoju geriatrii. K_W02 Zna konsekwencje zdrowotne zachodzących zmian
WIEDZA K_W01 Zna standardy leczenia osób starszych oraz kierunki rozwoju geriatrii. K_W02 Zna konsekwencje zdrowotne zachodzących zmian demograficznych w aspekcie stanu zdrowia populacji osób starszych.
Bardziej szczegółowoDepresja a uzależnienia. Maciej Plichtowski Specjalista psychiatra Specjalista psychoterapii uzależnień
Depresja a uzależnienia Maciej Plichtowski Specjalista psychiatra Specjalista psychoterapii uzależnień Alkoholizm w chorobach afektywnych Badania NIMH* (1990) (uzależnienie + nadużywanie) Badania II Kliniki
Bardziej szczegółowoZaburzenia nerwicowe pod postacią somatyczną
Zaburzenia nerwicowe pod postacią somatyczną Mikołaj Majkowicz Zakład Psychologii Klinicznej Katedry Chorób Psychicznych AMG Zaburzenia występujące pod postacią somatyczną Główną cechą zaburzeń pod postacią
Bardziej szczegółowoOcena stopnia zaburzeń snu opiekunów chorych z chorobą Alzheimera leczonych inhibitorami esterazy cholinowej oraz Cerebrolizyną
PSYCHOGERIATRIA POLSKA 2009;6(3):111-116 artykuł oryginalny orginal article Ocena stopnia zaburzeń snu opiekunów chorych z chorobą Alzheimera leczonych inhibitorami esterazy cholinowej oraz Cerebrolizyną
Bardziej szczegółowoAlzheimer - przedwczesna demencja starcza
ŚLĄSKIE CENTRUM ZDROWIA PUBLICZNEGO Ośrodek Analiz i Statystyki Medycznej Dział Chorobowości Hospitalizowanej Alzheimer - przedwczesna demencja starcza Katowice 26 LAT ODKRYCIA CHOROBY ALZHEIMERA 21 września
Bardziej szczegółowoPrawda Fałsz 1. Osoby z chorobą Alzheimera są szczególnie podatne na depresję.
Test wiedzy o chorobie Alzheimera Poniżej znajdują się stwierdzenia dotyczące choroby Przeczytaj proszę każde stwierdzenie i otocz kółkiem Prawda, jeśli uważasz, że zdanie jest prawdziwe, lub Fałsz, jeśli
Bardziej szczegółowoUNIWERSYTET MEDYCZNY W LUBLINIE. Wydział Nauk o Zdrowiu. Mariola Kicia
UNIWERSYTET MEDYCZNY W LUBLINIE Wydział Nauk o Zdrowiu Mariola Kicia OCENA POZIOMU LĘKU I STRESU W GRUPIE KOBIET HOSPITALIZOWANYCH Z POWODU PORONIENIA Rozprawa na stopień doktora nauk o zdrowiu Promotor:
Bardziej szczegółowoZAŚWIADCZENIE LEKARSKIE O stanie zdrowia osoby ubiegającej się o skierowanie do Domu Pomocy Społecznej
ZAŚWIADCZE LEKARSKIE O stanie zdrowia osoby ubiegającej się o skierowanie do Domu Pomocy Społecznej Osobie wymagającej całodobowej opieki z powodu wieku, choroby lub niepełnosprawności, niemogącej samodzielnie
Bardziej szczegółowoDr hab. med. Cezary Piwkowski Poznań, Recenzja. pracy naukowej na stopień doktora nauk medycznych mgr Kingi Gryglickiej p.t.
