Dialog a nowe media Uniwersytet Śląski, Katowice, marzec kwiecień 2003

Transkrypt

1 Druga Internetowa Konferencja Naukowa Dialog a nowe media Uniwersytet Śląski, Katowice, marzec kwiecień 2003 Jan Grzenia Uniwersytet Śląski w Katowicach Strona WWW jako forma dialogowa Streszczenie W artykule przedstawiono charakterystyczną dla autorów publikacji internetowych typu hipertekstowego dążność do nawiązywania dialogu z odbiorcą. Dialogizacja tekstów internetowych jest możliwa m.in. przez umieszczanie w ich obrębie hiperłączy i hierarchizację powiązanych tekstów oraz przez łączenie tekstu z elementami graficznymi i dźwiękowymi. Dialogowość tekstów tego typu przejawia się w ich nacechowaniu kolokwialnym, obecności formuł spontanicznych i w próbach ich osadzenia w konkretnej sytuacji. O języku funkcjonującym w Internecie przyjęło się już kilka opinii, a zwłaszcza ta, iż stanowi on pisaną odmianę języka obfitującą w elementy typowe dla języka mówionego [zob. np. Crystal 2001: 41-48]. Uogólnienie to, choć akcentuje bardzo wyrazistą cechę języka Internetu, jednocześnie mocno upraszcza obraz rzeczywistości. Pisząc o języku Internetu, musimy najpierw zauważyć, iż mimo zasadniczo pisanej formy jest on wysoce zróżnicowany, bardziej niż wszelkie odmiany pisane znane dotąd. Zróżnicowanie to jest wynikiem wielkiej różnorodności typów internetowej komunikacji. Problem ten omawiam bliżej w odrębnej (i obszernej) publikacji 1. Tu nadmienię, iż opisując język w Internecie, należy w jego obrębie wyróżnić trzy typy komunikacji: 1) Typ konwersacyjny, który można nazywać także czatowym, ponieważ reprezentują go wszelkiego rodzaju pogawędki internetowe (jako przykładowe można wymienić: IRC 2, pogawędki z użyciem komunikatorów internetowych, np. ICQ, Gadu-Gadu, pogawędki prowadzone za pośrednictwem przeglądarek internetowych). Copyright by Jan Grzenia, 2003

