Przegl¹d orzecznictwa s¹dowego z zakresu prawa ubezpieczeñ gospodarczych

Transkrypt

1 Jacek Reps Przegl¹d orzecznictwa s¹dowego z zakresu prawa ubezpieczeñ gospodarczych 1. Stosowanie zasad ograniczenia obowi¹zku naprawienia szkody w razie przyczynienia siê poszkodowanego do powstania szkody Samo przyczynienie siê do powstania szkody nie przes¹dza jeszcze o ograniczeniu obowi¹zku naprawienia szkody, a stopieñ przyczynienia siê nie jest bezpoœrednim wyznacznikiem zakresu tego ograniczenia. O tym, czy obowi¹zek naprawienia szkody nale y ograniczyæ ze wzglêdu na przyczynienie siê, a je eli tak, to w jakim stopniu, decyduje s¹d w ramach sêdziowskiego wymiaru odszkodowania, w granicach wyznaczonych przez art. 362 k.c. (postanowienie S¹du Najwy szego z 10 paÿdziernika 2018 r., I CSK 266/18, Legalis nr ) S¹d Najwy szy odmówi³ przyjêcia do rozpoznania skargi kasacyjnej pozwanego ubezpieczyciela od wyroku S¹du Apelacyjnego, który nie ograniczy³ wysokoœci odszkodowania pomimo ustalenia, e poszkodowana przyczyni³a siê do powstania szkody. Pozwany zarzuci³ wyrokowi naruszenie art. 362 k.c. w zw. z art k.c. przez zaniechanie odpowiedniego zmodyfikowania zakresu obowi¹zku odszkodowawczego oraz przez uznanie normy zawartej w art. 362 k.c. za tzw. prawo sêdziowskie. Wniosek o przyjêcie skargi kasacyjnej do rozpoznania ubezpieczyciel uzasadnia³ jej oczywist¹ zasadnoœci¹ (art pkt4 k.p.c.). Stan faktyczny sprawy by³ nastêpuj¹cy: Ubezpieczony sprawca szkody zosta³ skazany za to, e kieruj¹c samochodem osobowym z prêdkoœci¹ 120 km/h, przekraczaj¹c¹ dwukrotnie prêdkoœæ dopuszczaln¹ na danym odcinku drogi, nie zachowa³ szczególnej ostro noœci i w rejonie skrzy owania wykonywa³ manewr wyprzedzania innych pojazdów, a nastêpnie w wyniku podjêtego gwa³townego hamowania utraci³ panowanie nad pojazdem doprowadzaj¹c do potr¹cenia pieszej przechodz¹cej przez jezdniê. W wyniku wypadku piesza ponios³a œmieræ. Gdyby kieruj¹cy pojazdem porusza³ siê z dopuszczaln¹ prêdkoœci¹, tj. 60 km/h, mia³by mo liwoœæ unikniêcia potr¹cenia pieszej. Piesza przekracza³a jezdniê w miejscu, gdzie nie by³o to zabronione, aczkolwiek z uwagi na brak pasów powinna by³a ust¹piæ pierwszeñstwa wszystkim pojazdom. Piesza przed wejœciem na jezdniê mog³a zauwa yæ samochód sprawcy z odleg³oœci ok. 100 m. Wed³ug skar ¹cego zachowanie siê zmar³ej uzasadnia³o zarzut przyczynienia siê poszkodowanej do powstania PRAWO ASEKURACYJNE 2/2019 (99) 165

