SPRAWOZDANIE KOMISJI DLA PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY

Transkrypt

1 KOMISJA EUROPEJSKA Bruksela, dnia r. COM(2018) 858 final SPRAWOZDANIE KOMISJI DLA PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY z wdrażania dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/13/UE z dnia 22 maja 2012 r. w sprawie prawa do informacji w postępowaniu karnym PL PL

2 1. WPROWADZENIE 1.1. Kontekst Dyrektywa 2012/13/UE w sprawie prawa do informacji w postępowaniu karnym 1 ( dyrektywa ) to drugi instrument przyjęty zgodnie z harmonogramem działań mających na celu umocnienie praw procesowych osób podejrzanych lub oskarżonych w postępowaniu karnym 2. W dniu 11 grudnia 2009 r. Rada Europejska z zadowoleniem przyjęła harmonogram działań i uznała go za część programu sztokholmskiego Otwarta i bezpieczna Europa dla dobra i ochrony obywateli 3. Pierwszym środkiem przyjętym zgodnie z harmonogramem działań była dyrektywa 2010/64/UE w sprawie prawa do tłumaczenia ustnego i tłumaczenia pisemnego w postępowaniu karnym 4. Od czasu przyjęcia tych dwóch pierwszych dyrektyw trwają dalsze prace związane z prawami procesowymi. Od tamtej pory UE przyjęła kolejne cztery dyrektywy: w sprawie prawa dostępu do adwokata i prawa do porozumiewania się z osobami trzecimi w czasie pozbawienia wolności 5 ; w sprawie wzmocnienia niektórych aspektów domniemania niewinności i prawa do obecności na rozprawie 6 ; w sprawie gwarancji procesowych dla dzieci 7 oraz w sprawie pomocy prawnej 8. Tych sześć dyrektyw służy ogólnemu celowi polegającemu na zwiększeniu wzajemnego zaufania poprzez umożliwienie lepszego stosowania zasady wzajemnego uznawania leżącej u podstaw unijnej przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości. Osiągają one ten cel, zapewniając wspólne normy minimalne dotyczące praw procesowych we wszystkich postępowaniach karnych i spójniejsze wdrażanie prawa do rzetelnego procesu sądowego, które to prawo określono w art. 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej 9 oraz w art. 6 europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (EKPC). 1 Dz.U. L 142 z , s Rezolucja Rady z dnia 30 listopada 2009 r. dotycząca harmonogramu działań mających na celu umocnienie praw procesowych osób podejrzanych lub oskarżonych w postępowaniu karnym, Dz.U. C 295 z , s Dz.U. C 115 z , s Dz.U. L 280 z , s Dyrektywa 2013/48/UE w sprawie prawa dostępu do adwokata w postępowaniu karnym i w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania oraz w sprawie prawa do poinformowania osoby trzeciej o pozbawieniu wolności i prawa do porozumiewania się z osobami trzecimi i organami konsularnymi w czasie pozbawienia wolności, Dz.U. L 294 z , s Dyrektywa (UE) 2016/343 w sprawie wzmocnienia niektórych aspektów domniemania niewinności i prawa do obecności na rozprawie w postępowaniu karnym, Dz.U. L 65 z , s Dyrektywa (UE) 2016/800 w sprawie gwarancji procesowych dla dzieci będących podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym, Dz.U. L 132 z , s Dyrektywa (UE) 2016/1919 w sprawie pomocy prawnej z urzędu dla podejrzanych i oskarżonych w postępowaniu karnym oraz dla osób, których dotyczy wniosek w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania, Dz.U. L 297 z , s Dz.U. C 326 z , s

3 1.2. Cel i główne elementy dyrektywy Dyrektywa 2012/13/UE ma służyć zapewnieniu, by przysługujące osobom podejrzanym i oskarżonym prawo do informacji w postępowaniu karnym było egzekwowane w praktyce. Ustanowienie w dyrektywie wspólnych norm minimalnych regulujących prawo do informacji w postępowaniu karnym (oraz w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania) ma zwiększyć wzajemne zaufanie państw członkowskich do swoich systemów wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych. W związku z powyższym dyrektywa opiera się na prawach określonych na przykład w art. 47 i 48 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej 10 oraz ma na celu ich propagowanie. W dyrektywie określono normy minimalne w odniesieniu do wszystkich osób podejrzanych lub oskarżonych w UE bez względu na ich status prawny, obywatelstwo czy narodowość. Celem dyrektywy jest zapobieganie pomyłkom sądowym i ograniczenie liczby wnoszonych środków odwoławczych. W dyrektywie ustanowiono prawo do informacji w postępowaniu karnym i postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania. Prawo to ma zastosowanie od chwili poinformowania osób przez właściwe organy, że są one podejrzane lub oskarżone o popełnienie przestępstwa, do czasu zakończenia postępowania. W dyrektywie ustanowiono: prawo do otrzymania informacji o prawach procesowych ustnie (art. 3) lub pisemnie w sytuacji, w której dana osoba zostaje pozbawiona wolności (art. 4) lub podlega europejskiemu nakazowi aresztowania (art. 5), prawo do informacji dotyczących oskarżenia (art. 6) i prawo dostępu do materiałów sprawy (art. 7) Zakres niniejszego sprawozdania z wdrażania Ocena wykonania dyrektywy została przeprowadzona zgodnie z art. 12 dyrektywy, na mocy którego Komisja musi przedstawić Parlamentowi Europejskiemu i Radzie sprawozdanie, w którym oceni, w jakim stopniu państwa członkowskie podjęły środki niezbędne do wykonania dyrektywy. Opis i analiza zawarte w niniejszym sprawozdaniu opierają się w głównej mierze na informacjach przedstawionych przez państwa członkowskie. Informacje uzupełniające pochodzą z dostępnych publicznie wyników badań przeprowadzonych przez Agencję Praw Podstawowych Unii Europejskiej 11 lub zewnętrzne zainteresowane strony prowadzące ocenę 10 Zob. wyrok Trybunału z dnia 5 czerwca 2018 r., Kolev i in., C-612/15, ECLI:EU:C:2018:392; inne istotne wyroki dotyczące przedmiotowej dyrektywy to: wyrok Trybunału z dnia 15 października 2015 r., Covaci, C- 216/14, ECLI:EU:C:2015:686; wyrok Trybunału z dnia 22 marca 2017 r., Tranca i in., sprawy połączone C- 124/16, C-188/16 i C-213/16, ECLI:EU:C:2017: Zob. badanie przeprowadzone przez Agencję Praw Podstawowych Unii Europejskiej (FRA), Prawa osób podejrzanych i oskarżonych w UE: tłumaczenie pisemne, tłumaczenie ustne i informowanie [Rights of suspected and accused persons across the EU: translation, interpretation and information], listopad 2016 r. Dostępne na stronie internetowej 2

