Zasady gospodarowania na obszarach NATURA 2000 w dolinach rzecznych.

Transkrypt

1 Zasady gospodarowania na obszarach NATURA 2000 w dolinach rzecznych. Etap I Część I Uwarunkowania gospodarki wodnej. Autor: prof. dr hab. Inż. Szczepan Ludwik Dąbkowski przy współpracy mgr inż. Andrzeja Badowskiego Projekt finansowany ze środków GWP Polska i WWF Polska. Maj 2004

2 SPIS TREŚCI 1. CEL I ZAKRES OPRACOWANIA OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PROJEKTOWANEJ SIECI NATURA 2000 I ZASAD JEJ FUNKCJONOWANIA Wprowadzenie Sieć NATURA 2000 i jej projekt na obszarze Polski Zasady funkcjonowania sieci WARUNKI KORZYSTANIA Z WÓD POWIERZCHNIOWYCH I DOLIN RZECZNYCH ORAZ OBOWIĄZKI ADMINISTRATORÓW/GOSPODARZY WÓD W ŚWIETLE OBECNEGO PRAWODAWSTWA POLSKIEGO Korzystanie z wód, zadania gospodarki wodnej i następstwa w środowisku Obowiązki administratorów wód w świetle prawodawstwa krajowego Obowiązki dyrektorów regionalnych zarządów gospodarki wodnej, mające bezpośredni związek z utrzymaniem administrowanych rzek Obowiązki wojewódzkich zarządów melioracji i urządzeń wodnych RETENCJA WODNA Projektowana sieć NATURA 2000 na tle stref potrzeb obszarowych małej retencji Duże zbiorniki retencyjne OCHRONA PRZED POWODZIĄ SYSTEMY MELIORACYJNE W DOLINACH RZECZNYCH ŻEGLUGA ŚRÓDLĄDOWA Stan dróg wodnych śródlądowych w Polsce Drogi wodne śródlądowe a proponowane obszary sieci NATURA UTRZYMANIE WÓD Cele i wymagania ogólne Rzeki nizinne Rzeki i potoki górskie STAWY RYBNE ELEKTROWNIE WODNE PODSUMOWANIE WYKORZYSTANE ŹRÓDŁA

3 1. CEL I ZAKRES OPRACOWANIA Opracowanie ma na celu częściowe naświetlenie zagadnień z zakresu gospodarki wodnej towarzyszących procedurze ostatecznego wyznaczenia przez władze państwowe obszarów dolin rzecznych proponowanych Komisji Unii Europejskiej do włączenia do sieci NATURA Będzie ono stanowić przyczynek do opracowania zasad ich ochrony uwzględniających wymagania i zasady gospodarowania zasobami wodnymi na tych obszarach. Zgodnie z wytycznymi Unii Europejskiej zawartymi w dyrektywach 79/409/EEC (tzw. Dyrektywa Ptasia) i 92/43/EEC (tzw. Dyrektywa Siedliskowa) Program NATURA 2000 ma na celu zrównoważony rozwój wytypowanych obszarów przyrodniczo wartościowych a nie typowe działania ochroniarskie. Polska, po przystąpieniu do Unii Europejskiej, powinna wdrożyć również zapisy Ramowej Dyrektywy Wodnej (RDW) 2000/60/EC, mającej na celu uzyskanie dobrego stanu wód powierzchniowych i podziemnych poprzez: - wdrożenie planowania gospodarowania zasobami wodnymi, - stworzenie ram dla działań w zakresie ochrony wód, - właściwe zarządzanie wodą bazujące na obszarach dorzeczy, - współpracę z miejscową ludnością oraz zainteresowanymi instytucjami, - ustalenie ogólnych ram legislacji w zakresie gospodarowania wodą i usprawnienia procesu legislacyjnego. Ma się to odbywać zgodnie z prawem UE i krajów członkowskich, we współdziałaniu władzy wodnej, agend ochrony środowiska oraz administracji rządowej i samorządowej, przy uwzględnieniu planów zagospodarowania przestrzennego poszczególnych województw. Racjonalne rozwiązanie wielu zagadnień, a jak się często sądzi i przeciwstawnych interesów ochrony przyrody i gospodarowania wodą, jest zadaniem złożonym i procesem wymagającym czasu. Wymaga przede wszystkim identyfikacji i naświetlenia problemów wywołujących obawy: - środowisk przyrodników odnośnie ingerencji działań technicznych w przyrodę rzek, zmieniających jej charakter i prowadzących ich zdaniem do degradacji walorów siedliskowych koryt i dolin rzecznych, - środowisk technicznych, odpowiedzialnych za bieżące gospodarowanie wodą, utrzymanie wód w należytym stanie i kształtowanie w dłuższej perspektywie gospodarki wodnej i ochrony przed zjawiskami ekstremalnymi powodowanymi nadmiarem lub brakiem wody, o utrudnienia i ograniczenia w zakresie działań 2

4 niezbędnych w tym zakresie, których spodziewają się w przyszłości ekstrapolując dotychczasowe doświadczenia w zakresie współpracy z przyrodnikami.. Opracowanie powinno ułatwić porozumienie obu stron i dopracowanie się wspólnego stanowiska co do celowości objęcia, w ramach programu NATURA 2000, ochroną wnioskowanych obszarów, którymi żywotnie jest zainteresowana gospodarka wodna, uzgodnienia zakresu i wprowadzenia zasad ochrony i jej długofalowych skutków dla gospodarki wodnej. Aby takie porozumienie stało się łatwiejsze, trzeba przede wszystkim zidentyfikować możliwości pojawienia się i zakresy kolizji interesów ochrony przyrody i gospodarki wodnej, której podmiotem działań jest woda, stanowiąca bardzo ważny składnik przyrody. Należy spodziewać się iż dopiero konfrontacja z opracowaniami przyrodników wykaże zagadnienia nakreślone w niniejszym opracowaniu zbyt ogólnie lub zbyt szczegółowo. Wyważenie proporcji nie było dla autorów łatwe, gdyż ogromna liczba programów i strategii opracowanych przez organizacje przyrodnicze oraz piony Ministerstwa Środowiska odpowiedzialne za ochronę przyrody i środowiska często w niewielkim stopniu uwzględnia inne zagadnienia związane z ochroną wód niż ich czystość. Wielkości dostępnych zasobów wody i ocenie potrzeb wodnych oraz ich obszarowym rozkładom poświęcono w tych dokumentach znacznie mniej miejsca. Można z dużą dozą pewności twierdzić, że przyczyna tego wiąże się z trudnością przewidywań kierunków i tempa rozwoju gospodarki narodowej w całości, a jej wodochłonnych lub związanych z wodą gałęzi - w szczególności. Z tych samych przyczyn wcześniejsze opracowania tych zagadnień straciły na aktualności i są mało przydatne. Brak miarodajnej strategii kształtowania ilości i dostępności zasobów wodnych to dodatkowa okoliczność, o której należy pamiętać przy ostatecznym wyborze obszarów do ochrony w ramach Programu NATURA Z powyższych względów w opracowaniu wykorzystano, mamy nadzieję, większość łatwiej dostępnych opracowań i dokumentów powstałych w ostatnich latach. Nie wszystkie dokumenty sygnowane jako materiały opracowane przez Ministerstwo Środowiska i inne agendy państwowe doczekały się formalnego zatwierdzenia. Nie we wszystkich można znaleźć konkretne odniesienia do obszarów dolin rzecznych jako przedmiotu zainteresowania w tym opracowaniu. Mimo to, zawarty w nich materiał faktograficzny lub zarysy strategii wykorzystano w trakcie sporządzania opracowania. 3