2 szkody na poziomie co najmniej 50%, co powinno skutkowaæ odpowiednim obni eniem odszkodowania. S¹dy obydwu instancji uzna³y jednak, e rodzaj naruszonych przez zmar³¹ piesz¹ zasad bezpieczeñstwa w ruchu drogowym w porównaniu z zachowaniem kierowcy, jest nieporównywalnie mniejszy i nie uzasadnia³ obni enia odszkodowania opartego na instytucji przyczynienia siê do powstania szkody (art. 362 k.c.). S¹d Najwy szy podzieli³ to stanowisko, nie zgadzaj¹c siê z twierdzeniem ubezpieczyciela, e ustalenie przyczynienia siê do powstania szkody musi automatycznie prowadziæ do obni enia odszkodowania. Wskaza³, e stopieñ przyczynienia siê nie jest bezpoœrednim wyznacznikiem zakresu tego ograniczenia. O tym, czy obowi¹zek naprawienia szkody nale y ograniczyæ ze wzglêdu na przyczynienie siê, a je eli tak, to w jakim stopniu, decyduje s¹d w ramach sêdziowskiego wymiaru odszkodowania, w granicach wyznaczonych przez art. 362 k.c. W powy szym zakresie S¹d Apelacyjny nie naruszy³ art. 362 k.c. przyjmuj¹c, e rodzaj naruszonych przez sprawcê zasad ruchu drogowego i stopieñ jego zawinienia przemawia³y przeciwko obni eniu odszkodowania z uwagi przyczynienie siê zmar³ej pieszej. 2. Kwestia pañstwa cz³onkowskiego UE w³aœciwego w sprawie poboru podatku od sk³adek ubezpieczeniowych Artyku³ 157 ust. 1 akapit pierwszy dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/138/WE z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia dzia³alnoœci ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (Wyp³acalnoœæ II) nale y interpretowaæ w ten sposób, e wówczas, gdy zak³ad ubezpieczeñ z siedzib¹ na terytorium pañstwa cz³onkowskiego oferuje ubezpieczenie obejmuj¹ce ryzyko umowne zwi¹zane z wartoœci¹ akcji i godziw¹ cen¹ zakupu zap³acon¹ przez kupuj¹cego w wypadku nabycia przedsiêbiorstwa, miejscem wykonywania dzia³alnoœci, której ryzyko jest pokrywane przez tê umowê ubezpieczenia, jest miejsce siedziby ubezpieczaj¹cego, niezale nie od tego, czy jest on sprzedaj¹cym, czy kupuj¹cym, a nie miejsce siedziby spó³ki przejmowanej. Taka umowa ubezpieczenia podlega wy- ³¹cznie podatkom poœrednim i op³atom o charakterze fiskalnym od sk³adek ubezpieczeniowych w pañstwie cz³onkowskim, w którym siedzibê ma ubezpieczaj¹cy. (wyrok Trybuna³u Sprawiedliwoœci (szósta izba) z 17 stycznia 2019 r., C-74/18, Legalis nr ) Powy sze orzeczenie zapad³o po rozpoznaniu wniosku o wydanie orzeczenia prejudycjalnego, który zosta³ z³o ony przez naczelny s¹d administracyjny w Finlandii w zwi¹zku z rozpatrywaniem skargi ubezpieczyciela z siedzib¹ w Wielkiej Brytanii na indywidualn¹ interpretacjê podatkow¹ centralnej komisji podatkowej w Finlandii w sprawie okreœlenia pañstwa cz³onkowskiego w³aœciwego do opodatkowania sk³adek ubezpieczeniowych. Ubezpieczyciel ten oferujeswoimklientomus³ugizwi¹zaneznabywaniem przedsiêbiorstw w postaci 166 PRAWO ASEKURACYJNE 2/2019 (99)