Dr hab. med. Cezary Piwkowski Poznań, 10.11.2017 Klinika Torakochirurgii Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu Recenzja pracy naukowej na stopień doktora nauk medycznych mgr Kingi Gryglickiej p.t. "Gotowość
Bardziej szczegółowoInformacje ogólne o kierunku studiów
Informacje ogólne o kierunku studiów Nazwa kierunku studiów Poziom kształcenia Liczba semestrów i liczba punktów ECTS konieczna do ukończenia studiów na danym poziomie Profil kształcenia Formy studiów
Bardziej szczegółowoPsychologiczne podstawy interpretacji zachowań niepożądanych/niepokojących u osób z rozpoznanym autyzmem. Autor: Dr Jadwiga Kamińska-Reyman
Psychologiczne podstawy interpretacji zachowań niepożądanych/niepokojących u osób z rozpoznanym autyzmem Autor: Dr Jadwiga Kamińska-Reyman Ustalenia przedinterpretacyjne Interpretacja zachowań niepożądanych
Bardziej szczegółowoJAKOŚĆ ŻYCIA DZIECI Z ADHD W ŚWIETLE BADAŃ. mgr Katarzyna Naszydłowska-Sęk
JAKOŚĆ ŻYCIA DZIECI Z ADHD W ŚWIETLE BADAŃ mgr Katarzyna Naszydłowska-Sęk Wstęp Problematyka jakości życia dzieci i młodzieży, mimo iż niezwykle istotna z perspektywy zarówno teoretycznej jak i aplikacyjnej,
Bardziej szczegółowoKody niepełnosprawności i ich znaczenie
Kody niepełnosprawności i ich znaczenie Kody niepełnosprawności, będące w istocie symbolami rodzaju schorzenia, mają decydujący wpływ na to, do jakich prac osoba niepełnosprawna może być kierowana, a do
Bardziej szczegółowoDzieci też przeżywają żałobę. Jak wspierać rodzinę po stracie? Milena Pacuda Anna Sokołowska
Dzieci też przeżywają żałobę. Jak wspierać rodzinę po stracie? Milena Pacuda Anna Sokołowska Podstawy teoretyczne Jak kształtuje się pojęcie śmierci u dzieci? Dzieci w wieku do 4 lat: do 2 roku życia poczucie
Bardziej szczegółowoMaria Korzonek Wydział Nauk o Zdrowiu Pomorski Uniwersytet Medyczny Szczecin ZESPÓŁ SŁABOŚCI I JEGO WPŁYW NA ROKOWANIE CHOREGO
Maria Korzonek Wydział Nauk o Zdrowiu Pomorski Uniwersytet Medyczny Szczecin ZESPÓŁ SŁABOŚCI I JEGO WPŁYW NA ROKOWANIE CHOREGO Zespół słabości: definicja Charakteryzuje się spadkiem odporności na ostry
Bardziej szczegółowoLeczenie w domu pacjenta - praca w Zespole Leczenia Środowiskowego
Leczenie w domu pacjenta - praca w Zespole Leczenia Środowiskowego Zespół Leczenia Środowiskowego Wieliczka Paweł Sacha specjalista psychiatra Idea psychiatrycznego leczenia środowiskowego, a codzienna
Bardziej szczegółowoANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA VOL.LX, SUPPL. XVI, 571 SECTIO D 2005
ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA VOL.LX, SUPPL. XVI, 571 SECTIO D 2005 Klinika Psychiatrii Akademii Medycznej w Białymstoku Kierownik dr hab. med. Andrzej Czernikiewicz Department
Bardziej szczegółowoZaburzenia zachowania i objawy psychotyczne w ³agodnych zaburzeniach funkcji poznawczych Neuropsychiatric Symptoms in Mild Cognitive Impairment
PSYCHOGERIATR POL 2004;1:23-28 praca oryginalna oryginal paper ISSN 1732-2642 Leszek Bidzan, Mariola Bidzan Zaburzenia zachowania i objawy psychotyczne w ³agodnych zaburzeniach funkcji poznawczych Neuropsychiatric
Bardziej szczegółowoGeriatryczna Skala Oceny Depresji a sytuacja materialna i rodzinna osób starszych. Wstępne wyniki projektu PolSenior
Aleksandra Szybalska Katarzyna Broczek Warszawski Uniwersytet Medyczny Malwina Wawrzyniak Warszawski Uniwersytet Medyczny Małgorzata Mossakowska Geriatryczna Skala Oceny Depresji a sytuacja materialna
Bardziej szczegółowoANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA VOL.LVIII, SUPPL. XIII, 232 SECTIO D 2003
ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA VOL.LVIII, SUPPL. XIII, 232 SECTIO D 2003 *Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Białej Podlaskiej Instytut Pedagogiki i Pielęgniarstwa 21-500
Bardziej szczegółowoTrudności w czytaniu / pisaniu / liczeniu Standardowa forma pomocy: 5
Trudności w czytaniu / pisaniu / liczeniu Standardowa forma : 5 1. Wystąpiły wtórne do problemów w czytaniu trudności emocjonalne. m.in.: W razie istotnego nasilenia trudności w tym obszarze wskazana konsultacja
Bardziej szczegółowoZdrowotnych odpowiadające świadczeniu gwarantowanemu. Kody Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów. chorobę lub stany podobne (Z03).