5 2. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PROJEKTOWANEJ SIECI NATURA 2000 I ZASAD JEJ FUNKCJONOWANIA 2.1. WPROWADZENIE Intensywny rozwój gospodarczy, budownictwa i infrastruktury technicznej na dużych obszarach, regulacja rzek i melioracja ich dolin, budowa zbiorników wodnych oraz ochrona przed powodziami gruntownie zmieniły przyrodę i krajobrazy dużych połaci, szczególnie Europy Zachodniej pozbawiając wielkie obszary naturalnego charakteru świata fauny i flory. Stworzenie Konwencji Berneńskiej w 1979 r. w ówczesnej Europejskiej Wspólnocie Gospodarczej miało na celu przede wszystkim poprawienie sytuacji na obszarze EWG. Najnowsze działania w tym zakresie ujęte w programie NATURA 2000 mają za zadanie ochronę najważniejszych i najbardziej reprezentatywnych dla naszego kontynentu ekosystemów, wraz z towarzyszącą im fauną i florą. W krajach Europy Środkowej, które w porównaniu z krajami Zachodniej Europy są opóźnione w rozwoju gospodarczym, co odnosi się też do gospodarki wodnej, sytuacja przyrodnicza w dolinach rzecznych, też uległa przeobrażeniom, ale jeszcze nie tak niekorzystnym i daleko posuniętym. Nie oznacza to jednak, że dalsze zmiany zachodzące pod wpływem antropopresji nie zagrażają naszej przyrodzie. Jednak jej ochrona musi uwzględniać potrzeby gospodarczego rozwoju kraju, w tym potrzeby człowieka i jego prawo do poprawy jakości życia. Właśnie te względy towarzyszą nowemu hasłu zrównoważony rozwój. Podstawy prawne i stan organizacyjny ochrony przyrody w Polsce są omówione m.in. w dokumencie Ministerstwa Środowiska pt. Stan przygotowań do wdrożenia programu NATURA 2000 w Polsce. Wynika z niego, że na koniec 2002 r, powierzchnia obszarów objętych różnymi formami ochrony w Polsce wynosiła 10,3 mln ha, co stanowi ponad 33% powierzchni kraju. W cytowanym dokumencie nie ma podobnych informacji o stanie ochrony w innych państwach Europy, a więc trudno orzekać o tym czy jest to obszar duży czy mały w porównaniu z innymi krajami. Nie ma też obrazu problemów społeczno-politycznych towarzyszących objęciu ochroną obiektów wartościowych przyrodniczo. Zagadnienia te mają zostać naświetlone w opracowaniach realizowanych równolegle z niniejszym przez przyrodników. 4

6 2.2. SIEĆ NATURA 2000 I JEJ PROJEKT NA OBSZARZE POLSKI Europejska sieć NATURA 2000 ma być ustanowiona z uwzględnieniem dwóch najistotniejszych Dyrektyw Unii: - 79/409/EWG zwanej Dyrektywą Ptasią, nakazującą ochronę wszystkich gatunków ptaków występujących naturalnie w stanie dzikim na terytorium państw UE, poprzez ochronę ich siedlisk uznanych jako obszary specjalnej ochrony (OSO), - 92/43/EWG zwanej Dyrektywą siedliskową, nakazującą ochronę siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory, przy czym wyróżnia typy siedlisk: dla których państwa członkowskie zobowiązane są powołać specjalne obszary ochrony (SOO), które państwa członkowskie zobowiązane są objąć ochroną ścisłą, które są przedmiotem zainteresowania UE, ale mogą podlegać gospodarczemu użytkowaniu. Zaproponowane Unii i uznane przez nią specjalne obszary ochrony (SOO) i obszary specjalnej ochrony (OSO) mają utworzyć spójną Europejską Sieć Ekologiczną NATURA Państwa członkowskie podejmą starania by poprawić ekologiczną spójność sieci poprzez zachowanie oraz rozwinięcie cech krajobrazu o dużym znaczeniu dla dzikiej fauny i flory. Działania ochronne będą miały na celu przeciwdziałanie: - różnym zagrożeniom i przekształcaniu siedlisk lub przywrócenie utraconych walorów, - niekorzystnym zmianom populacji roślin i zwierząt reprezentującym gatunki uznane za priorytetowe. Do systemu OSO powinny być włączone ostoje ptaków ustanowione wcześniej w ramach Programu Ostoi Ptaków (IBA), które liczyły w Polsce 78 lądowych (6,4% powierzchni kraju) i 3 morskie ostoje o znaczeniu europejskim. Obszary dolin rzecznych włączone do programu będą więc objęte określonymi wymaganiami odnośnie dopuszczalnej działalności gospodarczej, sposobów korzystania z wód i możliwości ich kształtowania. Różnorodność siedlisk to zróżnicowane zasady ochrony. Gospodarowanie wodą w dolinach rzecznych to z kolei różnorodne oddziaływania techniczne na dolinę i koryto rzeki. Identyfikacja wymagań obu ograniczeń dla każdego z obszarów ewentualnej ochrony ma umożliwić w pełni świadomy, ostateczny ich wybór i włączenie do sieci NATURA Opracowany przez polskich przyrodników projekt krajowej sieci obszarów chronionych w ramach programu NATURA 2000 jest przedstawiony na mapie kraju (rys.2.1.). Dla celów 5

7 niniejszego opracowania przedstawiono powiększone jej fragmenty na rys.2.2/i, 2.2/II, 2.2/III, 2.2/IV, 2.2/V i 2.2/VI. W dokumencie Stan przygotowań... omówiono procedury typowania obszarów kwalifikujących się do włączenia do sieci oraz stan zaawansowania prac obejmujący też analizę skutków ustanowienia tej sieci i problemy prawne związane z organizacją systemu zarządzania. Metodyka i trudności związane z wyznaczaniem obszarów do ochrony są omówione w pracy Świerkosza [2003]. Wstępna lista obejmuje 180 OSO i 181 SOO o łącznej powierzchni ha (13,4% powierzchni kraju), przy czym niektóre z nich pokrywają się. Łącznie daje to 283 obszarów NATURA W sieci nie uwzględniono 33 parków krajobrazowych i 728 rezerwatów. Ich wielkość na lądzie jest zróżnicowana i zawiera się w przedziale od 1 ha do ha (Puszcza Piska). Obszar OSO stanowią też przybrzeżne wody Bałtyku. Ponad 40% to obszary duże bo o powierzchni powyżej ha. W poszczególnych województwach udział obszarów proponowanych do sieci NATURA 2000 wynosi od 4 do 25% ich powierzchni. Najmniej jest ich w woj. opolskim i kujawsko-pomorskim, a najwięcej w warmińskomazurskim i pomorskim. 40,4% powierzchni projektowanej sieci przypada na parki narodowe i krajobrazowe. Znaczna część obszarów przypada na lasy państwowe, grunty rolne oraz doliny rzeczne. Funkcjonowanie obszaru na terenach użytkowanych gospodarczo może się odbywać na podstawie umowy z właścicielem terenu. Sposoby gospodarowania będą zależne od warunków koniecznych dla utrzymania typów siedlisk lub gatunków i ich siedlisk. Doliny i koryta rzek oraz inne wody otwarte też mogą być użytkowane gospodarczo, a ponadto służą celom ogólnospołecznym i nadrzędnym interesom publicznym, potrzebne jest więc określenie warunków użytkowania w przypadku ich włączenia do sieci NATURA Nie można też zapominać o tym, że rzeka to kontinuum i działania podjęte w górnym biegu lub w zlewni powyżej odcinka chronionego prowadzą do zmiany warunków hydrologicznych i przyrodniczych. Na niektóre warunki przyrodniczych wpływają one także powyżej miejsca tych działań. Na dużych obszarach ochrony występuje wiele większych i mniejszych rzek, które mogą być ważne dla gospodarki wodnej (w różnej skali). Powstaje więc potrzeba określenia działań dopuszczalnych powyżej chronionego odcinka doliny. 6