3 Przegl¹d orzecznictwa s¹dowego z zakresu prawa ubezpieczeñ gospodarczych ubezpieczeñ warranty & indemnity ( gwarancja i odszkodowanie ), w wypadku których ubezpieczaj¹cym jest albo sprzedaj¹cy, albo kupuj¹cy, oraz ubezpieczenie odpowiedzialnoœci cywilnej zwi¹zanej z sytuacj¹ podatkow¹ zbywanego przedsiêbiorstwa ( ubezpieczenie odpowiedzialnoœci podatkowej ). W zakresie dotycz¹cym ubezpieczaj¹cego i spó³ki przejmowanej, stanowi¹cej przedmiot nabycia, jeden z tych podmiotów jest zagraniczn¹ osob¹ prawn¹, a drugi fiñsk¹ spó³k¹ akcyjn¹. Ubezpieczenia gwarancja i odszkodowanie zawarte zarówno przez sprzedaj¹cego, jak i kupuj¹cego, maj¹ na celu pokrycie przez zak³ad ubezpieczeñ szkody powsta³ej u kupuj¹cegonaskuteknaruszeniaoœwiadczeñ z³o onych przez sprzedaj¹cego w umowie sprzeda y. Natomiast celem ubezpieczenia odpowiedzialnoœci podatkowej jest pokrycie przyrzeczenia udzielonego przez sprzedaj¹cego w umowie sprzeda y, e wobec spó³ki bêd¹cej przedmiotem nabycia ( spó³ki przejmowanej ) nie zostan¹ ustalone podatki za okres, w którym pozostawa³a ona w posiadaniu sprzedaj¹cego. Wszystkie wskazane wy ej ubezpieczenia dotycz¹ ryzyka umownego zwi¹zanego jedynie ze spadkiem wartoœci akcji, który zosta³by spowodowany przez okolicznoœci, w odniesieniu do których sprzedaj¹cy z³o y³ odmienne oœwiadczenia przy zawieraniu umowy sprzeda y. Ani ubezpieczenie gwarancja i odszkodowanie, ani ubezpieczenie odpowiedzialnoœci podatkowej nie maj¹ na celu pokrycia ryzyka ewentualnych szkód lub strat finansowych zwi¹zanych z dzia³alnoœci¹ spó³ki przejmowanej. Centralna komisja podatkowa Finlandii stwierdzi³a, e je eli ubezpieczaj¹cym jest fiñska spó³ka, a przejmowana jest zagraniczna osoba prawna, to sk³adki ubezpieczeniowe nie podlegaj¹ w Finlandii opodatkowaniu, natomiast je eli ubezpieczaj¹cym jest zagraniczna osoba prawna, a przejmowana jest fiñska spó³ka, to sk³adki ubezpieczeniowe podlegaj¹ w Finlandii podatkowi. Udzielaj¹c odpowiedzi na pytanie prejudycjalne Trybuna³ podkreœli³, e z brzmienia art. 157 ust. 1 akapit pierwszy dyrektywy 2009/138 wynika wprost, e ka da umowa ubezpieczenia podlega wy³¹cznie podatkom poœrednim i op³atom o charakterze fiskalnym od sk³adek w pañstwie cz³onkowskim umiejscowienia ryzyka. Z kolei zgodnie z art. 13 pkt 13 lit. d) ppkt (ii) dyrektywy 2009/138, we wszystkich przypadkach, gdy ryzyko nie jest szczególnie zwi¹zane z budynkiem, pojazdem lub podró ¹, pojêcie pañstwa cz³onkowskiego, w którym umiejscowione jest ryzyko w wypadku, gdy ubezpieczaj¹cy jest osob¹ prawn¹, oznacza pañstwo cz³onkowskie, w którym znajduje siê jednostka organizacyjna tego ubezpieczaj¹cego, której dotyczy umowa. W zwi¹zku z tym udzielenie odpowiedzi na zadane pytania wymaga okreœlenia pañstwa cz³onkowskiego, w którym znajduje siê jednostka organizacyjna ubezpieczaj¹cego, której dotycz¹ umowy ubezpieczenia. Trybuna³ wyjaœni³, e celem unijnego prawodawcy by³o zaproponowanie, dla wszystkich rodzajów ubezpieczanego ryzyka, rozwi¹zania umo liwiaj¹cego okreœlenie pañstwa, w którym umiejscowione jest ryzyko, na podstawie kryteriów konkretnych i fizycznych, a nie kryteriów natury prawnej tak, aby ka demu rodzajowi ryzyka odpowiada³ konkretny element umo liwiaj¹cy lokalizacjê w danym pañstwie cz³onkowskim. Istot¹ wskazanych przepisów jest ustanowie- PRAWO ASEKURACYJNE 2/2019 (99) 167