Dziennik Ustaw 5 Poz. 1386 Załączniki do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 6 listopada 2013 r. (poz. 1386) Załącznik nr 1 WYKAZ ŚWIADCZEŃ GWARANTOWANYCH REALIZOWANYCH W WARUNKACH STACJONARNYCH PSYCHIATRYCZNYCH
Bardziej szczegółowoCzy to smutek, czy już depresja?
Niebezpieczna siostra smutku jak rozpoznać i poradzić sobie z depresją? Warsztaty dla uczniów Czy to smutek, czy już depresja? Podstawowe różnice Smutek To emocja, której doświadczanie jest naturalne dla
Bardziej szczegółowoOPIS PRZEDMIOTU. Psychologia osób chorych neurologicznie. Wydział Pedagogiki i Psychologii. Psychologia. jednolite studia magisterskie.
OPIS PRZEDMIOTU Nazwa przedmiotu Kod przedmiotu Psychologia osób chorych neurologicznie Wydział Wydział Pedagogiki i Psychologii Instytut/Katedra Instytut Psychologii, Katedra Psychologii Klinicznej Kierunek
Bardziej szczegółowoPielęgniarstwo Pierwszego stopnia Praktyczny. Znajomość zagadnień z zakresu anatomii, fizjologii, psychologii, farmakologii.
Nazwa jednostki prowadzącej kierunek: Nazwa kierunku: Poziom kształcenia: Profil kształcenia: Moduły wprowadzające/wymagania wstępne: Nazwa modułu / przedmiotu (przedmiot lub grupa przedmiotów) Osoby prowadzące:
Bardziej szczegółowoInfantylny autyzm. prof. MUDr. Ivo Paclt, CSc.