8 2.3. ZASADY FUNKCJONOWANIA SIECI W Stanie przygotowania... podano, że art.6 pkt 3 Dyrektywy Siedliskowej dopuszcza działania wynikające z nadrzędnego interesu publicznego, w tym interesów mających charakter społeczny lub gospodarczy (...) i (...) względów odnoszących się do zdrowia ludzkiego i bezpieczeństwa publicznego. O ile ostatnie przypadki wydają się dokładnie określone to interes społeczny i gospodarczy może być różnie rozumiany, a to będzie w przyszłości prowadzić do podejmowania różnorodnych sposobów obchodzenia zasad ochrony lub subiektywnego traktowania poszczególnych przypadków działań właścicieli terenów lub samorządów przez służby nadzorujące stan obszarów chronionych. Rozstrzygnięcia sądowe takich spraw również będą wymagać precyzyjnie sformułowanych zasad i ograniczeń wynikających po ich wprowadzeniu w życie. Ograniczenia będą mieć różny charakter i mogą nakazywać zarówno nowe sposoby użytkowania gruntów jak i zakazywać zmian istniejącego użytkowania. Mogą też eliminować inne sposoby korzystania z przestrzeni gospodarczej i przyrodniczej. Z pewnością należy zgodzić się ze stwierdzeniem zawartym w powołanym opracowaniu, że każdy obszar sieci NATURA 2000 będzie wymagał indywidualnego traktowania, a wiele z nich opracowania specjalnych planów ochrony.... Ważną sprawą jest doprowadzenie do powszechnej świadomości społeczności lokalnych, a często i ponadlokalnych, że program NATURA 2000 nie jest skierowany przeciwko aktywności człowieka, ale ma za zadanie zwrócenie uwagi na potrzebę ochrony środowiska przyrodniczego i włączenie właścicieli, zarządców, samorządy i wszystkich użytkowników w proces ochrony. W przypadku obszarów dolin rzecznych zainteresowanych może być wielu zarówno właściciele gruntów jak i różnorodne organizacje społeczne i gospodarcze. Pewien niepokój budzą nadzieje ujawniane w niektórych dokumentach i opracowaniach krajowych dotyczące możliwości uzyskiwania znacznych środków finansowych z Unii na ochronę, kierowanych na obszary sieci NATURA Obszary te nie zostały jeszcze przez Unię zatwierdzone do ochrony, nie wiadomo jakie będą kryteria kierowania tych środków do takich krajów jak Polska, o której wiadomo, że ma środowisko o dużym stopniu naturalności, i w końcu, czy z powodu niedotrzymywania warunków ochrony nakładane kary nie będą kierowane na rehabilitację środowiska w krajach gdzie zostało ono bardziej zdegradowane. Wszystko to wskazuje na konieczność prowadzenia bardzo wnikliwych analiz przed przyjęciem każdego obszaru pod ochronę w ramach Programu NATURA Przepisy Dyrektywy Siedliskowej wymagają wdrożenia w krajach członkowskich systemu zarządzania siecią NATURA 2000 w poszczególnych elementach sieci. Według 7

9 dokumentu Stan przygotowania do wdrożenia... w państwach już należących do Unii zarządzanie to jest prowadzone w ramach nakreślonych istniejącą w nich tradycją ochrony przyrody i uwarunkowań administracyjnych, a sprawny model zarządzania wiąże się z koniecznością (i tu chyba chodzi o Polskę [przyp. autorów]) wzmocnienia służb ochrony przyrody... Dyrektywa Siedliskowa przewiduje obowiązek sporządzania co 6 lat raportu o działaniach podejmowanych na jej podstawie i oceny ich wpływu na stan ochrony siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków, dla których obszar został ustanowiony oraz głównych wyników monitorowania i nadzoru stanu ochrony siedlisk. Wynika z tego, że praktycznie będą powołane specjalne służby. Nie zostały jednak podane ich uprawnienia i stopnie nadrzędności w stosunku do innych ogniw administracji. W przedmiocie niniejszego opracowania chodzi o przyszłe wzajemne relacje prawne między służbami ochrony a służbami odpowiedzialnymi za gospodarkę wodną i stan urządzeń wodnych na administrowanych przez nie wodach publicznych stanowiących własność Skarbu Państwa (Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej, Wojewódzkie Zarządy Melioracji i Urządzeń Wodnych). Komisja Europejska opracowała kalendarz wdrażania ww. Dyrektyw, również dla krajów nowowstępujących, omówiony w dokumencie Stan przygotowań.... Jednakże już od przekazania listy zobowiązań krajowych zabronione jest pogarszanie stanu siedlisk na obszarach określonych w tej liście. Działania ochronne odnoszące się do składników przyrody ustala minister właściwy do spraw ochrony środowiska. Działania te mogą być wprowadzone do innych planów sporządzonych dla tych obszarów. Ten krótki przegląd różnego rodzaju uwarunkowań i następstw związanych z włączeniem jakiegoś obszaru do sieci NATURA 2000 pokazuje całą złożoność problemu oraz możliwości wystąpienia sprzeczności interesów ochrony przyrody, gospodarki wodnej i użytkowania ziemi w dolinach rzecznych. 3. WARUNKI KORZYSTANIA Z WÓD POWIERZCHNIOWYCH I DOLIN RZECZNYCH ORAZ ZADANIA ADMINISTRATORÓW/GOSPODARZY WÓD W ŚWIETLE OBECNEGO PRAWODAWSTWA POLSKIEGO KORZYSTANIE Z WÓD, ZADANIA GOSPODARKI WODNEJ I NASTĘPSTWA W ŚRODOWISKU Woda jest bogactwem naturalnym niezbędnym w różnych dziedzinach życia, czynnikiem warunkującym jakość środowiska przyrodniczego i limitującym pierwotną produktywność 8

