przez osoby uzależnione od alkoholu Beata Boćwińska-Kiluk Rok: Wydawnictwo: Miejsce wydania:

Transkrypt

1 przez osoby uzależnione od alkoholu Beata Boćwińska-Kiluk Rok: Wydawnictwo: Miejsce wydania: Uzależnienie od alkoholu jest złożonym zespołem chorobowym, charakteryzującym się utratą kontroli nad zachowaniem i szeregiem zaburzeń emocjonalnych. Podejmowanie leczenia wiąże się z koniecznością utrzymywania abstynencji, zmianą wielu dotychczasowych zachowań oraz zaburzeniami nastroju, reakcjami depresyjnymi i somatycznymi. Mogą one mieć związek z przeżywaniem procesu żałoby, który niekiedy komplikuje postawa osoby uzależnionej, postawa społeczeństwa oraz równoległa terapia lekowa. Uzależnienie od alkoholu jest przewlekłym i nawracającym zespołem obejmującym zaburzenia natury psychicznej i somatycznej o złożonej etiologii i zróżnicowanym obrazie klinicznym (Altman i in., 1996; Gossop, 1997), w którym dominuje utrata kontroli nad zachowaniem obligująca do kompulsywnego poszukiwania kontaktu z etanolem oraz jego spożywania (Woronowicz, 1994). Utrzymywanie abstynencji jest zarówno najmniej ważnym, jak i najbardziej ważnym zadaniem leczenia (Keso i Salaspuro, 1990; Laskowski, 1995). Chorzy podejmujący decyzję o trzeźwieniu doświadczają wielu problemów natury emocjonalnej (Hauser, Szczepańska i Strzyżewski, 1991; Helzer i Pryzbeck, 1998; Loo, 1996). Pomimo złożoności rozciągniętego w czasie procesu trzeźwienia można uchwycić "ruch" pacjenta wzdłuż tego wieloosiowego kontinuum. Jednym z wymiarów angażujących uwagę zespołu terapeutycznego zajmującego się leczeniem osób uzależnionych od alkoholu jest reakcja na stratę i - w konsekwencji - neutralizowanie bolesnych uczuć związanych z jej przeżywaniem. Zaburzenie nastroju - reakcja na stratę Żałoba to emocjonalna ekspresja smutku jako reakcja na stratę. Może mieć charakter straty realnej (osoba, przedmiot) lub symbolicznej (utrata idei, wiary, możliwości) (Kokoszka, 1999). Zgodnie z teorią psychodynamiczną z żałobą mamy do czynienia wtedy, gdy indywidualne zachowania jednostki sugerują wystąpienie określonej sytuacji związanej z separacją od obiektu bądź jego utratą. Za objawy takiego stanu uznaje się: utratę zainteresowania światem zewnętrznym, głębokie przygnębienie, zahamowanie aktywności, zaprzeczanie stracie, wzmożenie aktywności związanej ze wspominaniem utraconego obiektu, irytację, niepokój, lęk, płaczliwość, poczucie wyczerpania (Freud, 1992). Spłycenie lub wzmocnienie afektu oraz manifestowanie wymienionych zachowań towarzyszących procesowi żałoby jest wspólne dla wszystkich osób, również dla osób uzależnionych od alkoholu. Badania empiryczne potwierdzają, że dolegliwości psychiczne (złe ogólne samopoczucie, obniżony nastrój i samoocena, spadek aktywności i zainteresowań, zaburzenia emocjonalne - niepokój, drażliwość, konfliktowość, zaburzenia uwagi, snu, pamięci, 1 / 6