4 wykonania dyrektyw dotyczących praw procesowych, finansowaną z dotacji na działania w ramach programu Sprawiedliwość 12. W niniejszym sprawozdaniu skoncentrowano się na środkach, jakie państwa członkowskie wdrożyły do tej pory w celu wykonania dyrektywy. Ocenie podlega kwestia, czy państwa członkowskie wdrożyły dyrektywę w ustalonym terminie i czy przepisy krajowe realizują cele i spełniają wymogi określone w dyrektywie. 2. OCENA OGÓLNA Na mocy art. 11 państwa członkowskie musiały dokonać transpozycji dyrektywy do prawa krajowego do dnia 2 czerwca 2014 r. Do dnia upływu termin transpozycji siedem państw członkowskich nie przedstawiło Komisji informacji o niezbędnych środkach: Republika Czeska, Cypr, Hiszpania, Luksemburg, Malta, Słowenia i Słowacja. W lipcu 2014 r. Komisja podjęła zatem decyzję o wszczęciu postępowania w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego na podstawie art. 258 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej przeciwko tym siedmiu państwom członkowskim w związku z niedopełnieniem obowiązku zgłoszenia środków transpozycji. Głównym celem Komisji jest zapewnienie, aby wszystkie państwa członkowskie dokonały transpozycji wymogów określonych w dyrektywie do prawa krajowego, tak aby prawa określone w dyrektywie były chronione w całej Unii Europejskiej. Transpozycja dyrektywy jest warunkiem koniecznym do prawidłowej oceny stopnia, w jakim państwa członkowskie wdrożyły środki niezbędne do wykonania dyrektywy. Komisja rozpoczęła ocenę zgodności środków krajowych z dyrektywą niezwłocznie po ich zgłoszeniu przez państwa członkowskie. Na przykład Luksemburg dokonał jednak transpozycji dyrektywy dopiero w marcu 2017 r., a Rumunia uzupełniła swoje wstępne zgłoszenie częściowe, wprowadzając środki transpozycji w dniach 12 lipca 2016 r. i 6 października 2017 r. Opóźnienia w transpozycji przełożyły się na opóźnienie ogólnego procesu oceny. Ostatnie postępowanie w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego w związku z niedopełnieniem obowiązku zgłoszenia środków transpozycji można było zakończyć dopiero w styczniu 2018 r. W tej sytuacji, biorąc pod uwagę złożoność oceny wszystkich środków przekazanych przez 27 państw członkowskich związanych dyrektywą, ze szczególnym uwzględnieniem różnic ich krajowych systemów prawnych, Komisja nie była w stanie przedstawić niniejszego sprawozdania wcześniej. 12 Zob. badanie przeprowadzone przez Radę Izb Adwokackich i Stowarzyszeń Prawniczych Unii Europejskiej (CCBE), TRAINAC Ocena, dobre praktyki i zalecenia dotyczące prawa do tłumaczenia ustnego i tłumaczenia pisemnego, prawa do informacji i prawa dostępu do adwokata w postępowaniu karnym [TRAINAC Assessment, good practices and recommendations on the right to interpretation and translation, the right to information and the right of access to a lawyer in criminal proceedings], opublikowane w 2016 r. Dostępne na stronie internetowej: Zob. także badania sytuacji w aresztach policyjnych Inside Police Custody i Inside Police Custody 2, przeprowadzone przez Irlandzką Radę ds. Swobód Obywatelskich w latach 2014 i Dostępne na stronie internetowej: 3