10 ekosystemów. Gospodarka wodna nie służy samej sobie lecz innym gałęziom gospodarki narodowej. Można z tego wykluczyć jedynie działania wchodzące w zakres ochrony przed powodziami, ale już przed zapobieganiem suszom nie! Obydwa te działania mogą mieć wspólny element zbiorniki retencyjne różnego rodzaju, z reguły lokalizowane w dolinach rzek. Inaczej przedstawia się sprawa żeglugi i ujęć wód powierzchniowych. Te działania w najbliższych latach w Polsce będą uzależnione od przyjętej a będącej w opracowywaniu strategii gospodarki wodnej, ale nie należy o nich zapominać w analizach interesów gospodarki wodnej w dolinach rzecznych.. Powszechnie wiadomo, że dostępne zasoby wód słodkich Polski, oceniane na 1,5 tys. m 3 na mieszkańca rocznie, są bardzo skromne i należą do najniższych w Europie. Sytuację pogarsza jeszcze nierównomierny ich rozkład w czasie i na obszarze kraju, nie zawsze i nie wszędzie adekwatny do zapotrzebowania na wodę. Odpływ roczny w latach mokrych może przekraczać trzykrotnie odpływ w latach suchych, który spada do około 32 km 3. Rozwój gospodarczy kraju będzie zmuszał do tworzenia technicznych podstaw właściwego gospodarowania zasobami wody i zwiększania dostępności do wody różnym gałęziom aktywności społecznej. Wymusza on też ochronę ilości i jakości zasobów wodnych, stanowiącą warunek poprawy jakości życia. Woda wykorzystywana jest do różnych celów i przez różne działy gospodarki narodowej. Aby korzystanie z niej było możliwe trzeba dysponować odpowiednimi urządzeniami technicznymi do pobierania, transportowania i gromadzenia, ale także do regulacji jej zasobów w czasie i do ochrony przed zagrożeniami z jej strony. Istotną działalnością jest ujmowanie wody z rzek dla celów komunalnych, przemysłowych, rolniczych i innych, a następnie odprowadzanie ścieków do odbiorników, którymi są głównie rzeki. Zadania gospodarki wodnej realizowane są przez odpowiedzialne za nie służby podległe administracji państwowej. Obowiązki nakładane na te służby wynikają z ustaw i z przepisów wykonawczych do nich. Sposoby i zakresy działań służb wynikają z zasad sztuki inżynierskiej oraz przeznaczonych przez państwo lub samorząd terytorialny nakładów finansowych. Inwestycje mające na celu: a) zwiększenie zasobów/retencji wodnej danego rejonu można podzielić na: - budowę nowych obiektów, - modernizację istniejących systemów wodnych lub ich elementów w celu umożliwienia gromadzenia wody, zwiększenia pojemności zbiorników lub poprawy efektywności wykorzystania wody, 9

11 - odbudowę (renowację) zużytych elementów, poprawę sprawności i efektywności ich działania. b) zaspokojenie potrzeb wodnych ludności i gospodarki, a coraz częściej także terenów przyrodniczo cennych lub chronionych, c) usprawnienie funkcjonowania systemów wodno-gospodarczych, d) likwidację lub zmniejszenie zagrożenia ze strony wody, e) ochronę zasobów wody i zasobów środowiska od niej zależnych. Nowe inwestycje gospodarki wodnej zawsze w mniejszym lub większym stopniu zmieniają sposób użytkowania i infrastrukturę obszaru bezpośrednio zajętego i przyległego. Pewne zasoby przyrodnicze ulegają zubożeniu a inne wzbogaceniu. Zagadnienia te są analizowane w ocenach oddziaływania na środowisko, gdyż zmiany i ich zakres, a także możliwość zrekompensowania strat lub zyski ekologiczne, mają ścisły związek z warunkami lokalnymi i charakterem obiektu wodnego. Oceny i analizy opracowywane są na różnych etapach przygotowywania inwestycji (planowanie, programowanie, projektowanie). Po zatwierdzeniu sieci NATURA 2000, inwestycje wodne na obszarach do niej włączonych będą podlegać szczegółowej i być może przewlekłej procedurze przetargowej między działaczami gospodarczymi a organizacjami nadzorującymi funkcjonowanie ostoi i siedlisk podlegających ochronie. Dlatego na etapie poprzedzającym ich zatwierdzenie i przyjęcie terenów jako elementów sieci NATURA 2000 powinno dojść do oceny planów inwestycyjnych w zakresie gospodarki wodnej i zasad ochrony mających obowiązywać na tych terenach, a także do analizy wpływu działań gospodarczych na obszarach przyległych, w tym także w zlewni powyżej chronionego odcinka doliny rzecznej, na obiekt ochroniony. Bez dokładnego rozpoznania zasad ochrony i warunków przyrodniczych, które muszą być utrzymane i zapewnione, może dojść do blokady rozwoju gospodarczego terenów, z których wpływy zmian warunków przenoszą się na obszary chronione. W najlepszym razie może to prowadzić do ponoszenia dużych kosztów na rekompensaty strat w środowisku. Działalność służb technicznych i administracyjnych gospodarki wodnej jest ściśle związana z zadaniami i potrzebami tej gałęzi gospodarki narodowej. Po zmianie w Polsce systemu społeczno-politycznego w coraz większym stopniu obowiązek dbałości o jakość życia, w tym także o środowisko przyrodnicze, krajobraz, dostęp do czystej wody i możliwości korzystania z tych dóbr przez mieszkańców przesuwa się na samorządy lokalne. To one m.in. w planach zagospodarowania przestrzennego gmin uwzględniają przedsięwzięcia zmierzające do poprawy dostępu do wody w celu rekreacji, sportów i wypoczynku, a wyrażone planami budowy stawów i małych zbiorników wodnych 10

12 (w ramach rozwoju tzw. małej retencji wodnej), renaturyzacji mniejszych rzek, rozwoju okresowej żeglugi turystycznej i rekreacyjnej. Zgłaszają też potrzeby działań technicznych na rzekach istotnych dla ochrony przed powodzią i suszą. Działania techniczne umożliwiające korzystanie z zasobów wody i ich kształtowanie zawsze prowadzą do określonej ingerencji w krajobraz i środowisko przyrodnicze. Występuje ona nie tylko na etapie tworzenia danego obiektu, ale także w całym okresie jego istnienia, gdyż wymaga prowadzenia różnorodnych zabiegów zapewniających funkcjonowanie oraz bezpieczeństwo obiektu technicznego i terenów objętych jego wpływem lub narażonych na różne zagrożenia w przypadku awarii lub niewłaściwego funkcjonowania. Gospodarowanie wodą, w tym także ochrona przed powodzią, za wyjątkiem zabiegów wielkoobszarowych w zlewniach rzecznych, wymaga dysponowania odpowiednimi i z reguły różnorodnymi obiektami technicznymi. Mogą one pełnić pojedyncze funkcje lub być wykorzystywane do różnych zadań. Umożliwiają korzystanie z zasobów wodnych oraz ich kształtowanie i dostosowanie warunków wodnych do potrzeb: użytkowników i konsumentów wody w tym odprowadzania ścieków, ochrony przed powodzią, środowiska przyrodniczego, ochrony przed erozją, poprawy jakości wód szczególnie w okresach niżówek. Polska, leżąc w klimacie przejściowym od atlantyckiego do kontynentalnego jest narażona na kaprysy obu rodzajów klimatu: intensywne deszcze i roztopy powodujące powodzie oraz susze. Wymaga to takiego urządzenia kraju by ujemne skutki tych zjawisk mogły być ograniczane. Zadania te spoczywają na gospodarce wodnej, która powinna: - gromadzić okresowe nadmiary wód udostępniając je w okresie niedoborów, - właściwie sterować odpływem tych nadmiarów ograniczając straty powodziowe, - utrzymywać w należytym stanie wały przeciwpowodziowe i koryta rzek by ograniczać zatopienia, erozję i zagrożenia niszczeniem brzegów, budowli wodnych i przepraw drogowych. Wymienione działania należące do gospodarki wodnej sensu stricte oraz wiele innych związanych z utrzymaniem wód, ich udostępnianiem itd. uzasadniają istnienie odpowiedzialnych za to fachowych służb państwowych i samorządowych. Będąc odpowiedzialnymi za stan gospodarki wodnej biorą one udział w tworzeniu i realizacji jej strategii. W następnych punktach przytoczono obowiązki i uprawnienia administratorów wód, gdyż wskazują one na potrzebę współpracy stron: instytucji odpowiedzialnych za gospodarkę wodną w kraju i przyrodników opracowujących plany i zasady ochrony obiektów sieci NATURA 2000, zlokalizowanych w dolinach rzek i na obszarach szczególnie ważnych dla 11