Infantylny autyzm prof. MUDr. Ivo Paclt, CSc. Infantilny autyzm Podstawowy symptom: niezdolność do ukazywania przyjacielskiej mimiki, unikanie kontaktu wzrokowego, zaburzenia komunikacji społecznej, dziwne
Bardziej szczegółowoS YL AB US MODUŁ U ( PRZEDMIOTU) I nforma cje ogólne. Wieloczynnikowe aspekty uzależnień
YL AB U MODUŁ U ( PRZEDMIOTU) I nforma cje ogólne Kod modułu Rodzaj modułu Wydział PUM Kierunek studiów pecjalność Poziom studiów Forma studiów Rok studiów Nazwa modułu Wieloczynnikowe aspekty uzależnień
Bardziej szczegółowoKryteria kliniczne rozpoznawania otępienia
II Konferencja Otępienie w praktyce Warszawa, 8-9.06.2018 Kryteria kliniczne rozpoznawania otępienia Andrzej Szczudlik Centrum Neurologii Klinicznej Krakowska Akademia Neurologii, sp. z o.o. Otępienie
Bardziej szczegółowoRóżnicowanie pomiędzy chorobą Alzheimera a innymi otępieniami. Anna Barczak IMDiK, PAN Oddział Alzheimerowski, CSK MSWiA Warszawa
Różnicowanie pomiędzy chorobą Alzheimera a innymi otępieniami Anna Barczak IMDiK, PAN Oddział Alzheimerowski, CSK MSWiA Warszawa Diagnoza różnicowa otępienia Niezbędna dla właściwego rozpoznania i podjęcia
Bardziej szczegółowoWydłużenie życia chorych z rakiem płuca - nowe możliwości
Wydłużenie życia chorych z rakiem płuca - nowe możliwości Pulmonologia 2015, PAP, Warszawa, 26 maja 2015 1 Epidemiologia raka płuca w Polsce Pierwszy nowotwór w Polsce pod względem umieralności. Tendencja
Bardziej szczegółowoSystemy odbioru i przetwarzania informacji cechuje: wieloetapowość (odbiór informacji przez receptory, dekodowanie,kodowanie)
Systemy odbioru i przetwarzania informacji cechuje: wieloetapowość (odbiór informacji przez receptory, dekodowanie,kodowanie) specjalizacja strukturalna i funkcjonalna ze względu na rodzaj bodźca oraz
Bardziej szczegółowoUPORCZYWE ZABURZENIA NASTROJU
UPORCZYWE ZABURZENIA NASTROJU Dystymia ICD 10 niejednoznaczność terminu, grupa zaburzeń (obejmuje nerwicę depresyjną, depresyjne zaburzenie osobowości, depresję nerwicową, depresję lękową przewlekłą) Dystymia
Bardziej szczegółowoS YL AB US MODUŁ U ( PRZEDMIOTU) I nforma cje ogólne. Psychiatria i pielęgniarstwo psychiatryczne
S YL AB US MODUŁ U ( PRZEDMIOTU) Załącznik Nr 3 do Uchwały Nr 14/2012 Kod PNS modułu Rodzaj modułu Wydział PUM Kierunek studiów Nazwa modułu I nforma cje ogólne Psychiatria i pielęgniarstwo psychiatryczne
Bardziej szczegółowoUdary mózgu w przebiegu migotania przedsionków
Udary mózgu w przebiegu migotania przedsionków Dr hab. med. Adam Kobayashi INSTYTUT PSYCHIATRII I NEUROLOGII, WARSZAWA Pacjenci z AF cechują się w pięciokrotnie większym ryzykiem udaru niedokrwiennego
Bardziej szczegółowolat deklarowało silny stopień nasilenia bólu. W RZS 51% respondentów chorujących powyżej 10 lat oceniało ból na poziomie silnym.