2 natrętne myślenie o alkoholu) i somatyczne (bóle i zawroty głowy, męczliwość i osłabienie, zaburzenia funkcjonowania przewodu pokarmowego i krążenia) są obecne w początkowym, środkowym i końcowym okresie abstynencji (Kulka, Świątkiewicz i Zieliński, 1998). Rozstania z innymi osobami, przedmiotami i wyobrażeniami odznaczają się doświadczaniem bolesnych uczuć. Najlepszą metodą pogodzenia się ze stratą jest żałoba, która przebiega fazami (Bowlby, 1969, 1973, 1980). Negowanie aspektów utraty (faktów i znaczenia) komplikuje i wydłuża cierpienie. Przejawy straty u osób uzależnionych od alkoholu U podejmujących abstynencję osób uzależnionych od alkoholu strata ma charakter realny i symboliczny. Za aspekt pierwszy można uznać rozstanie z kolegami preferującymi alkoholowe zachowania oraz utratę alkoholu jako regulatora nastroju. Do drugiego aspektu należy zaliczyć utratę możliwości kontrolowanego picia - rozczarowanie co do stanu swoich możliwości i zdolności, która została nabyta. Należy podkreślić, że ten brak, upośledzenie kontroli picia uznaje się za podstawowy objaw choroby alkoholowej (Woronowicz, 1994). Spektrum reakcji składających się na żałobę Proces przeżywania żałoby zawiera kilka faz następujących kolejno po sobie. Faza zaprzeczania objawia się protestem, odrętwieniem, nieprzyjmowaniem bolesnych informacji i może mieć charakter zaprzeczania rzeczywistości lub zaprzeczania wartości. U alkoholików przejawia się to w zaprzeczaniu utraty kontroli i jakiegokolwiek powiązania zachowań alkoholowych z powrotami do picia, przyjmowaniu pewnych rytuałów picia dających złudzenie kontroli oraz zaprzeczaniu wartości tych zachowań dla funkcjonowania. Faza buntu, złości jest rezultatem dopuszczenia do świadomości wcześniej wypieranych silnych reakcji agresywnych. Manifestuje się poszukiwaniem winnych i chęcią ukarania winnego, następnie obwinianiem samego siebie - silne reakcje autoagresywne związane z poczuciem winy. Zauważalna jest silna idealizacja traconego obiektu - w tym wypadku alkoholu - której towarzyszy uczucie tęsknoty. W fazie stanów depresyjnych widoczna staje się dezorganizacja psychicznego funkcjonowania, pojawienie się zaburzeń somatycznych (bezsenność, brak łaknienia, obniżenie zdolności do działania, poczucie, że życie nie ma sensu). Faza targowania charakteryzuje się szukaniem obejść, dziur oraz oscylowaniem pomiędzy dostrzeganiem pozytywnych i negatywnych aspektów spożywania alkoholu, czemu towarzyszą lęk i nadzieja. Faza akceptacji jest stanem pogodzenia się z nieuchronnością tego, co się stało. W tym wypadku - z faktem uzależnienia od alkoholu, konsekwencjami wynikającymi z choroby i decyzji o podjęciu leczenia. Przejawy trudności w przeżywaniu żałoby u alkoholików Trzeźwiejący alkoholicy mogą napotykać problemy w przemieszczaniu się po kontinuum żałoby 2 / 6