2 2) Typ owy, który obejmuje kanały komunikacyjne oparte na liście elektronicznym: pocztę elektroniczną, grupy, listy i fora dyskusyjne. 3) Typ hipertekstowy, który reprezentują teksty dostępne w sieci World Wide Web (również te, które nie zawierają hiperłączy), a nie należące do typu 1. i 2. Strony WWW, o których traktuje ten artykuł, należą do trzeciego z wymienionych typów komunikacji internetowej. Teksty funkcjonujące w obrębie tego typu komunikacyjnego są hipertekstowymi tekstami elektronicznymi. W związku z tym musimy objaśnić termin hipertekst 3. Wyraz ten funkcjonuje w wielu znaczeniach. Rozważywszy ich wady i zalety, przyjmuję, iż hipertekst to tekst elektroniczny zawierający widoczne odsyłacze do innych tekstów, do których dostęp można uzyskać po kliknięciu na odsyłacz 4 (tekst taki może mieć charakter nielinearny 5 ). W odniesieniu do tekstów, o których mowa, stosuje się, zwykle zamiennie, określenia strona internetowa (lub WWW) i witryna internetowa (lub WWW). Byłoby korzystne, gdybyśmy rozróżniali te terminy tak jak to przyjęte w niektórych publikacjach informatycznych. W związku z tym stroną WWW nazwiemy jednostkę tekstową, która powstaje na ekranie komputera jako rezultat interpretacji przez odpowiedni program komputerowy (przeglądarkę, np. Internet Explorer) dokumentu napisanego w języku HTML. Strony WWW to publikacje pisane, które mają charakter trwały i stanowią składnik struktury hierarchicznej, a ich forma jest multimedialna 6. Z kolei witryna WWW to grupa powiązanych ze sobą za pomocą hiperłączy stron, których układ jest hierarchiczny, a które mają wspólną nazwę domenową, określonego nadawcę oraz określony temat. Najwyższym składnikiem takiej grupy tekstów jest strona główna (przykłady przedstawione poniżej to strony główne odpowiednich witryn) 7. Strony te funkcjonują w specyficznych ramach graficzno-tekstowych, których poznawanie należy uznać za doniosłe w związku z tym, iż w wyniku stosowania komputerowych narzędzi opracowywania tekstu postępuje proces jego grafizacji. Wymieniam tylko ich kluczowe z lingwistycznego punktu widzenia cechy, pomijam w związku z tym takie ważne właściwości stron WWW jak łatwość powielania i modyfikowania. Forma elektroniczno-graficzna tekstów internetowych nie może zostać zignorowana. Podobnie też nie możemy zlekceważyć zróżnicowania tekstów tego typu wynikającego z jego właściwości komunikacyjnych. W związku z tym, że mamy do czynienia z publikacjami, musimy bliżej przyjrzeć się nadawcy. Wobec tego wskazane będzie zauważyć, że w przypadku wypowiedzi funkcjonujących w Internecie charakterystyka nadawców silnie odciska się na tekście. Pierwszym objawem tego faktu jest zróżnicowanie tematyczne stron internetowych. Zauważmy, iż hipertekst, umożliwiając łączenie tekstów, sprzyja dialogowi. Umieszczanie łączy hipertekstowych w dokumencie związane jest z procesami konfrontowania i uzgadniania sensów. Dialogowość znajduje się w takim razie u podstaw internetowej komunikacji. Rzecz jasna należy tu także rozważać kwestię intertekstualności, której dialogowy charakter jest jak sądzę poza dyskusją. 2

3 Problem dialogowości stron WWW uznaję za bardzo interesujący m.in. z tego powodu, że zasadniczo, jako publikacje, mają one charakter monologowy. Zagadnienie to skrótowo ujmuje poniższa tabela: typ komunikacji formy podawcze uwagi konwersacyjny dialog, bardzo rzadko monolog Monolog (lub pozorny dialog) pojawić się może w sytuacji, gdy uczestnik pogawędki jest ignorowany. Oznacza to w takim razie, że w tym typie komunikacji monolog jest nacechowany. owy hipertekstowy dialog, czasem monolog monolog, możliwy dialog Monologowy charakter mają przede wszystkim witryny WWW, jednak standardem komunikacyjnym jest umieszczanie w nich różnych rozwiązań umożliwiających nawiązanie dialogu. Liczba tekstów zwanych stronami internetowymi nie jest dokładnie znana, wiadomo jednak, iż najwydajniejsze wyszukiwarki internetowe umożliwiają dostęp do setek milionów zindeksowanych stron. Teksty te można klasyfikować wedle wielu kryteriów, za kryteria główne w tym wypadku należy uznać nadawcę i temat. Wedle kryterium nadawcy wyróżnić należy strony indywidualne i nieindywidualne. Strony indywidualne tworzy jedna osoba we własnym imieniu, nieindywidualne zaś powstają w imieniu grupy osób lub instytucji. W tej pracy omawiam strony indywidualne, choć większość z przedstawionych spostrzeżeń ma także zastosowanie do stron mających zbiorowych nadawców. Klasyfikacja tematyczna stron (witryn) internetowych, przynajmniej do tej pory, bywała tylko zadaniem praktycznym, realizowanym przez twórców i redaktorów tzw. portali internetowych w postaci katalogów stron 8. Rzecz jednak zrozumiała, iż potrzebna będzie też głębsza refleksja nad tym zagadnieniem. Analizując strony internetowe, musimy najpierw podkreślić, iż ich zawartość werbalna nie może zostać oddzielona od graficznej 9, ponieważ zmiany zachodzące w świecie tekstów pod wpływem mediów elektronicznych wywołują grafizację pisma 10. Oznacza to, że pismo elektroniczne nie jest przezroczystym przekaźnikiem treści (nie oddziałującym na nią), lecz wpływa na treść, i samo niesie pewne informacje. Grafizację pisma można obserwować już w tekstach drukowanych, jednak jej skala i zakres nie są znaczne, przede wszystkim z tego powodu, iż nie zależą od autora, który w erze przedelektronicznej koncentrował się zwykle wyłącznie na tworzeniu komunikatu werbalnego. Specyfika tekstów elektronicznych polega na tym, iż autor staje się przynajmniej w pewnym stopniu wydawcą, w związku z czym ma możność kształtowania graficznej strony tekstu. 3