4 nie regu³y dope³niaj¹cej dla okreœlenia miejsca, w którym umiejscowione jest ryzyko gospodarcze, je eli owo ryzyko nie jest szczególnie zwi¹zane z budynkiem, pojazdem lub podró ¹. W takim przypadku decyduj¹ce jest miejsce wykonywania dzia³alnoœci, której ryzyko pokrywa umowa. W zwi¹zku z powy szym, w celu okreœlenia pañstwa cz³onkowskiego, w którym umiejscowione jest ryzyko, nale y ustaliæ konkretn¹ dzia³alnoœæ, której ryzyka s¹ objête poszczególnymi umowami ubezpieczenia rozpatrywanymi w postêpowaniu g³ównym. Analizuj¹c zakres ochrony w ubezpieczeniu gwarancja i odszkodowanie oraz ubezpieczeniu odpowiedzialnoœci podatkowej, Trybuna³ doszed³ do wniosku, e umowy ubezpieczenia maj¹ na celu wy³¹cznie ochronê ubezpieczaj¹cego niezale nie od tego, czy dzia³a on jako kupuj¹cy, czy jako sprzedaj¹cy spó³kê przejmowan¹ przed ryzykiem zwi¹zanym z naruszeniem przez sprzedaj¹cego jego oœwiadczeñ z³o onych i zobowi¹zañ podjêtych przy zawieraniu umowy sprzeda y. Przedmiotem ochrony ubezpieczeniowej nie s¹ natomiast interesy spó³ki przejmowanej. W powy szym stanie rzeczy Trybuna³ uzna³, e miejscem wykonywania dzia³alnoœci, której ryzyko jest pokrywane przez ww. umowy ubezpieczenia, jest miejsce siedziby ubezpieczaj¹cego dzia³aj¹cego w zale noœci od treœci danej umowy ubezpieczenia jako sprzedaj¹cy albo jako kupuj¹cy, a nie miejsce siedziby spó³ki przejmowanej. 3. Kwestia definiowania wypadku ubezpieczeniowego w ogólnych warunkach ubezpieczenia Pojêcie wypadku ubezpieczeniowego, którego wyst¹pienie warunkuje obowi¹zek spe³nienia przez ubezpieczyciela okreœlonego œwiadczenia (art k.c.) nie zosta³o ustawowo zdefiniowane. Z tego wzglêdu stwierdzenie, czy konkretne zdarzenie stanowi taki wypadek, z regu³y wymaga dokonania wyk³adni umowy ubezpieczenia oraz stanowi¹cych jej integraln¹ czêœæ ogólnych warunków ubezpieczenia, przy uwzglêdnieniu regu³ okreœlonych w art k.c. Wyk³adniataniemo epomijaæcelu umowy ubezpieczenia, którym jest ochrona ubezpieczonego, realizowana przez uwzglêdnienie jako zasady odpowiedzialnoœci ubezpieczyciela, przy jednoczesnym ograniczonym rozumieniu przes³anek wy³¹czaj¹cych tê odpowiedzialnoœæ. Nie mo e zatem prowadziæ do zaostrzenia wymagañ stawianych ubezpieczaj¹cemu i ograniczenia obowi¹zków ubezpieczyciela; powinna przy tym respektowaæ za³o enia racjonalnoœci niezbêdne do uzyskania rozs¹dnego rezultatu. (wyrok S¹du Najwy szego z 17 stycznia 2019 r., IV CSK 516/17, Legalis nr ) Powód, prowadz¹cy dzia³alnoœæ gospodarcz¹ w zakresie sprzeda y pojazdów, postanowi³ ubezpieczyæ mienie od kradzie y z w³amaniem oraz rabunku w wariancie ubezpieczenia na pierwsze ryzyko. Ofertê przygotowa³ podobnie jak przy zawieraniu poprzednich umów agent ubezpieczeniowy. Umowa 168 PRAWO ASEKURACYJNE 2/2019 (99)