3 z kilku powodów. Jednym z nich jest reakcja środowiska społecznego, które często nie dostrzega w utrzymywaniu abstynencji przez osobę uzależnioną od alkoholu jakiejkolwiek straty, a wręcz przeciwnie - same zyski. Fakt ten można tłumaczyć percepcją pijącego w sposób nałogowy przez pryzmat jego zachowań alkoholowych i ich konsekwencji. To skłania do patrzenia na rozstanie jak na korzyść, a nie stratę. Taka walencja jest jednak słabo obecna w świadomości osób trzeźwiejących w początkowej fazie trzeźwienia. Przejawy reakcji środowiska to hamowanie, ignorowanie depresyjnego stanu towarzyszącego poznawczej i behawioralnej zmianie przy podejmowaniu procesu trzeźwienia. Rodzina, a czasem nawet profesjonaliści - w swoiście pojętym dobrym interesie alkoholika - w sytuacji pogorszenia jego nastroju w momencie podjęcia abstynencji próbują powstrzymać go przed przeżywaniem cierpienia, smutku, rozdrażnienia. W związku z tym osoby te zazwyczaj przejawiają trudności w dzieleniu się stanem ducha z rodziną, psychologiem, terapeutą, lekarzem oraz przyjaciółmi. Taka postawa blokuje dopuszczenie form aktywności związanych ze stratą, czyli przeżycie żałoby. Innym powodem jest postawa samego alkoholika, jeśli dominuje w niej brak świadomości straty bądź upośledzona zdolność przeżywania jej. W tym wypadku widoczna jest zgodność między świadomością osoby rozpoczynającej proces trzeźwienia ze sposobem percepcji społecznej osób nadużywających alkoholu, które w momencie podejmowania prób abstynencji nie są spostrzegane jako osoby tracące coś ważnego i stąd oczekiwania pozytywnego bilansu emocjonalnego. Alkoholicy podejmujący leczenie nieświadomie mogą ulegać presji społecznego myślenia, odbioru i tym bardziej hamować reakcje żałoby, utykając w fazie zaprzeczania, złości lub depresji. Badania i obserwacje kliniczne, nie potwierdzają w tym aspekcie euforycznych oczekiwań i opinii. Osoby z uzależnieniem alkoholowym manifestują szerokie spektrum zachowań afektywnych o znaku ujemnym (Kulka i in., 1998), co jest jednoznaczne ze stratą obiektu, jakim jest alkohol, oczywiście, przy pominięciu chemicznego działania alkoholu oraz nałogu stanowiącego niekiedy tzw. maskę depresji endogennej (Woronowicz, 1994). Kolejnym poważnym problemem u trzeźwiejących alkoholików, zakłócającym przeżywanie straty alkoholu, jest znaczący odsetek reakcji depresyjnych (Chynoweth i in., 1980; Woronowicz, 1994). Trudno jest stwierdzić, kiedy kończy się funkcjonowanie depresyjne związane z procesem żałoby, a kiedy rozpoczyna się prawdziwa depresja w ujęciu klinicznym lub stany dysforyczne (klasyfikacja Akiskala) (Płużyński, 1988). Istotnym symptomem różnicującym żałobę wraz z reakcjami depresyjnymi od klinicznej depresji jest zaburzony stosunek do samego siebie, z obniżeniem poczucia własnej wartości. Wystąpienie zaburzeń afektywnych, głównie depresyjnych, może być wywołane działaniem etanolu. W literaturze dotyczącej poruszanej problematyki wskazuje się na to, iż osoby uzależnione od alkoholu narażone są w trakcie leczenia na emocjonalną podatność na dodatkowe zaburzenia emocjonalne (Helzer i Pryzbeck, 1988; Sidorowicz, 1992; Woronowicz, 1994). Populacja ta traktowana jest jako grupa wysokiego ryzyka dla pojawienia się dodatkowych problemów emocjonalnych ze względu na wystąpienie reakcji żałoby oraz farmakologiczne działanie alkoholu. 3 / 6

4 W wielu przypadkach adekwatne reagowanie na doświadczenie straty (bez głębokiej depresji) stanowi funkcję społecznego uczenia się i wcześniejszych epizodów związanych ze stratą (osoby lub rzeczy), a pochodzących z wcześniejszych okresów życia jednostki, jeszcze przed pojawieniem się uzależnienia. Reakcje depresyjne występujące jako reakcja na stratę znacznie mniej osłabiają funkcjonowanie niż prawdziwa depresja. Podstawowym zagadnieniem z punktu przeżywania straty w sensie poznawczym i emocjonalnym są czynniki warunkujące stany depresyjne i/lub prawdziwą depresję. Można do nich zaliczyć: wiek, fazę uzależnienia, płeć, poziom lęku oraz wcześniejsze doświadczenia życiowe dotyczące straty lub śmierci ważnych osób. Charakter zaburzeń depresyjnych jako reakcja na stratę może być wyuczonym zachowaniem, będącym wynikiem obserwacji i naśladownictwa znaczących modeli lub odzwierciedlać charakter wczesnych doświadczeń relacji z matką. Pierwszy model nawiązuje do teorii społecznego uczenia się, drugi zaś do psychodynamicznej teorii relacji z obiektem - prototyp żałoby powstaje we wczesnym okresie życia człowieka jako uwewnętrzniona reakcja na separację od matki, a więc powtarzające się doświadczenia przywiązania i rozłąki są nieuniknionym elementem rozwojowym (Bowlby, 1973). Trauma separacyjna związana z wydarzeniami we wczesnych stadiach rozwoju lub też aktywizowanie skryptu "strata" mogą wywierać wpływ na pojawienie się analogicznych zachowań przy rozstawaniu się z alkoholem. Zaprzeczanie i odbieranie prawa do przykrych stanów emocjonalnych w próbach trzeźwienia - zarówno przez samych alkoholików, jak i środowisko - oraz wymuszanie szybkiej adaptacji do wymagań zewnętrznej rzeczywistości mogą wywoływać komplikacje w procesie żłoby. Badanie reakcji na stratę u osób uzależnionych od alkoholu jest jednym z elementów profesjonalnej pomocy. Przeżywana żałoba, czy pojawienie się głębszej depresji, stanowi czynnik ryzyka nawrotu incydentów picia jako rezultat trudności radzenia sobie ze stratą i/lub funkcji chemicznego działania etanolu. Stąd kolejna trudność związana z zakresem pomocy oferowywanej trzeźwiejącym alkoholikom przy stosowaniu terapii lekowej. Należy wziąć pod uwagę, iż rezultatem oddziaływania farmakologicznego jest niemożność nauczenia się przez te osoby strategii radzenia sobie ze stratą oraz niemożność przeżycia smutku po stracie - żałoby, która prowadzi do akceptacji rzeczywistości. Ponadto leczenie farmakologiczne, będące leczeniem objawowym, nie daje gwarancji, że nasilone reakcje behawioralne i somatyczne nie powtórzą się po odstawieniu leków. W USA przeważa przekonanie, że terapia alkoholowa nie wymaga stosowania leków, oprócz wstępnej detoksykacji. Na plan pierwszy natomiast wysuwają się psychoterapeutyczne formy leczenia, głównie techniki oddziaływania behawioralnego: terapia wzmacniania motywacyjnego, terapia poznawczo-behawioralna i dwunastostopniowy program Anonimowych Alkoholików (Fuller i Hiller-Sturmhofel, 1999). Autorka jest pracownikiem naukowym Uniwersytetu w Białymstoku. Pracuje także w Przychodni Leczenia Uzależnienia od Alkoholu i Współuzależnienia w Białymstoku. 4 / 6