13 gospodarki wodnej, w procesie dochodzenia do konsensusu odnośnie ostatecznej kwalifikacji obszarów do ochrony ZADANIA ADMINISTRATORÓW WÓD W ŚWIETLE PRAWODAWSTWA KRAJOWEGO ZADANIA DYREKTORÓW REGIONALNYCH ZARZĄDÓW GOSPODARKI WODNEJ Ustawa Prawo wodne z dnia 18 lipca 2001 roku reguluje gospodarowanie wodami zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju, a w szczególności kształtowanie i ochronę zasobów wodnych, korzystanie z wód oraz zarządzanie zasobami wodnymi. Ustawa stanowi, że gospodarowanie wodami jest prowadzone z zachowaniem zasady racjonalnego i całościowego traktowania zasobów wód powierzchniowych i podziemnych, z uwzględnieniem ich ilości i jakości. Gospodarowanie wodami uwzględnia zasadę wspólnych interesów i jest realizowane przez współpracę administracji publicznej, użytkowników wód i przedstawicieli lokalnych społeczności, tak aby uzyskać maksymalne korzyści społeczne. Gospodarowanie wodami realizowane jest przy pomocy ustanowionych ustawą instrumentów zarządzania, a m.in.: planów gospodarki wodnej, pozwoleń wodnoprawnych, opłat i należności w gospodarce wodnej oraz kontroli gospodarowania wodami, z uwzględnieniem podziału państwa na dwa obszary dorzeczy: Wisły i Odry oraz na regiony wodne. Organami właściwymi w sprawach gospodarowania wodami są: minister właściwy do spraw gospodarki wodnej, Prezes Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej - jako centralny organ administracji rządowej, nadzorowany przez ministra właściwego do spraw gospodarki wodnej, dyrektor regionalnego zarządu gospodarki wodnej - jako organ administracji rządowej niezespolonej, podlegający Prezesowi Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, wojewoda, organy jednostek samorządu terytorialnego. Minister właściwy do spraw gospodarki wodnej, do czasu utworzenia urzędu Prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, pełni funkcję organu wyższego stopnia 12

14 w rozumieniu Kodeksu postępowania administracyjnego w stosunku do wojewodów i dyrektorów regionalnych zarządów gospodarki wodnej, w sprawach określonych ustawą. W ramach nowelizacji Prawa wodnego dyrektorzy regionalnych zarządów gospodarki wodnej otrzymali dodatkowe umocowanie prawne mające na celu zapewnienie prawidłowego gospodarowania wodami, w tym w szczególności ochrony zasobów wodnych oraz ochrony ludzi i mienia przed powodzią. W szczególności, uzgodnienia z właściwym dyrektorem regionalnego zarządu wymaga: studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz strategia rozwoju województwa w zakresie zagospodarowania obszarów narażonych na niebezpieczeństwo powodzi, miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego i plan zagospodarowania przestrzennego województwa w zakresie zagospodarowania stref ochronnych ujęć wody, obszarów ochronnych zbiorników wód śródlądowych i obszarów narażonych na niebezpieczeństwo powodzi, decyzja o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla przedsięwzięć wymagających uzyskania pozwolenia wodnoprawnego, do wydania którego organem właściwym jest wojewoda. Ustawa dokonała podziału wód na powierzchniowe i podziemne. Wody, z wyjątkiem wód morza terytorialnego i morskich wód wewnętrznych, są wodami śródlądowymi. Wody w ciekach naturalnych, kanałach oraz w źródłach, z których cieki biorą początek to wody płynące. W ustawie zdefiniowano wiele pojęć, w tym m.in.: dobry stan ekologiczny jako stan zasobów wodnych, w którym wartości elementów jakości biologicznej właściwej dla danego rodzaju wód powierzchniowych wykazują niskie poziomy degradacji na skutek działalności człowieka, przy czym są to niewielkie odchylenia od wartości, jakie zwykle towarzyszą temu rodzajowi zasobów, kanały sztuczne koryta prowadzące wodę w sposób ciągły lub okresowy, o szerokości dna co najmniej 1,5 m przy ich ujściu lub ujęciu, rowy - sztuczne koryta prowadzące wodę w sposób ciągły lub okresowy, o szerokości dna mniejszej niż 1,5 m przy ich ujściu, śródlądowe drogi wodne - śródlądowe wody powierzchniowe, na których, z uwagi na warunki hydrologiczne oraz istniejące urządzenia wodne, możliwy jest przewóz osób i towarów statkami żeglugi śródlądowej, 13

15 urządzenia wodne - urządzenia służące kształtowaniu zasobów wodnych oraz korzystaniu z nich, a w szczególności: o budowle: piętrzące, upustowe, przeciwpowodziowe i regulacyjne, a także kanały i rowy, o obiekty zbiorników i stopni wodnych, o stawy, o obiekty służące do ujmowania wód powierzchniowych oraz podziemnych, o obiekty energetyki wodnej, o wyloty urządzeń kanalizacyjnych służące do wprowadzania ścieków do wód, o stałe urządzenia służące do połowu ryb lub do pozyskiwania innych organizmów wodnych, o mury oporowe, bulwary, nabrzeża, pomosty, przystanie, kąpieliska, o stałe urządzenia służące do dokonywania przewozów międzybrzegowych, wody graniczne - wody, którymi przebiega granica państwa, lub wody w tych miejscach, w których są one przecięte granicą państwa, Przepisy ustawy dotyczące: urządzeń wodnych stosuje się odpowiednio m.in. do: o urządzeń melioracji wodnych nie zaliczonych do urządzeń wodnych, o prowadzonych przez wody oraz wały przeciwpowodziowe obiektów mostowych, rurociągów, linii energetycznych, linii telekomunikacyjnych oraz innych urządzeń, o obiektów budowlanych oraz robót na obszarach bezpośredniego zagrożenia powodzią lub w wodach, wykonania urządzeń wodnych - stosuje się odpowiednio do odbudowy, rozbudowy, przebudowy lub rozbiórki tych urządzeń, właścicieli - stosuje się odpowiednio do posiadaczy samoistnych oraz użytkowników wieczystych; a w przypadku eksploatacji instalacji stosuje się do prowadzącego instalację w rozumieniu ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony środowiska (Dz. U. Nr 62, poz. 627). Wody stanowią własność Skarbu Państwa, innych osób prawnych albo osób fizycznych. Wody stanowiące własność Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego są wodami publicznymi. 14