5 Chociaż skutki dyrektywy ograniczają się do ustanowienia norm minimalnych, co stwarza możliwość wystąpienia różnic między krajowymi przepisami karnoprocesowymi poszczególnych państw, to jednak dyrektywa nakłada na państwa członkowskie jednoznaczne zobowiązania. W ramach oceny zwrócono uwagę na niektóre kwestie związane z przestrzeganiem przepisów przez szereg państw członkowskich, w szczególności w odniesieniu do pouczenia o prawach w postępowaniu karnym i postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania, prawa do informacji dotyczących oskarżenia i prawa dostępu do materiałów sprawy. Jeżeli problem tego typu rozbieżności nie zostanie rozwiązany, mogą one negatywnie wpływać na skuteczność praw ustanowionych w przedmiotowej dyrektywie. Komisja zastosuje wszelkie odpowiednie środki w celu zapewnienia zgodności z przepisami dyrektywy w całej Unii Europejskiej, w tym w stosownych przypadkach poprzez wszczynanie postępowań w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego na podstawie art. 258 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Zgodnie z art. 1 i 2 Protokołu (nr 22) Dania nie uczestniczy w przyjęciu dyrektywy i nie jest nią związana ani jej nie stosuje. Dania nie została zatem uwzględniona w poniższej ocenie. Zgodnie z art. 3 Protokołu (nr 21) w sprawie stanowiska Zjednoczonego Królestwa i Irlandii w odniesieniu do przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości Zjednoczone Królestwo i Irlandia powiadomiły o chęci uczestniczenia w przyjęciu i stosowaniu dyrektywy. 3. KONKRETNE ELEMENTY BĘDĄCE PRZEDMIOTEM OCENY 3.1. Przedmiot (art. 1) Art. 1 dyrektywy stanowi, że ustanawia ona przepisy dotyczące prawa osób podejrzanych lub oskarżonych do informacji dotyczących praw przysługujących im w postępowaniu karnym oraz oskarżenia przeciwko nim, a także przepisy dotyczące takiego prawa przysługującego osobom podlegającym europejskiemu nakazowi aresztowania. W większości państw członkowskich już wcześniej obowiązywały przepisy dotyczące prawa do informacji. Proces transpozycji polegał zatem na wprowadzeniu przez państwa członkowskie zmian we wcześniej obowiązujących przepisach lub przyjęciu bardziej szczegółowych przepisów Zakres (art. 2) W art. 2 dyrektywy określono zakres jej stosowania. 4

6 Zakres stosowania art. 2 ust. 1 Art. 2 ust. 1 dyrektywy stanowi, że prawo do informacji w postępowaniu karnym i postępowaniu dotyczącym wykonania europejskiego nakazu aresztowania ma zastosowanie od chwili poinformowania danej osoby przez właściwe organy, że jest ona podejrzana lub oskarżona o popełnienie przestępstwa, do czasu zakończenia postępowania, czyli do czasu uprawomocnienia się orzeczenia. Zgodnie z motywem 19 [w]łaściwe organy powinny niezwłocznie poinformować osoby podejrzane lub oskarżone [...], a najpóźniej przed pierwszym oficjalnym przesłuchaniem [...] przez policję lub przez inny właściwy organ. Większość państw członkowskich nie określa konkretnej chwili poinformowania osoby podejrzanej lub oskarżonej o podejrzeniu lub oskarżeniu ani nie stwierdza, że prawo do informacji ma zastosowanie w toku całego postępowania karnego. Na podstawie systematycznej analizy poszczególnych etapów postępowania karnego w odpowiednich krajowych kontekstach prawnych można jednak wywnioskować, że wiele państw członkowskich zapewnia zgodność z tymi przepisami. Problem powstaje jednak w przypadku trzech państw członkowskich 13, które wprowadziły obowiązek przedstawienia informacji o prawach wyłącznie w sytuacji, w której dana osoba zostaje pozbawiona wolności. Te same gwarancje nie mają zastosowania w odniesieniu do osób, które nie zostały pozbawione wolności. Co się tyczy zakresu podmiotowego w prawodawstwie państw członkowskich występują pewne rozbieżności co do zakresu terminów podejrzany i oskarżony. Znaczna większość państw członkowskich rozróżnia oba te pojęcia w odniesieniu do osób, przeciwko którym wszczęto postępowanie karne. W systemie prawnym dwóch państw członkowskich istnieje jednak wyłącznie pojęcie osoby oskarżonej, nie ma zaś pojęcia podejrzanego. Daną osobę uznaje się za oskarżoną w momencie wniesienia aktu oskarżenia Drobne przestępstwa art. 2 ust. 2 W art. 2 ust. 2 dyrektywy zapewniono, aby w przypadku gdy prawo państwa członkowskiego przewiduje nałożenie kary za drobne przestępstwa przez organ inny niż sąd właściwy w sprawach karnych, a od nałożenia takiej kary można się odwołać do takiego sądu prawo do informacji przysługiwało w toku postępowania odwoławczego. Przepis ten ma istotne znaczenie dla tych państw członkowskich, w których właściwe do rozpatrywania spraw dotyczących drobnych przestępstw są organy administracji, policja lub sądy właściwe w sprawach innych niż sprawy karne. Przepis ten nie ma zastosowania do pozostałych państw członkowskich, w których kary za drobne przestępstwa zawsze wymierzają sądy właściwe w sprawach karnych. 13 W przypadku jednego państwa członkowskiego dotyczy to tylko części jego terytorium. 5