5 Bibliografia - Altman, J., Everitt, B. J., Glautier, S., Markou, A., Nutt, D., Oretti, R., Philips, G. D., Robbins, T. (1996). The biologocal, social and clinical bases of drug addiction: Commen- tary and debate. Psychopharmacology, 125, Bowlby, J. (1969). Attachment and loss: Volume 1. New York: Basic Books. - Bowlby, J. (1973). Attachment and loss: Volume 2. New York: Basic Books. - Bowlby, J. (1980). Attachment and loss: Volume 3. New York: Basic Book. - Chynoweth, R. i in. (1980). Suicide in Brisbane. A retrospective psychosocial study. Australian and New Zeland Journal of Psychiatry, 14,37. - Freud, Z. (1992). Żałoba i melancholia. W: K. Walewska, J. Pawlik (red.), Depresja. Ujęcie psychoanalityczne (2842). Warszawa PWN. - Fuller, R. K., Hiller-Sturmhofel, S. (1999). Alcoholism treatment in the United States. An overview. Alcohol Research Health, 23, Gossop, M. (1997). Nawroty w uzależnieniach. Warszawa: PARPA. - Hauser, J., Szczepańska, W., Strzyżewski, W. (1991). Kompleksowa ocena czynników klinicznych, psychospołecznych oraz dynamiki przebiegu choroby alkoholowej. Alkoholizm i Narkomania, Lato, Helzer, L. R., Pryzbeck, T. R. (1998). The co-occurence of alcoholism with other psychiatric disorder in the general population and its impact on treatment. Journal of Studies on Alcoholism, 49, Keso, L., Salaspuro, M. (1990). Inpatient treatment of employed alcoholics: A randomized clinical trial on Hazelden-type and traditional treatment. Alcoholical, Clinical Experimental Research, 14, Kokoszka, A. (1999). Psychoanalityczne ABC. Kraków: Universitas. - Kulka, Z., Owiątkiewicz, G., Zieliński, A. (1998). Psychiczne i somatyczne predyktory nawrotów picia alkoholu. Alkoholizm i Narkomania, 3(32), Laskowski, W. (1995). Analiza wybranych czynników warunkujących nawroty picia pacjentów uzależnionych od alkoholu doniesienie wstępne. Alkoholizm i Narkomania, 4, Loo, H. (1996). Tianeptyna w leczeniu zespołów depresyjnych u osób nadużywających 5 / 6

6 alkoholu lub uzależnionych od alkoholu. Alkoholizm i Narkomania, 4(25), Płużyński, S. (1988). Depresje. Warszawa: PZWL. - Sidorowicz, S. (1992). Mózgowie w zespołach zależności od alkoholu - badania tomokomputerowe i neuropsychologiczne. Alkoholizm i Narkomania, 11/12, Woronowicz, B. T. (1994). Alkoholizm jako choroba. Warszawa: PARPA. 6 / 6