16 Prawa właścicielskie w stosunku do wód publicznych, w szczególności wód podziemnych oraz śródlądowych wód powierzchniowych stanowiących własność Skarbu Państwa z zastrzeżeniem art. 13 ustawy, wykonują: minister właściwy do spraw gospodarki wodnej (do czasu utworzenia urzędu Prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej) - w stosunku do wód istotnych dla kształtowania zasobów wodnych oraz ochrony przeciwpowodziowej: o w potokach górskich i ich źródłach, o w ciekach naturalnych, od źródeł do ujścia, o średnim przepływie z wielolecia równym lub wyższym od 2,0 m 3 /s w przekroju ujściowym, o w jeziorach oraz sztucznych zbiornikach wodnych, przez które przepływają cieki, o których mowa powyżej, o granicznych, o w śródlądowych drogach wodnych, dyrektor parku narodowego - w stosunku do wód znajdujących się w granicach parku, marszałek województwa, jako zadanie z zakresu administracji rządowej wykonywane przez samorząd województwa - w stosunku do wód istotnych dla regulacji stosunków wodnych na potrzeby rolnictwa, służących polepszeniu zdolności produkcyjnej gleby i ułatwieniu jej uprawy, oraz w stosunku do pozostałych wód nie wymienionych w poprzednich punktach. Rada Ministrów określiła na mocy delegacji ustawy, w drodze rozporządzenia, śródlądowe wody powierzchniowe lub ich części, stanowiące własność publiczną, istotne dla: kształtowania zasobów wodnych oraz ochrony przeciwpowodziowej, regulacji stosunków wodnych na potrzeby rolnictwa. Do zadań dyrektora regionalnego zarządu gospodarki wodnej (RZGW), będącego organem administracji rządowej niezespolonej właściwym w sprawach gospodarowania wodami w regionie wodnym (dział VI ustawy Prawo wodne) należy m.in.: opracowywanie analiz stanu zasobów wodnych, stanu ochrony przed powodzią i warunków korzystania z wód regionu wodnego, opracowywanie projektów planów ochrony przeciwpowodziowej w regionie wodnym i koordynowanie działań związanych z ochroną przed powodzią oraz suszą, a także opiniowanie projektów planów gospodarowania zasobami wodnymi na obszarze dorzecza, 15

17 sporządzanie wykazów wód powierzchniowych i podziemnych, które są lub mogą być wykorzystywane do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia, do celów rekreacyjnych, a w szczególności do kąpieli, do bytowania ryb, skorupiaków i mięczaków lub innych organizmów w warunkach naturalnych oraz umożliwiających migracje ryb, występowanie na prawach strony w postępowaniach administracyjnych, prowadzonych na podstawie przepisów ustawy, w sprawach dotyczących regionu wodnego, wykonywanie kontroli gospodarowania wodami, planowanie przedsięwzięć związanych z odbudową ekosystemów zdegradowanych przez eksploatację zasobów wodnych, W przypadkach określonych ustawą, dyrektor RZGW wydaje rozporządzenia mające charakter aktów prawa miejscowego. W związku z tym jest on instancją współdecydującą o zasadach gospodarowania wodą w dorzeczach i kształtującą te zasady. Do jego obowiązków należy konsultowanie wszelkich zamierzeń dotyczących zmian gospodarowania obszarami mających istotny wpływ na gospodarkę wodną. W ramach gospodarowania mieniem Skarbu Państwa, związanym z gospodarką wodną, dyrektor RZGW realizuje w imieniu ministra właściwego do spraw gospodarki wodnej (do czasu utworzenia urzędu Prezesa Krajowego Zarządu), zadania związane z utrzymywaniem wód lub urządzeń wodnych oraz pełni funkcję inwestora w zakresie gospodarki wodnej w regionie wodnym. Planowanie w gospodarowaniu wodami służy programowaniu i koordynowaniu działań m.in. mających na celu (rozdział 3 działu VI ustawy Prawo wodne): osiągnięcie lub utrzymanie co najmniej dobrego stanu ekologicznego wód oraz ekosystemów od wody zależnych, poprawę stanu zasobów wodnych i możliwości korzystania z wód oraz poprawę ochrony przeciwpowodziowej. Planowanie w gospodarowaniu wodami obejmuje: plany gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy, plany ochrony przeciwpowodziowej oraz przeciwdziałania skutkom suszy na obszarze państwa, z uwzględnieniem podziału na obszary dorzeczy, plany ochrony przeciwpowodziowej regionu wodnego, warunki korzystania z wód regionu wodnego, sporządzane w miarę potrzeby warunki korzystania z wód zlewni. Kontrola gospodarowania wodami dotyczy m.in.: 16

18 stanu realizacji planów i programów dotyczących gospodarki wodnej, korzystania z wód, przestrzegania warunków ustalonych w decyzjach wydanych na podstawie ustawy, utrzymania wód oraz urządzeń wodnych, przestrzegania nałożonych na właścicieli gruntów obowiązków i ograniczeń oraz warunków obowiązujących w strefach i obszarach ochronnych ustanowionych na podstawie ustawy, przestrzegania warunków obowiązujących na wałach przeciwpowodziowych oraz na obszarach bezpośredniego zagrożenia powodzią, stanu zabezpieczenia przed powodzią oraz przebiegu usuwania skutków powodzi związanych z utrzymaniem wód oraz urządzeń wodnych, ustawiania i utrzymywania stałych urządzeń pomiarowych na brzegach i w wodach, wykonywania w pobliżu urządzeń wodnych robót lub czynności, które mogą zagrażać tym urządzeniom lub spowodować ich uszkodzenie. W dziale X ustawa Prawo wodne zdefiniowała sprawy objęte działem gospodarka wodna, do których zaliczono m.in. sprawy: kształtowania, ochrony i racjonalnego wykorzystywania zasobów wodnych, utrzymania śródlądowych wód powierzchniowych, stanowiących własność Skarbu Państwa wraz z infrastrukturą techniczną związaną z tymi wodami, obejmującą budowle oraz urządzenia wodne, budowy, modernizacji oraz utrzymania śródlądowych dróg wodnych, ochrony przeciwpowodziowej, w tym budowy, modernizacji oraz utrzymania urządzeń wodnych zabezpieczających przed powodzią oraz koordynacji przedsięwzięć służących osłonie i ochronie przeciwpowodziowej państwa, współpracy międzynarodowej na wodach granicznych w zakresie zadań należących do działu ZADANIA WOJEWÓDZKICH ZARZĄDÓW MELIORACJI I URZĄDZEŃ WODNYCH Marszałkowie województw wypełniają swoje prawa właścicielskie w stosunku do wód publicznych stanowiących własność Skarbu Państwa, a w szczególności obowiązki i uprawnienia w zakresie melioracji wodnych poprzez powołane Wojewódzkie Zarządy Melioracji i Urządzeń Wodnych (WZMiUW). Zakres działalności WZMiUW jest zbieżny z 17