4 Grafizacja wyrażać się może w operacjach: 1) na znakach pisma (wielkość, krój, kolor, wyróżnienia i in.), 2) na tle pisma (kolor, kontrast, grafika i in.), 3) na otoczeniu pisma (powiązanie z elementami graficznymi, tzn. z obrazami nieruchomymi i ruchomymi, i z innymi dokumentami). Grafizacja pisma stwarza nowe sposoby przekazywania informacji i nowe sposoby przekonywania. Należy mieć na uwadze, iż być może wkrótce będziemy mówić o semantyce tekstu elektronicznego. Z pewnością już dziś możemy mówić o jego retoryce. Analiza hipertekstów, będących odmianą tekstów internetowych, które z kolei są podtypem tekstów elektronicznych, prowadzi do wniosku, iż istotne jest to, że komunikat werbalny funkcjonuje w środowisku graficznym, którego ważnym składnikiem jest okno przeglądarki internetowej. Okno to tworzy specyficzną ramę tekstową, która zakreśla granice tekstu i towarzyszącego mu kontekstu. Przykład 1. ( By uniknąć nieporozumień, powinniśmy mówić o ramie hipertekstowej, ponieważ wszelkie teksty tego rodzaju wymagają takiego środowiska. Jak widzimy, chodzi tu o ramę w sensie dosłownym, co stanowi potwierdzenie wcześniejszego uogólnienia na temat grafizacji tekstu. Podany wyżej przykład obrazuje także zasadę kompozycyjną hipertekstów jest nią hierarchiczność. Tekst umieszczony na stronie internetowej powinien charakteryzować się zwięzłością. Jest to wymóg pragmatyczny, wynikający z faktu, iż strona WWW 4