7 3.3. Prawo do informacji o prawach (art. 3) Art. 3 dyrektywy stanowi, że osobom podejrzanym lub oskarżonym należy niezwłocznie udzielić informacji dotyczących przynajmniej praw procesowych wyraźnie określonych w tym artykule. Informacje te muszą być udzielane ustnie lub pisemnie, w prostym i przystępnym języku, z uwzględnieniem wszelkich szczególnych potrzeb osób podejrzanych lub oskarżonych wymagających szczególnego traktowania Informacje o prawach procesowych art. 3 ust. 1 Zgodnie z art. 3 ust. 1 i mając na uwadze motyw 19 dyrektywy, osobom podejrzanym i oskarżonym należy niezwłocznie udzielić odnośnych informacji. Większość państw członkowskich dokonała odpowiedniej transpozycji tego przepisu. Chociaż przepisy w niektórych państwach członkowskich nie wskazują wyraźnie, że informacji należy udzielać niezwłocznie, to jednak można to wywnioskować z faktu, że podejrzani lub oskarżeni są informowani o przysługujących im prawach najpóźniej przed pierwszym przesłuchaniem. W trzech państwach członkowskich informacje o prawach udzielane są jednak wyłącznie osobom, które zostają pozbawione wolności (zob. pkt 3.2.1) Informacje o prawie dostępu do obrońcy art. 3 ust. 1 lit. a) Niemal wszystkie państwa członkowskie dokonały prawidłowej transpozycji art. 3 ust. 1 lit. a). Trzy państwa członkowskie jednak w ogóle nie transponowały jednak tego przepisu bądź też nie transponowały go w odniesieniu do postępowań w sprawie o wykroczenie. W trzech państwach członkowskich informacje nie są udzielane osobom podejrzanym lub oskarżonym, które nie zostały pozbawione wolności Informacje o uprawnieniach do bezpłatnej porady prawnej i warunkach jej uzyskania art. 3 ust. 1 lit. b) W 25 państwach członkowskich obowiązują przepisy dotyczące informowania podejrzanych i oskarżonych o wszelkich uprawnieniach do bezpłatnej porady prawnej i warunkach jej uzyskania, jednak w dwóch państwach członkowskich nie ustanowiono żadnych przepisów dotyczących tej kwestii. W niektórych państwach członkowskich stwierdzono rozbieżności wynikające z faktu, że w prawodawstwie krajowym nie określono wyraźnie, iż informacje dotyczące przesłanek uzyskania bezpłatnej pomocy prawnej muszą być udzielane podejrzanym lub oskarżonym. W jednym państwie członkowskim prawo do bezpłatnej porady prawnej nie jest zapewnione w toku postępowań w sprawie o wykroczenie. Z kolei w trzech państwach członkowskich stosowne informacje są udzielane wyłącznie osobom, które zostały pozbawione wolności Informacje o prawie do informacji dotyczących oskarżenia art. 3 ust. 1 lit. c) Niemal wszystkie państwa członkowskie dokonały transpozycji tego przepisu. W trzech państwach członkowskich informacje te udzielane są jednak wyłącznie osobom, które zostają pozbawione wolności. 6

8 Informacje o prawie do tłumaczenia ustnego i pisemnego art. 3 ust. 1 lit. d) Większość państw członkowskich zapewnia zgodność z tym przepisem. Problem ze zgodnością pojawia jednak w kilku państwach członkowskich, w których prawo do informacji na temat tłumaczenia ustnego i pisemnego nie jest wyraźnie uregulowane. W dwóch państwach członkowskich prawodawstwo krajowe nie przewiduje ani prawa do tłumaczenia pisemnego, ani prawa do uzyskania informacji o nim Informacje o prawie do odmowy składania wyjaśnień art. 3 ust. 1 lit. e) Wszystkie państwa członkowskie, z wyjątkiem jednego, dokonały prawidłowej transpozycji tego przepisu. Wiele państw członkowskich, transponując ten przepis, doprecyzowało go, na przykład przez wskazanie, że prawo do odmowy składania wyjaśnień wiąże się z prawem do zgłaszania uwag dotyczących oskarżenia, złożenia oświadczenia lub odmowy udzielenia odpowiedzi na konkretne pytania Udzielanie informacji w prostym i przystępnym języku oraz z uwzględnieniem szczególnych potrzeb osób wymagających szczególnego traktowania art. 3 ust. 2 Większość państw członkowskich dokonała transpozycji tego przepisu, choć na różne sposoby. Niektóre państwa członkowskie ogólnikowo odniosły się do osób wymagających szczególnego traktowania, nie wskazując żadnych szczególnych kategorii ani nie definiując pojęcia osób wymagających szczególnego traktowania 14. Kilka państw członkowskich wymienia konkretne kategorie osób wymagających szczególnego traktowania, takie jak: osoby z zaburzeniami słuchu i mowy; osoby słabowidzące; osoby niepełnosprawne umysłowo; osoby niepełnosprawne intelektualnie; osoby cierpiące na zaburzenia psychiczne; osoby w wieku powyżej 75 lat; kobiety w ciąży; osoby samotnie wychowujące małoletnie dzieci; oraz ofiary tortur, zgwałceń lub innych poważnych form przemocy psychicznej, fizycznej lub seksualnej. Niektóre państwa członkowskie nie zapewniają jednak szczególnego traktowania osobom, które tego wymagają, co nie jest w pełni zgodne z dyrektywą. W jednym z państw członkowskim obowiązek uwzględnienia potrzeb osób wymagających szczególnego traktowania obejmuje jedynie osoby zatrzymane. W przypadku kilku jurysdykcji kwestia, kto i w jakich okolicznościach podlega ochronie, nie została wyraźnie uregulowana. 14 Pojęcie osób wymagających szczególnego traktowania zostało zdefiniowane w zaleceniu Komisji z dnia 27 listopada 2013 r. w sprawie gwarancji procesowych dla osób wymagających szczególnego traktowania podejrzanych lub oskarżonych w postępowaniu karnym, zgodnie z którym są to osoby, które nie są w stanie zrozumieć postępowania karnego i skutecznie w nim uczestniczyć ze względu na swój wiek, stan umysłowy lub fizyczny bądź niepełnosprawność. 7