19 działalnością i zadaniami Regionalnych Zarządów Gospodarki Wodnej w części dotyczącej administrowania i utrzymania cieków wodnych pozostających w ich władaniu. Zgodnie z art. 11 ustawy Prawo wodne Wojewódzkie Zarządy wykonują prawa właścicielskie w stosunku do wód publicznych stanowiących własność Skarbu Państwa w imieniu marszałka województwa, jako zadanie z zakresu administracji rządowej wykonywane przez samorząd województwa, w stosunku do wód istotnych dla regulacji stosunków wodnych na potrzeby rolnictwa, służących polepszeniu zdolności produkcyjnej gleby i ułatwieniu jej uprawy, oraz w stosunku do pozostałych wód, do których prawa właścicielskie zostały przypisane ministrowi właściwemu do spraw gospodarki morskiej, Prezesowi Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej i dyrektorom parków narodowych. Wojewódzkie Zarządy prowadzą działalność na podstawie uchwał Sejmików Województw i zatwierdzonych statutów. Do zadań Wojewódzkich Zarządów należą m.in. obsługa inwestorska w zakresie melioracji wodnych dla potrzeb obszarów wiejskich oraz ochrony przeciwpowodziowej, utrzymanie i eksploatacja urządzeń melioracji wodnych podstawowych oraz urządzeń melioracji wodnych szczegółowych na gruntach stanowiących własność Państwa wraz z wykonywaniem ochrony przeciwpowodziowej na tych urządzeniach, organizowanie i nadzorowanie robót remontowo-konserwacyjnych i eksploatacyjnych na urządzeniach melioracji wodnych podstawowych oraz na urządzeniach melioracji wodnych szczegółowych na gruntach stanowiących własność Państwa, udział w realizacji programów małej retencji. Szczególnie istotne zadania z punktu widzenia Programu Natura 2000 dotyczą zjawisk ekstremalnych: zagadnień ochrony przeciwpowodziowej i budowy zbiorników małej retencji. Wojewódzkie Zarządy są administratorami praktycznie prawie wszystkich wałów przeciwpowodziowych nie tylko na swoich rzekach, ale również na rzekach administrowanych przez R. Z. G. W. Wprowadzenie programu Natura 2000 stwarza dla nich podobne problemy i trudności jak dla RZGW. Najistotniejsze zadanie z punktu widzenia ochrony powodziowej tj. zapewnienie warunków swobodnego przepływu wód oraz spływu lodów i kry w korytach rzek i międzywalach dla zachowania w całkowitym bezpieczeństwie istniejących obwałowań wymaga prowadzenia stałej i planowej konserwacji wałów i międzywali polegającej na systematycznej wycince i usuwaniu drzew i zakrzaczeń zwiększających 18

20 zagrożenie oraz umacnianiu, konserwacji i modernizacji istniejących i budowy nowych wałów. Zadanie ochrony przed powodzią oraz suszą jest nałożone zapisem art. 81 ustawy Prawo wodne na organy administracji rządowej i samorządowej. Art. 82 ustawy określa, że obszary narażone na niebezpieczeństwo powodzi obejmują: obszary bezpośredniego zagrożenia powodzią, obszary potencjalnego zagrożenia powodzią. Obszary bezpośredniego zagrożenia powodzią stanowią w szczególności tereny między wałem przeciwpowodziowym a linią brzegu, strefa wybrzeża morskiego oraz strefa przepływów wezbrań powodziowych określona w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, na podstawie studium uwzględniającego częstotliwość występowania powodzi, ukształtowania dolin rzecznych i tarasów zalewowych, stref przepływu wezbrań powodziowych, terenów zagrożonych osuwiskami skarp lub zboczy, terenów depresyjnych oraz bezodpływowych. Obszary potencjalnego zagrożenia powodzią obejmują tereny narażone na zalanie w przypadku: przelania się wód przez koronę wału przeciwpowodziowego, zniszczenia lub uszkodzenia wałów przeciwpowodziowych, zniszczenia lub uszkodzenia budowli piętrzących albo budowli ochronnych pasa technicznego. Obszary narażone na niebezpieczeństwo powodzi pozostają prawie w całości w jurysdykcji Wojewódzkich Zarządów, natomiast skutki realizowania lub nie prowadzenia przez nie działalności zapobiegawczej przekładają się bezpośrednio na bezpieczeństwo mieszkającej na tych obszarach ludności i jej majątku, rolnictwo oraz infrastrukturę przemysłową. Ustawa Prawo wodne w art wprowadziła zmianę art.11 w ustawie z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej. Na jej podstawie dział gospodarka wodna obejmuje m.in. sprawy: utrzymania śródlądowych wód powierzchniowych, stanowiących własność Skarbu Państwa wraz z infrastrukturą techniczną związaną z tymi wodami, obejmującą budowle oraz urządzenia wodne, budowy, modernizacji oraz utrzymania śródlądowych dróg wodnych, ochrony przeciwpowodziowej, w tym budowy, modernizacji oraz utrzymania urządzeń wodnych zabezpieczających przed powodzią oraz koordynacji przedsięwzięć służących osłonie i ochronie przeciwpowodziowej państwa. 19

21 Do realizacji tych zadań zobowiązane są prawnie takie podmioty administracji publicznej jak Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej oraz Wojewódzkie Zarządy Melioracji i Urządzeń Wodnych. Obie instytucje powinny wykonywać te zadania w ramach działań na rzecz utrzymania i regulacji wód. W ramach utrzymania rzek podejmowane są działania eksploatacyjne, konserwacyjne i remontowe. Działania te polegają m.in. na: konserwacji lub remontach budowli regulacyjnych, wycince drzew i krzewów w pasie czynnego przepływu wody, usuwaniu z koryta rzeki przeszkód tamujących przepływ wód, jak np. wyrwane drzewa, usuwanie z koryta (trasy rzeki regulowanej) kęp i odsypisk tamujących przepływ lub wywierających wpływ na kształtowanie się kierunku przepływu, ubezpieczaniu i zabudowie niszczonych przez wodę brzegów rzek, ubezpieczaniu zagrożonych stóp wałów przeciw powodziowych, prowadzeniu robót ziemnych mechanicznych i pogłębiarskich w trasie regulacyjnej i międzywalu dla wykształcenia prawidłowego koryta i ułatwienia przepływu wód wielkich i bezpiecznego spływu lodów. Wszelkie działania na rzecz ochrony przed powodzią i powiększania zasobów wodnych poprzez realizację programów małej retencji podejmowane przez Regionalne Zarządy i Wojewódzkie Zarządy powinny być prowadzone bez żadnych ograniczeń. Wychodzi naprzeciw temu prawo ponieważ na prace utrzymaniowe na rzekach nie jest wymagane pozwolenie wodnoprawne. Z drugiej strony roboty te ze względu na stały niedobór środków finansowych są realizowane w przypadkach najwyższej konieczności. Do zadań WZMiUW w zakresie związanym z gospodarką wodną należy ponadto (na podstawie Statutu WZMiUW w Lublinie): - określanie potrzeb oraz prognozowanie rozwoju melioracji wodnych, - opracowywanie wieloletnich i rocznych planów inwestycji melioracyjnych i obiektów gospodarki wodnej dla potrzeb rolnictwa oraz ochrony przeciwpowodziowej, - obsługa inwestorska w zakresie melioracji wodnych i ochrony przeciwpowodziowej, - prowadzenie ewidencji urządzeń melioracji wodnych, - utrzymanie i eksploatacja urządzeń melioracji wodnych podstawowych oraz urządzeń melioracji wodnych szczegółowych na gruntach stanowiących własność Skarbu Państwa wraz z wykonywaniem ochrony przeciwpowodziowej na tych urządzeniach, 20