5 funkcjonuje we wspomnianej ramie, która wprawdzie może być rozszerzona przez przewinięcie bardziej obszernego tekstu w dół, lecz nie musi, a często nie bywa. W związku z tym jej autor powinien projektować tekst tak, by mieścił się on w ramie (lub też by jego kluczowe elementy znajdowały się na eksponowanych pozycjach). Przypomina to starania redaktorów czasopism, którzy muszą w odpowiednich miejscach rozmieścić kluczowe elementy treści. Teksty słowne rzadko przekraczają zawartość okna programu wertykalny wymiar tekstu ulega ograniczeniu. Poszczególne strony jednak, a zwłaszcza główna, zawierają co najmniej kilka hiperłączy odsyłaczy do innych dokumentów. W związku z tym można mówić o nielinearności hipertekstów, ponieważ zastępuje ją hierarchiczność. Podkreślmy w takim razie, iż właściwością wypowiedzi internetowych typu hipertekstowego jest grafizacja tekstu połączona z jego hierarchizacją. Hierarchizacja zaś jest w głównej mierze rezultatem stosowania hipertekstu, w związku z czym dokumenty muszą być ze sobą powiązane, musi też między nimi zostać ustanowiona hierarchia. W podanym powyżej przykładzie łączami hipertekstowymi są wszystkie formułki podane w ramkach z lewej strony witryny (np. Parę słów, Kontakt). Dokumenty tak nazwane w hierarchii ustanowionej przez autora znajdują się o szczebel niżej od strony głównej, te dokumenty zaś prowadzić mogą do, kolejnych, zwłaszcza zaś stworzonych przez innych autorów. Rzecz oczywista, iż umieszczenie jakiegoś odsyłacza do innego dokumentu, zwłaszcza cudzego, jest formą interakcji dialogowej. Internet jest moim zdaniem jedynym medium mającym charakter narzędzia komunikacji 11, ponieważ inne media są jedynie środkami przekazu. Można nawet odnieść wrażenie, że potencjał internetowej dialogowości jest większy niż możliwości użytkowników Internetu. Świadczy o tym wiele faktów, np. nie podjęte wątki w dyskusjach 12, brak wpisów w księgach gości, brak komentarzy do tekstów prasowych mimo łatwości ich umieszczenia, co zdarza się niekiedy nawet mimo atrakcyjności tematów itd. Niepodejmowanie dialogu należy uważać za fakt znaczący, ponieważ dialogowość witryn WWW, jest powiedzieć można agresywna, gdyż standardy komunikacji hipertekstowego wymuszają wręcz zamieszczanie hiperłączy. Strona WWW bez adresu elektronicznego nadawcy zostałaby uznana zapewne za internetowe kuriozum. Poddałem analizie ponad tysiąc prywatnych stron internetowych autorzy każdej (!) z nich podawali adres poczty elektronicznej, a często też stwarzali jakąkolwiek inną możliwość kontaktu: za pośrednictwem poczty tradycyjnej, telefonu stacjonarnego lub komórkowego, a zwłaszcza za pośrednictwem komunikatorów internetowych 13. Dialogowy charakter mają też inne elementy często umieszczane w witrynach internetowych, np. księgi gości, prywatne fora dyskusyjne, hiperłącza umożliwiające utworzenie zakładki do odwiedzonej strony. W związku z tym interesować nas powinien nie tylko sam fakt dialogowości internetowej, lecz także sposoby zachęcania do niej. Jak powiedzieliśmy, w obrębie witryn internetowych występują wizualne (graficzne i tekstowe) oznaki dialogowości bądź zachęty do dialogu. Prócz nich 5

6 dostrzec można też występowanie zachęt werbalnych. Występują one zwykle na stronie głównej witryn: Przykład 2. ( Przykład 3. ( Przykład 4. ( 6