I. STRESZCZENIE Głównym celem pracy była analiza porównawcza jakości życia i stanu fizycznego pacjentów z chorobą zwyrodnieniową stawów z grupą chorych z reumatoidalnym zapaleniem stawów. Badania przeprowadzono
Bardziej szczegółowoZagadnienia na egzamin dyplomowy obowiązujące studentów kończących studia w roku akad. 2016/2017 Kierunek psychologia studia jednolite magisterskie
1 Mózg a zachowanie ewolucja poglądów, wybrane przykłady 2 Analiza syndromologiczna założenia, przykład zastosowania 3 Neuropsychologia medyczna: przedmiot/podmiot badań, cele, założenia 4 Determinanty
Bardziej szczegółowoJoanna Łapin, Leszek Bidzan, Jacek Turczyński, Krzysztof Sołtys
PSYCHOGERIATRIA POLSKA 2007;4(2):81-88 artykuł oryginalny oryginal article Wpływ dawki kwasu walproinowego na redukcję zaburzeń zachowania u osób z organicznymi zaburzeniami osobowości Valproate dose and
Bardziej szczegółowoSCHIZOFRENIA ROLA OPIEKUNÓW W KREOWANIU WSPÓŁPRACY DR MAREK BALICKI
SCHIZOFRENIA ROLA OPIEKUNÓW W KREOWANIU WSPÓŁPRACY DR MAREK BALICKI PACJENT NA RYNKU PRACY 43 lata, stan wolny, wykształcenie średnie Pierwsze objawy w wieku 29 lat. Średnio 1 rok mija od momentu pierwszych
Bardziej szczegółowoWstęp ARTYKUŁ REDAKCYJNY / LEADING ARTICLE
Dzieciństwo w cieniu schizofrenii przegląd literatury na temat możliwych form pomocy i wsparcia dzieci z rodzin, gdzie jeden z rodziców dotknięty jest schizofrenią Childhood in the shadow of schizophrenia
Bardziej szczegółowoOPIS MODUŁU KSZTAŁCENIA
Załącznik nr 9 do Zarządzenia Rektora ATH Nr 514/2011/2012z dnia 14 grudnia 2011 r. Druk DNiSS nr PK_IIIF OPIS MODUŁU KSZTAŁCENIA NAZWA PRZEDMIOTU/MODUŁU KSZTAŁCENIA:. Podstawy Kod przedmiotu: 104 Rodzaj
Bardziej szczegółowoS YL AB US MODUŁ U ( PRZEDMIOTU) I nforma cje ogólne. Wieloczynnikowe aspekty uzależnień
S YL AB US MODUŁ U ( PZEDMIOTU) I nforma cje ogólne Nazwa modułu odzaj modułu/przedmiotu Wydział PUM Kierunek studiów Specjalność Poziom studiów Forma studiów ok, semestr studiów np. rok 1, semestr (I
Bardziej szczegółowoZałącznik nr 6. Lp. Profil oraz rodzaj komórki organizacyjnej Warunki realizacji świadczenia gwarantowanego
Załącznik nr 6 WYKAZ ŚWIADCZEŃ GWARANTOWANYCH REALIZOWANYCH W WARUNKACH AMBULATORYJNYCH PSYCHIATRYCZNYCH I LECZENIA ŚRODOWISKOWEGO (DOMOWEGO) ORAZ WARUNKI ICH REALIZACJI Lp. Profil oraz rodzaj komórki
Bardziej szczegółowoPo co rehabilitacja w chorobie Alzheimera?
Po co rehabilitacja w chorobie Alzheimera? Dr n. med. Marek Walusiak specjalista fizjoterapii Ruch jest bardzo ważnym elementem leczenia. Niewielki, systematyczny wysiłek może dać bardzo dużo. 30-45 minut
Bardziej szczegółowoWYKŁAD 2: PSYCHOLOGIA POZNAWCZA JAKO NAUKA EKSPERYMENTALNA
WYKŁAD 2: PSYCHOLOGIA POZNAWCZA JAKO NAUKA EKSPERYMENTALNA Psychologia poznawcza dr Mateusz Hohol METODA NAUKOWA (1) problem badawczy (2) hipoteza (4) analiza danych (3) eksperyment (5) wniosek: potwierzenie
Bardziej szczegółowoANALIZA PROFILU METABOLICZNEGO PACJENTÓW Z PRZEWLEKŁĄ NIEWYDOLNOŚCIĄ SERCA I WSPÓŁISTNIEJĄCYM MIGOTANIEM PRZEDSIONKÓW
ANALIZA PROFILU METABOLICZNEGO PACJENTÓW Z PRZEWLEKŁĄ NIEWYDOLNOŚCIĄ SERCA I WSPÓŁISTNIEJĄCYM MIGOTANIEM PRZEDSIONKÓW Rozprawa doktorska Autor: lek. Marcin Wełnicki Promotor: prof. dr hab. n. med Artur
Bardziej szczegółowo