5 Przegl¹d orzecznictwa s¹dowego z zakresu prawa ubezpieczeñ gospodarczych ubezpieczenia zosta³a zawarta na podstawie ogólnych warunków ubezpieczenia (o.w.u.) od kradzie y z w³amaniem i rabunku mienia jednostek prowadz¹cych dzia³alnoœæ gospodarcz¹. Z samochodów znajduj¹cych siê na parkingu powoda, objêtych umow¹ ubezpieczenia, dokonano kradzie y katalizatorów po ich uprzednim wymontowaniu z pojazdów. Sprawcy przedostali siê na teren parkingu w ten sposób, e przeskoczyli ogrodzenie, zeskakuj¹c z dachu zaparkowanego tu przy nim autobusu. Powód zg³osi³ szkodê ubezpieczycielowi mienia, który uzna³ swoj¹ odpowiedzialnoœæ za szkodê co do zasady, obni y³ jednak odszkodowanie, wskazuj¹c, e umowa przewidywa³a ubezpieczenie mienia na sumy sta³e, a nie na pierwsze ryzyko. W zwi¹zku z tym powód zg³osi³ roszczenie o zap³atê pozosta³ej czêœci odszkodowania pozwanemu towarzystwu ubezpieczeñ, którego wi¹za³a z agentem ubezpieczeniowym umowa ubezpieczenia OC z tytu³u wykonywania czynnoœci agencyjnych. Agent uzna³ swoj¹ odpowiedzialnoœæ za niedoubezpieczenie mienia powoda. Wskaza³, e zaznaczenie wariantu ubezpieczenia na sumy sta³e, zamiast ¹danego przez klienta wariantu na pierwsze ryzyko by³o wynikiem pope³nionego przez niego b³êdu. Pozwany odmówi³ zap³aty odszkodowania, powo³uj¹c siê na brak adekwatnego zwi¹zku przyczynowego miêdzy b³êdem ubezpieczonego a powstaniem szkody. S¹d Okrêgowy zas¹dzi³ od pozwanego ubezpieczyciela OC agenta ubezpieczeniowego na rzecz powoda odszkodowanie, przyjmuj¹c, e przyczyn¹ powstania szkody, której naprawienia domaga³ siê powód, by³o ra ¹ce niedbalstwo agenta, który mia³ dok³adn¹ wiedzê co do sk³adników maj¹tku, które powód zamierza³ obj¹æ ubezpieczeniem; dysponowa³ zapytaniem ofertowym wskazuj¹cym jednoznacznie wariant ubezpieczenia oraz wartoœæ mienia maj¹cego podlegaæ ubezpieczeniu. Przygotowa³ jednak umowê w sposób wadliwy, niezgodny z wol¹ klienta. Na skutek tego dzia³ania powód poniós³ szkodê, gdy wyp³acone mu przez ubezpieczyciela odszkodowanie zosta³o w istotnym zakresie ograniczone ze wzglêdu na niedoubezpieczenie mienia, powsta³e w wyniku przyjêtego w umowie wariantu ubezpieczenia. S¹d Apelacyjny, na skutek apelacji pozwanego, zmieni³ wyrok S¹du I instancji w ten sposób, e oddali³ powództwo uznaj¹c, e zaistnia³e zdarzenie nie by³o objête ochron¹ ubezpieczeniow¹ i nawet przy prawid³owym wype³nieniu obowi¹zków przez agenta, powód nie by³by uprawniony do uzyskania odszkodowania, poniewa sprawcy kradzie y dostali siê na teren parkingu bez sforsowania ogrodzenia przy u yciu si³y i narzêdzi, a taki sposób dzia³ania w œwietle o.w.u. nie móg³, zdaniem S¹du II instancji, zostaæ zakwalifikowany jako kradzie zw³amaniem. S¹d Najwy szy, po rozpoznaniu skargi kasacyjnej ubezpieczaj¹cego, uchyli³ wyrok S¹du Apelacyjnego w czêœci zmieniaj¹cej wyrok S¹du Okrêgowego i w tym zakresie przekaza³ sprawê do ponownego rozpoznania. S¹d Najwy szy stwierdzi³, e pojêcie wypadku ubezpieczeniowego nie zosta³o ustawowo zdefiniowane, co oznacza, e ustalenie, czy konkretne zdarze- PRAWO ASEKURACYJNE 2/2019 (99) 169