7 Zachęty te mają najczęściej postać formuł powitalnych typu potocznego (przeważnie Cześć, Hej itp.), jedyną formułą o charakterze bardziej oficjalnym jest Witam, co należy odnotować, ponieważ niechęć do oficjalności widoczna jest także w owym typie komunikacji, tam też owo Witam pełni funkcję standardowej formułki powitalnej, która może być używana do zneutralizowania nadmiernej (a niepożądanej w kontaktach internetowych) oficjalności lub uniknięcia kłopotów komunikacyjnych w sytuacji, gdy status społeczny rozmówców nie jest ustalony. Przedstawione powyżej przykłady pozwalają dostrzec znaczną otwartość ich autorów, którzy nie ukrywają swoich danych osobowych. Autor jednej z witryn (przykład 3.) w dalszej części swej wypowiedzi powitalnej zdobywa się nawet na takie wyznanie: Jestem jaki jestem z kilu powodów, ale jeden jest szczególnie ważny: Otóż moja rodzina, która w gruncie rzeczy jest patologiczna; Moja matka jest chora psychicznie miewa częste i ciężkie stany depresyjne, jest lekomanką (to taka odmiana narkomanii) Potrafi pożreć pół apteki. A ojciec ma lekką nerwicę. Moja rodzina nie jest zamożna, raczej zaliczyłbym ją do ubogich [forma wypowiedzi zgodna z oryginałem J.G.]. Autor wypowiedzi trzeciej jest mniej introwertyczny, nadrabia zaś chęcią przysłużenia się innym, podając w aż trzech ramkach na stronie głównej swej witryny hiperłącza do innych stron internetowych z atrakcyjną w jego mniemaniu zawartością. Należy zauważyć, iż jest to przejaw bardzo intensywnego w obrębie Internetu nastawienia na kooperację. Bez wątpienia dialogowość stron internetowych ujawnia się szczególnie wyraźnie w wypowidziach powitalnych, których różnorodność jak pokazują przykłady jest znaczna, w związku z czym ich analizy musimy pozostawić do dalszych studiów. Jeszcze raz wypadnie zwrócić uwagę na grafizację tekstu, która przecież ma sprzyjać dialogowi autora witryny z odbiorcami. W podanych przykładach widoczne jest świadome, choć niekoniecznie fortunne, posługiwanie się kolorem tekstu, jego układem, tłem, kontrastem tła i tekstu oraz innymi elementami, a środki graficzne w obrębie stron internetowych stają się środkami retorycznymi. Zauważmy, że w komunikacji WWW możliwe jest prowizoryczne wprawdzie, lecz skuteczne rozwiązanie problemu przemienności ról nadawcy i odbiorcy (w tradycyjnym tekście pisanym nadawanie i odbiór są oddzielnymi procesami), odpowiedni sposób polega na umieszczeniu hiperłącza umożliwiającego wysłanie listu elektronicznego, który stanowi konieczny składnik witryn. W wielu witrynach internetowych te odsyłacze są wyraźnie wyeksponowane: werbalnie (można mailować, napisz list, list do mnie itd.) lub graficznie (odsyłacz w formie ikonki przedstawiającej przeważnie skrzynkę pocztową lub kopertę). Dialogowość w tym typie internetowej komunikacji realizuje się także w rezultacie intensywnego nasycenia tekstu kolokwialnością. Jest wprawdzie istotnym (choć osobnym) zagadnieniem, czy autorzy tych stron stosują formy kolokwialne jako środek wyrazu, czy też ich kompetencja językowa w zakresie pisma nie jest dostateczna, w związku z czym kolokwialność pojawia się z braku innych środków językowych. W istocie rzeczy jednak zagadnienia tego nie 7

8 musimy rozstrzygać, ponieważ kolokwialność stała się internetowym standardem komunikacyjnym, również w publikacjach, nawet instytucjonalnych. Z tym wiąże się ściśle spontaniczność tekstów internetowych, która podobnie jak kolokwialność jest powszechna w komunikacji typu czatowego, lecz wyraźnie zaznacza się też w typie owym, a nawet hipertekstowym, co pokazuja wszystkie zamieszczone tu przykłady, zwłaszcza zaś ostatni. Dialogowość w omawianym typie internetowej komunikacji potęgowana jest przez sytuacyjność, przejawiającą się w usiłowaniu osadzenia aktu komunikacji w określonym miejscu, czasie i środowisku, a także w ogromnie charakterystycznych próbach przedstawienia się odbiorcom. Teksty internetowych wstępniaków zawierają z reguły informacje o wieku, rolach społecznych, zajęciach, zainteresowaniach, a nawet cechach fizycznych nadawcy (w tym wypadku często pojawia się zdjęcie). Można by mówić nie tylko o sytuacyjności, ale i dążeniu do ukonkretnienia aktu komunikacji 14. Bez wątpienia strony internetowe stanowią osobliwy rodzaj tekstów, a to z uwagi na ich charakter integralny, polegający na wykorzystaniu różnych środków, nie tylko językowych, do przekazu treści. Charakterystyczną ich właściwością jest także dążenie do nawiązania dialogu, które nadawcy realizują za pomocą różnych środków. W związku z tym jednym z celów rozwijającej się coraz szybciej lingwistyki Internetu, powinny się stać ich opis, analiza i interpretacja, teksty te bowiem odgrywają coraz większą rolę w rzeczywistości językowej. 8