9 Jedenaście państw członkowskich wyraźnie transponowało do prawodawstwa krajowego wymóg udzielania informacji o prawach w prostym i przystępnym języku. 14 państw członkowskich nie spełnia jednak wymogu, zgodnie z którym stosownych informacji należy udzielać w języku zrozumiałym dla danej osoby, lub nie wskazuje, że informacje muszą być udzielane w prostym i przystępnym języku Pouczenie o prawach w przypadku zatrzymania (art. 4) Zgodnie z art. 4 dyrektywy państwa członkowskie są zobowiązane do niezwłocznego przekazania osobom pozbawionym wolności pouczenia o prawach zawierającego informacje o dodatkowych szczególnych prawach wymienionych w dyrektywie. Załączniki do dyrektywy zawierają wzory pouczenia skierowanego do: osób zatrzymanych lub aresztowanych (załącznik I) oraz osób zatrzymanych na podstawie europejskiego nakazu aresztowania (załącznik II) Przedstawianie pouczenia o prawach art. 4 ust. 1 Art. 4 ust. 1 dyrektywy stanowi, że państwa członkowskie muszą zapewnić, aby osoby podejrzane lub oskarżone, które zostały zatrzymane lub aresztowane, otrzymały niezwłocznie pisemne pouczenie o prawach. Należy im umożliwić zapoznanie się z pouczeniem o prawach oraz zatrzymanie go w swoim posiadaniu przez cały okres, w którym pozostają pozbawione wolności. W niemal wszystkich państwach członkowskich obowiązują przepisy krajowe ustanawiające obowiązek przedstawienia pouczenia o prawach. Niektóre państwa członkowskie stosują expressis verbis termin pouczenie o prawach, natomiast inne posługują się odmiennymi terminami, takimi jak oświadczenie, pisemne informacje, zawiadomienie lub powiadomienie bądź ulotka. Pomimo stosowania tego rodzaju różnej terminologii wszystkie dokumenty, o których mowa w prawie krajowym poszczególnych państw, pełnią jednak rolę pouczenia o prawach przewidzianego w dyrektywie. W prawie jednego państwa członkowskiego nie przewidziano jako takiego pouczenia o prawach. W przepisach tych przewidziano wprawdzie pisemne oświadczenie o prawach, lecz charakter takiego oświadczenia nie ogranicza się wyłącznie do funkcji informacyjnej. W momencie przedstawienia danej osobie formalnych zarzutów otrzymuje ona do podpisania to oświadczenie wraz z aktem oskarżenia i protokołem przesłuchania. Oświadczenie zawiera wykaz niektórych praw osoby oskarżonej, jednak nie pokrywa się on z wykazem praw zawartym w dyrektywie. Inne państwo członkowskie również nie posiada jednolitego pouczenia o prawach. Sądy i policja stosują różne wzory i nie jest jasne, czy takie różne wzory zawierają wykaz wszystkich praw wymaganych na mocy dyrektywy. Co więcej, danej osobie nie zapewnia się możliwości zatrzymania pouczenia. Większość państw członkowskich transponowała wymóg, zgodnie z którym pouczenie o prawach należy przedstawić niezwłocznie, chociaż został on ujęty w prawie krajowym 8

10 poszczególnych państw na różne sposoby. W prawie krajowym kilku państw członkowskich nie wskazano jednak, kiedy należy udzielić pouczenia, albo dopuszcza się występowanie różnic w zakresie tego spoczywającego na organie obowiązku w zależności od trybu postępowania. Nie wszystkie państwa członkowskie wyraźnie transponowały obowiązek zapewnienia podejrzanym i oskarżonym możliwości zapoznania się z pouczeniem o prawach i jego zachowania. Jedno państwo członkowskie dopuszcza ponadto możliwość odstąpienia od obowiązku udzielenia osobie informacji w formie pisemnej (nawet na późniejszym etapie) w sprawach, w których istnieją uzasadnione przesłanki uniemożliwiające udzielenie informacji w formie pisemnej, zaś ich udzielenie w formie ustnej uznaje się za wystarczające Treść pouczenia o prawach art. 4 ust. 2 W art. 4 ust. 2 dyrektywy wprowadza się wykaz praw, które muszą znaleźć się w pouczeniu o prawach oprócz informacji określonych w art. 3 dyrektywy, a mianowicie: (a) prawo dostępu do materiałów sprawy; (b) prawo do poinformowania władz konsularnych oraz jednej osoby; (c) prawo dostępu do pilnej pomocy medycznej; oraz (d) maksymalna liczba godzin lub dni, podczas których osoba podejrzana lub oskarżona może być pozbawiona wolności, zanim zostanie postawiona przed organem sądowym Informacje o prawie dostępu do materiałów sprawy art. 4 ust. 2 lit. a) Większość państw członkowskich dokonała odpowiedniej transpozycji tego przepisu. Niektóre państwa członkowskie stosują ogólne odniesienie do prawa dostępu do materiałów sprawy, przewidując np. prawo do zapoznania się z aktami sprawy i wglądu w takie akta bądź prawo dostępu do materiału dowodowego lub dokumentacji sądowej, dokumentacji w sprawie karnej lub informacji zgromadzonych w toku postępowania przygotowawczego. Pewne problemy pojawiają się jednak w przypadku ośmiu państw członkowskich. W państwie członkowskim, w którym nie przewidziano pouczenia o prawach (zob. pkt 3.4.1), nie wprowadzono przepisów przewidujących prawo dostępu do materiałów sprawy. Cztery państwa członkowskie zapewniają dostęp do dokumentów mających istotne znaczenie związanych z zatrzymaniem i aresztowaniem zamiast ogólnych informacji o dostępie do materiałów sprawy. Ponadto w jednym państwie członkowskim nie jest jasne, czy w przypadku niektórych trybów postępowania karnego pouczenie o prawach zawiera informacje o prawie dostępu do materiałów sprawy Informacje o prawie do poinformowania władz konsularnych oraz jednej osoby art. 4 ust. 2 lit. b) Znaczna większość państw członkowskich prawidłowo transponowała ten przepis. W kilku państwach członkowskich pojawiły się pewne problemy ze zgodnością z dyrektywą, na przykład w związku z umożliwieniem kontaktu wyłącznie z członkami rodziny bądź 9