6 nie stanowi taki wypadek, z regu³y wymaga dokonania wyk³adni umowy ubezpieczenia oraz ogólnych warunków ubezpieczenia, przy uwzglêdnieniu regu³ okreœlonych w art k.c. Wyk³adnia ta powinna uwzglêdniaæ cel umowy ubezpieczenia, którym jest ochrona ubezpieczonego, realizowana przez odpowiedzialnoœæ ubezpieczyciela, przy zacieœniaj¹cej interpretacji przes³anek wy- ³¹czaj¹cych tê odpowiedzialnoœæ; nie mo e zatem prowadziæ do zaostrzenia wymagañ stawianych ubezpieczaj¹cemu i ograniczenia obowi¹zków ubezpieczyciela. Zdaniem S¹du Najwy szego, powy sze dyrektywy wyk³adni nie zosta³y zastosowane przez s¹d odwo³awczy. Nie mo na zgodziæ siê z pogl¹dem, e ryzyko kradzie y z w³amaniem zosta³o zdefiniowane w o.w.u. w sposób precyzyjny i jednoznaczny, zarówno w odniesieniu do mienia przechowywanego w lokalu, jak i w innym miejscu (na terenie parkingu). W pierwszym przypadku niew¹tpliwie odpowiedzialnoœci¹ ubezpieczyciela zosta³o objête dzia³anie sprawcy polegaj¹ce na usuniêciu zabezpieczeñ przy u yciu si³y i narzêdzi, co wynika wprost z o.w.u. W drugim przypadku wymaganie takiego sposobu dzia³ania sprawcy, jako przes³anki wyst¹pienia wypadku ubezpieczeniowego, nie zosta³o wyartyku³owane. Zabezpieczenia konieczne do zastosowania w lokalu zosta³y okreœlone z wyraÿnym nawi¹zaniem do mo liwoœci ich zniszczenia lub uszkodzenia przy u yciu si³y oraz narzêdzi, zaœ opis sposobu zabezpieczenia parkingu pomija ten kontekst. Mo na zatem przyj¹æ, e taki sposób ujêcia przytoczonych unormowañ by³ zabiegiem celowym. Odmienne zapatrywanie wymaga³oby przyjêcia nieracjonalnego za³o enia, e za wypadek ubezpieczeniowy objêty ochron¹ przewidzian¹ w umowie zawartej przez powoda mog³aby byæ uznana szkoda powsta³a w wyniku kradzie y mienia z parkingu, po³¹czonej z uszkodzeniem lub zniszczeniem zastosowanych na nim odpowiednich zabezpieczeñ, a nie z ich sforsowaniem w inny sposób, np. przez przeskoczenie tej przeszkody. Takiej wyk³adni umowy sprzeciwia siê nakaz interpretowania niejasnych postanowieñ o.w.u. oraz umów ubezpieczenia na korzyœæ ubezpieczaj¹cego. S¹d Najwy szy zwróci³ uwagê, e w¹tpliwoœci co do uznania przedmiotowego zdarzenia za wypadek ubezpieczeniowy, objêtego ochron¹ na podstawie umowy ubezpieczenia mienia, nie mia³ ubezpieczyciel bêd¹cy jej stron¹, który odmówi³ wyp³aty pe³nego odszkodowania jedynie z uwagi na przyjêty wariant ubezpieczenia na sumy sta³e. W tym stanie rzeczy zarzut b³êdnej wyk³adni przez S¹d Apelacyjny umowy ubezpieczenia mienia oraz stanowi¹cych jej integraln¹ czêœæ ogólnych warunków ubezpieczenia nale a³o uznaæ za usprawiedliwiony. Jacek Reps adwokat 170 PRAWO ASEKURACYJNE 2/2019 (99)