9 Przypisy 1 Grzenia [2003, w druku]. 2 Objaśnienia terminów zob. np.: Czajkowski [1999]. 3 Termin ten jak mogłem się niedawno przekonać wywołuje w gronie językoznawców, a nawet tekstologów, znaczną dezorientację, a i spore przerażenie. W związku z tym, podkreśliwszy, iż przypisuje się mu wiele znaczeń, wymienię prócz podanego jeszcze trzy, ponieważ powinno to dać wyobrażenie o istocie zjawiska. Hipertekst bywa rozumiany jako 1) System interaktywnej nawigacji między połączonymi fragmentami tekstu, w którym wyróżnione słowa (hiperłącza) prowadzą do dalszych informacji [Czajkowski 1999], 2) komputerowa metoda prezentacji powiązanych ze sobą informacji tekstowych oraz 3) system interaktywnej nawigacji między połączonymi fragmentami tekstu, w którym wyróżnione słowa (hiperłącza) prowadzą do dalszych informacji. 4 Ujmując rzecz w uproszczeniu po wybraniu odsyłacza. 5 Nielinearność uznaje się powszechnie za cechę hipertekstu. Tego zagadnienia nie będę omawiać w tej pracy, ponieważ konieczne byłoby omówienie pojęcia linearności (tekstu i języka). Ten skomplikowany problem można ominąć, przyjmując założenie, iż hipertekst pozwala czytelnikowi decydować o kierunku lektury, co zresztą zawsze było możliwe, choć w Sieci stało się niezwykle proste. 6 Tzn. łączą różne sposoby przekazu informacji: tekst, grafikę, dźwięk. 7 Zob. oraz 8 Przykładowe katalogi: zob. np W obrębie stron internetowych mogą też występować elementy dźwiękowe, lecz spotyka się je rzadko, prawie wyłącznie w formie prostej (by nie rzec prymitywnej) melodyjki w tle. Elementy dźwiękowe mogą też towarzyszyć pewnym czynnościom wykonywanym podczas czytania stron internetowych, np. kliknięciu na hiperłącza. Analiza ich funkcji semiotycznych to osobne zagadnienie, którego tu nie podejmę. 10 Mike Sandbothe [2001: 215, ] mówi o ikonizacji pisma, co należy uznać za termin pokrewny. 11 Charakter medium komunikacyjnego ma oczywiście także telefonia, która jednakże charakteryzuje się dwoma poważnymi ograniczeniami: umożliwia kontakt jedynie dwu osobom w tym samym czasie, a poza tym na ogół jest wykorzystywana instrumentalnie, tzn. do załatwienia bieżących spraw. 12 Zob. np. fora dyskusyjne Gazety Wyborczej ( ) i archiwum grup dyskusyjnych Usenetu ( 13 Tzn. programów komputerowych umożliwiających prowadzenie pisemnej rozmowy w gronie wybranych osób. 14 W tym kontekście trzeba też przywołać kwestię interaktywności (inspirujące uwagi na ten temat u de Kerckhovego [2001: 31-59]). 9

10 Prace cytowane Crystal D. [2001], Language and the Internet, Cambridge: Cambridge University Press. Czajkowski, M. [1999], Leksykon Internetu. Technologia, kultura, biznes, polityka, rozrywka, Warszawa: Mikom. De Kerckhove, D. [2001], Inteligencja otwarta. Narodziny społeczeństwa sieciowego, Warszawa: Mikom. Grzenia, J. [2003], Komunikacja językowa w Internecie, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego [w druku]. Sandbothe, M. [2001], Transwersalne światy medialne. Filozoficzne rozważania o Internecie, [w:] Widzieć, myśleć, być. Technologie mediów, wybór, wstęp i opr. A. Gwóźdź, Kraków: Universitas. 10