11 z krewnym, instytucją oświatową lub pracodawcą. W przypadku jednego państwa członkowskiego pouczenie o prawach nie zawiera informacji o prawie do poinformowania władz konsularnych Informacje o prawie dostępu do pilnej pomocy medycznej art. 4 ust. 2 lit. c) Niemal wszystkie państwa członkowskie (z wyjątkiem jednego) dokonały transpozycji tego przepisu. Jedno państwo członkowskie zapewnia prawo do pilnej pomocy medycznej, jednak nie zostało ono wymienione w pouczeniu o prawach Informacje o maksymalnej liczbie godzin lub dni, podczas których osoba podejrzana lub oskarżona może być pozbawiona wolności, zanim zostanie postawiona przed organem sądowym art. 4 ust. 2 lit. d) Znaczna większość państw członkowskich dokonała prawidłowej transpozycji tego przepisu. Między przepisami prawa krajowego poszczególnych państw istnieją jednak pewne różnice, ponieważ w dyrektywie nie określono, jak długo maksymalnie dana osoba może być pozbawiona wolności, zanim zostanie postawiona przed organem sądowym. Problemy pojawiają się w przypadku pięciu państw członkowskich, w których krajowe pouczenia o prawach nie zawierają informacji dotyczących takich terminów. W jednym państwie członkowskim pouczenie o prawach przedstawiane aresztowanym zawiera stosowne informacje, natomiast pouczenie o prawach przedstawiane osobom zatrzymanym nie zawiera żadnej wzmianki o maksymalnym czasie zatrzymania Podstawowe informacje dotyczące zakwestionowania zgodności z prawem zatrzymania lub aresztowania i złożenia wniosku o zwolnienie tymczasowe art. 4 ust. 3 Zgodnie z art. 4 ust. 3 dyrektywy pouczenie o prawach musi zawierać określone informacje o wszelkich dostępnych na mocy prawa krajowego możliwościach: zakwestionowania zgodności z prawem aresztowania, oceny zasadności decyzji o aresztowaniu, lub złożenia wniosku o zwolnienie tymczasowe. Większość państw członkowskich dokonała odpowiedniej transpozycji tego przepisu. W pięciu państwach członkowskich przepisy krajowe nie zapewniają jednak, aby pouczenie o prawach zawierało informacje o możliwościach: zakwestionowania zgodności z prawem zatrzymania, oceny zasadności decyzji o aresztowaniu lub złożenia wniosku o zwolnienie tymczasowe. W jednym państwie członkowskim, w którym nie przewidziano właściwego pouczenia o prawach (zob. pkt 3.4.1), osobie podejrzanej lub oskarżonej nie udziela się takich informacji Forma, w jakiej należy sporządzić pouczenie o prawach orientacyjny wzór art. 4 ust. 4 Art. 4 ust. 4 dyrektywy stanowi, że pouczenie o prawach należy sporządzić w prostym i przystępnym języku. Załącznik I do dyrektywy zawiera ponadto orientacyjny wzór takiego pouczenia o prawach. 10

12 Większość państw członkowskich przewiduje pouczenie o prawach sporządzane w prostym i przystępnym języku. Taki wymóg został wyraźnie określony w przepisach krajowych przez dwanaście państw członkowskich, zaś w przypadku ośmiu państw członkowskich wymóg ten ma charakter dorozumiany, a jego stosowanie można wywnioskować z faktycznej treści wzoru pouczenia o prawach. W przepisach krajowych pięciu państw członkowskich nie przewidziano jednak wymogu przedstawiania pisemnych informacji w prostym i przystępnym języku, a ze względu na brak krajowego wzoru nie można było ustalić, czy wymóg ten został spełniony. W jednym państwie członkowskim, w którym nie wprowadzono obowiązku przedstawienia odpowiedniego pouczenia o prawach (zob ), wymóg ten nie został spełniony Język pouczenia o prawach art. 4 ust. 5 Art. 4 ust. 5 dyrektywy zawiera wymóg, zgodnie z którym państwa członkowskie zapewniają, aby osoby podejrzane lub oskarżone otrzymały pouczenie o prawach napisane w języku dla nich zrozumiałym. W przypadku gdy pouczenie o prawach nie jest dostępne w odpowiednim języku, osoby podejrzane lub oskarżone należy poinformować o przysługujących im prawach ustnie w języku dla nich zrozumiałym. Następnie należy im przekazać bez nieuzasadnionej zwłoki pouczenie o prawach w języku dla nich zrozumiałym. Trzynaście państw członkowskich dokonało prawidłowej transpozycji tego przepisu. Przepisu nie transponowały trzy państwa członkowskie. Niektóre z pozostałych państw nie dokonały pełnej transpozycji tego artykułu, ponieważ przykładowo nie zapewniają, aby w przypadku gdy pouczenie o prawach nie jest dostępne w odpowiednim języku, osoby podejrzane lub oskarżone były informowane o przysługujących im prawach ustnie w języku przez nie zrozumiałym oraz aby następnie przekazywano im tłumaczenie pouczenia o prawach. Niektóre państwa członkowskie nie wymagają ponadto, aby tłumaczenie pouczenia o prawach było przekazywane bez nieuzasadnionej zwłoki. Z kolei w jednym państwie członkowskim wymóg udzielenia informacji ustnie obowiązuje wyłącznie wówczas, gdy dana osoba nie umie czytać ani pisać, a nie wówczas, gdy informacje są niedostępne w odpowiednim języku Pouczenie o prawach w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania (art. 5) Zgodnie z art. 5 dyrektywy osoby zatrzymane w celu wykonania europejskiego nakazu aresztowania muszą otrzymać pouczenie o prawach zawierające wykaz przysługujących im praw zgodnie z prawem krajowym wdrażającym decyzję ramową 2002/584/WSiSW 15. Ust. 1 zawiera wymóg niezwłocznego udzielenia informacji, zaś ust. 2 stanowi, że pouczenie o prawach należy sporządzić w prostym i przystępnym języku, oraz odsyła do wzoru pouczenia zawartego w załączniku II. 15 Dz.U. L 190 z , s