22 - organizowanie i nadzorowanie robót remontowo-konserwacyjnych i eksploatacyjnych na urządzeniach melioracji wodnych podstawowych oraz na urządzeniach melioracji wodnych szczegółowych na gruntach stanowiących własność Skarbu Państwa, - opracowywanie dokumentacji technicznych dla potrzeb inwestycji melioracyjnych i konserwacji urządzeń oraz utrzymania urządzeń ochrony przeciwpowodziowych, - współpraca z jednostkami administracji publicznej, placówkami naukowymi i innymi instytucjami działającymi na rzecz obszarów wiejskich i gospodarki wodnej w zakresie prowadzonej działalności, - nadzorowanie i kontrola działalności spółek wodnych w zakresie konserwacji i eksploatacji urządzeń melioracji szczegółowych, - modernizacja obszarów wiejskich. 4. RETENCJA WODNA 4.1.PROJEKTOWANA SIEĆ NATURA 2000 NA TLE STREF POTRZEB OBSZAROWYCH MAŁEJ RETENCJI Pod pojęciem mała retencja rozumiano, po jego pojawieniu się na początku lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku, gromadzenie wody w najmniejszych zbiornikach wodnych. Z czasem uległo ono znacznemu rozszerzeniu i obecnie rozumie się przez nie wszelkie działania techniczne i rolnicze umożliwiające zatrzymanie wody i opóźnienie jej odpływu powierzchniowego poprzez retencjonowanie na powierzchni terenu (w zbiornikach, korytach rzecznych i rowach, stawach), w gruncie i w glebie. Intensywne meliorowanie obszarów rolniczych celem zwiększenia ich produktywności i poprawienia warunków uprawy pól oraz rozwój budownictwa i przemysłu wymagający odwadniania terenów doprowadziły na znacznych obszarach do obniżenia poziomu wody gruntowej i przesuszenia. Zachodzi więc konieczność poprawy uwilgotnienia terenów przesuszonych, złagodzenia problemu skutków susz i ma temu służyć rozwój małej retencji. Susze, które w ostatnich 15 latach wystąpiły na terenie kraju i spowodowane nimi straty gospodarcze doprowadziły w 1995 roku do podpisania Porozumienia Ministrów Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej oraz Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa dotyczącego współpracy w zakresie programu małej retencji. W realizacji tego porozumienia Ministrów odpowiedzialnych za gospodarowanie wodą zostały opracowane wojewódzkie programy rozwoju małej retencji. Uwzględniono w nich m.in. potrzeby i możliwości budowy małych zbiorników wodnych w liczbie kilku 21

23 tysięcy. Tylko w siedmiu dawnych województwach: białostockie, toruńskie, elbląskie, warszawskie, ciechanowskie, płockie i lubelskie zajmujących 14 % powierzchni kraju (Wiśniewska 2002) planowano 1430 obiektów czyli średnio 3,3 zbiornika na 100 km 2, co umożliwiałoby utworzenie dodatkowej retencji średnio 340 tyś. m 3 /100 km 2 (od 40 do 820 tyś. m 3 /100 km 2 w zależności od województwa). Prawie połowa z nich miałaby pełnić obok funkcji gospodarczych także funkcje ekologiczne. Trudno jednak, bez szczegółowych analiz, określić czy byłyby to funkcje zgodne z potrzebami projektowanych obiektów sieci NATURA Oceniono, że jedynie 8 % spośród planowanych zbiorników w tych siedmiu b. województwach w sposób istotny ograniczałoby lokalne zagrożenia powodziowe, a 28 % zbiorników miałoby istotne znaczenie turystyczne i rekreacyjne. Ponad 50 % planowanej retencji na omawianych obszarach przewidywano uzyskać w wyniku przegrodzenia doliny cieku, modernizacji lub powiększenia zbiorników sztucznych istniejących. W byłych województwach elbląskim, płockim i toruńskim % dodatkowej retencji powstałoby w wyniku podpiętrzenia jezior. W większości ówczesnych województw jako druga pod względem rodzaju retencji jest retencja korytowa, a w 12 przypadkach przewidywano podpiętrzenie jezior. Program małej retencji dotyczy zwiększania zasobów wodnych m.in. poprzez budowę małych zbiorników o pojemności do 5 mln m 3. Wyróżniono w nim cztery strefy o zróżnicowanych potrzebach retencjonowania wody (rys.4.1). Największe potrzeby w tym względzie występują w pasie obejmującym centralną Polskę, ciągnącym się wzdłuż linii równoleżnikowej, z centrum na Kujawach. W ślad za tym opracowaniem Instytuty: Melioracji i Użytków Zielonych oraz Meteorologii i Gospodarki Wodnej opracowały w 1997 roku mapę (w układzie ówczesnych województw) stanowiącą jedną z podstaw kierowania środków finansowych na budowę urządzeń małej retencji (rys. 4.2). Na tej mapie zaznaczono też strefy predestynowane do budowy większych zbiorników wodnych. Są to obszary byłych województw: wałbrzyskiego, jeleniogórskiego, bielsko-bialskiego, nowosądeckiego oraz krośnieńskiego, a więc tereny górskie. Wynika to z oczywistych względów, na które składają się: - wysokie opady, - sprzyjające warunki topograficzne, - stosunkowo małe zagospodarowanie i czyste środowisko. Konfrontacja tych obszarów z projektowaną siecią NATURA 2000 jest przeprowadzona w dalszej części opracowania. 22

24 Małe zbiorniki to mała pojemność retencyjna, ale mogą one w skali lokalnej zwiększać zasoby wodne i zmieniać jakość środowiska. Deficyt lub niedobory wody występują na obszarze ponad 100 tyś. km 2 czyli na prawie jednej trzeciej powierzchni kraju. Jest to poważne zagrożenie rozwoju tych obszarów. Zablokowanie działań w zakresie gospodarki wodnej w dolinach rzek na tych obszarach doprowadziłoby do ich gospodarczej degradacji. Dlatego rozwój małej retencji wodnej jest elementem ogólnej strategii działań prowadzących do zintegrowanej gospodarki wodnej i w efekcie do zintegrowanego i zrównoważonego rozwoju gospodarczego. W programach wojewódzkich zaplanowano do roku 2015 (wg zestawienia w pracy Kowalewskiego 2003) budowę 4789 małych zbiorników o łącznej pojemności ok. 860 mln m 3 oraz podpiętrzenie 520 jezior dające przyrost pojemności ok. 263 mln m 3. Ponadto, zaplanowano budowę ponad 1800 obiektów piętrzących wodę w korytach cieków naturalnych i sztucznych umożliwiających retencjonowanie 18 mln m 3 wody. W wyniku opracowań IMGW i IMUZ, w których analizowano różne kryteria potrzeb, określono hierarchię tych potrzeb, wyróżniając 4 strefy (rys.4.1). Najpilniejsze potrzeby występują w 1 strefie. Strefa 4 (górska) obejmuje tereny o największych zasobach i charakteryzuje się najlepszymi warunkami w kraju do budowy większych zbiorników wodnych. Strefy pilności zwiększania małej retencji stanowią jedno z kryteriów oceny przedsięwzięć dofinansowywanych przez NFOS i GW. Z braku środków finansowych, stopień realizacji zamierzeń jest bardzo zróżnicowany. Realizację programów przewidywano w dwóch etapach czasowych tj. I etap w latach , a II etap w latach Większość planowanych obiektów została wprowadzona do miejscowych planów zagospodarowania gmin i postępują prace nad wprowadzaniem inwestycji do realizacji. W dalszych analizach projektu sieci NATURA 2000 zgodność celów rozbudowy retencji wodnej z zasadami ochrony projektowanych obiektów tej sieci powinna zostać poddana ocenie. W wielu przypadkach lokalizacja małych zbiorników wodnych pokrywa się z lokalizacją podobnych obiektów hydrotechnicznych istniejących w przeszłości. W Zarysie Programu Wisła-2020 na terenach Lasów Państwowych planuje się odtworzenie i budowę 590 zbiorników małej retencji o sumarycznej powierzchni około 420 ha. Łącznie, w dorzeczu Wisły w latach w obiektach małej retencji przewiduje się uzyskanie dodatkowo 310 mln m 3 pojemności czyli podwojenie je w stosunku do stanu obecnego. 23