13 Przedstawianie pouczenia o prawach w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania art. 5 ust. 1 Większość państw członkowskich dokonała odpowiedniej transpozycji tego przepisu. Niektóre państwa członkowskie stosują expressis verbis termin pouczenie o prawach, natomiast inne posługują się odmiennymi terminami, takimi jak oświadczenie, pisemne informacje, pisemne zawiadomienie pisemne powiadomienie bądź ulotka. Większość państw członkowskich transponowała wymóg niezwłocznego przekazania pouczenia (termin ten był czasem parafrazowany jako bezzwłocznie, bez zbędnej zwłoki, w momencie powiadomienia o aresztowaniu, w momencie przyjęcia, w najkrótszym możliwym terminie lub najszybciej jak to możliwe ). Trzy państwa członkowskie nie spełniły jednak tego wymogu. W kilku państwach członkowskich nie obowiązują odrębne przepisy regulujące obowiązek udzielania informacji o prawach osób podejrzanych i oskarżonych w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania. Państwa te stosują przepis odsyłający (ang. bridge provision), zgodnie z którym przepisy mające zastosowanie w postępowaniu karnym stosuje się odpowiednio w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania. Budzi to zastrzeżenia, ponieważ treść pouczenia o prawach określonego w art. 4 dyrektywy różni się od treści pouczenia wymaganego na podstawie art. 5. Jedno państwo członkowskie 16 natomiast nie stosuje wymogu przedstawienia pouczenia o prawach w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania. W przypadku dwóch innych państw członkowskich nie jest jasne, czy stosowne informacje są przekazywane w formie pisemnej Forma, w jakiej należy sporządzić pouczenie o prawach orientacyjny wzór art. 5 ust. 2 Zgodnie z art. 5 ust. 2 dyrektywy pouczenie o prawach w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania należy sporządzić w prostym i przystępnym języku. Załącznik II do dyrektywy zawiera ponadto orientacyjny wzór takiego pouczenia o prawach. Większość państw członkowskich przewiduje pouczenie o prawach sporządzane w prostym i przystępnym języku. Taki wymóg został wyraźnie określony w przepisach krajowych przez jedenaście państw członkowskich, zaś w przypadku sześciu państw członkowskich wymóg ten ma charakter dorozumiany, a jego stosowanie można wywnioskować z faktycznej treści wzoru pouczenia o prawach. W pozostałych państwach członkowskich prawodawstwo krajowe nie zapewnia jednak, aby informacje pisemne były przedstawiane w prostym i przystępnym języku. Ze względu na brak krajowego wzoru nie można było ustalić, czy wymóg ten jest spełniony. 16 Dotyczy to części jego terytorium. 12

14 3.6. Prawo do informacji dotyczących oskarżenia (art. 6) Art. 6 dyrektywy stanowi, że osobom podejrzanym i oskarżonym należy udzielić informacji dotyczących oskarżenia oraz jego zmian Niezwłoczne udzielenie szczegółowych informacji o czynie zabronionym art. 6 ust. 1 Art. 6 ust. 1 dyrektywy zobowiązuje państwa członkowskie do zapewnienia, aby osobom podejrzanym lub oskarżonym udzielono informacji o czynie zabronionym, o którego popełnienie są one podejrzane lub oskarżone. Informacji tych należy udzielić niezwłocznie i muszą one być na tyle szczegółowe, na ile jest to konieczne do zagwarantowania rzetelności postępowania oraz skutecznego wykonywania prawa do obrony. Wszystkie państwa członkowskie z wyjątkiem dwóch zapewniły zgodność z wymogiem niezwłocznego udzielania informacji na temat oskarżenia. Wiele państw stosuje parafrazy, takie jak możliwie najszybciej, bezzwłocznie, bez zbędnej zwłoki, w najkrótszym możliwym terminie lub pilnie, przy czym wszystkie te sformułowania zasadniczo oznaczają, że informacji tych należy udzielić najpóźniej przed pierwszym przesłuchaniem. Informacje przewidziane w prawie krajowym poszczególnych państw różnią się pod względem zakresu i treści. Niektóre państwa członkowskie podjęły decyzję o wprowadzeniu bardziej szczegółowych przepisów, które rozszerzają zakres informacji udzielanych osobie podejrzanej lub oskarżonej poza informacje wymagane w dyrektywie Informacje o powodzie zatrzymania i aresztowania oraz o czynie zabronionym art. 6 ust. 2 Zgodnie z art. 6 ust. 2 dyrektywy osoby podejrzane lub oskarżone, które zostały zatrzymane lub aresztowane, mają prawo do otrzymania informacji o powodach ich zatrzymania lub aresztowania, w tym o czynie zabronionym, o którego popełnienie są podejrzane lub oskarżone. Większość państw członkowskich stosuje wymóg, zgodnie z którym osoby podejrzane lub oskarżone pozbawione wolności mają prawo do otrzymania informacji o powodach ich zatrzymania lub aresztowania. W dwóch państwach członkowskich 17 prawo to nie jest jednak wyraźnie zapewnione w odniesieniu do osób zatrzymanych, a jedynie w odniesieniu do osób aresztowanych. W jednym państwie członkowskim informacje o powodach zatrzymania lub aresztowania są udzielane dopiero w momencie, w którym dana osoba zostaje osadzona w areszcie śledczym. Z kolei w innym państwie członkowskim zgodnie z prawodawstwem krajowym osoba zatrzymana lub aresztowana musi zostać poinformowana o faktach, jednak nie określono, że należy jej przedstawić powody zatrzymania lub aresztowania. 17 W przypadku jednego spośród tych państw członkowskich dotyczy to tylko części jego terytorium. 13

15 Informacje na temat oskarżenia, w tym: rodzaju przestępstwa i jego kwalifikacji prawnej, jak również charakteru udziału osoby oskarżonej art. 6 ust. 3 Zgodnie z art. 6 ust. 3 dyrektywy państwa członkowskie muszą zapewnić, aby przedstawiono szczegółowe informacje na temat oskarżenia, w tym rodzaju przestępstwa i jego kwalifikacji prawnej, jak również charakteru udziału osoby oskarżonej. Informacji tych należy udzielić najpóźniej w chwili przekazania podstawy oskarżenia do oceny sądu. Większość państw członkowskich dokonała prawidłowej transpozycji tego przepisu. W kilku państwach członkowskich pojawiają się rozbieżności co do terminu udzielenia informacji na temat oskarżenia. W sześciu państwach członkowskich prokuratura przesyła podstawy oskarżenia najpierw do sądu, a dopiero później do osoby oskarżonej. W jednym państwie członkowskim dopuszcza się poinformowanie oskarżonego o obciążających go zarzutach przed samym rozpoczęciem rozprawy sądowej. W przypadku dwóch państw członkowskich nie jest jasne, czy decyzja zostaje doręczona osobie oskarżonej najpóźniej w chwili przekazania podstawy oskarżenia do oceny sądu. Wreszcie w jednym państwie członkowskim 18 szczegółowych informacji na temat oskarżenia udziela się najpóźniej podczas posiedzenia lub rozprawy sądu wyznaczonych w celu rozstrzygnięcia sprawy co do jej istoty. Wykładnia wyrażenia najpóźniej w chwili przekazania podstawy oskarżenia do oceny sądu była przedmiotem orzeczenia w trybie prejudycjalnym Trybunału Sprawiedliwości 19. Trybunał orzekł, że wykładni art. 6 ust. 3 dyrektywy 2012/13 należy dokonywać w ten sposób, że nie stoi on na przeszkodzie temu, by szczegółowe informacje na temat zarzutów oskarżenia mogły zostać przekazane obronie już po wniesieniu aktu oskarżenia do sądu, ale przed rozpoczęciem przewodu sądowego i rozpoczęciem rozpoznawania zarzutów co do istoty, jak również po rozpoczęciu przewodu sądowego, ale przed etapem narady, gdyby przekazane informacje zostały następnie zmienione, pod warunkiem jednak że sąd podejmie wszelkie niezbędne środki w celu zapewnienia poszanowania prawa do obrony i rzetelności postępowania. W kilku państwach członkowskich pojawiły się problemy dotyczące treści udzielanych informacji. Przykładowo przepisy krajowe nie stanowią, że osoba podejrzana lub oskarżona musi uzyskać szczegółowe informacje na temat oskarżenia, w tym charakteru przestępstwa i jego kwalifikacji prawnej lub charakteru udziału osoby oskarżonej. W prawodawstwie krajowym niektórych państw poziom szczegółowości udzielanych informacji na temat treści decyzji nadal nie jest precyzyjnie określony. Z kolei kwestia dotycząca sposobu informowania osób, które nie mają zwykłego miejsca zamieszkania lub pobytu na obszarze właściwości miejscowej państwa członkowskiego, stanowi przedmiot dwóch odesłań prejudycjalnych do Trybunału Sprawiedliwości Dotyczy to części jego terytorium. 19 Wyrok Trybunału z dnia 5 czerwca 2018 r., Kolev i in., C-612/15, ECLI:EU:C:2018: Wyrok Trybunału z dnia 15 października 2015 r., Covaci, C-216/14, ECLI:EU:C:2015:686; wyrok Trybunału z dnia 22 marca 2017 r., Tranca i in., sprawy połączone C-124/16, C-188/16 i C-213/16, ECLI:EU:C:2017:

16 Udzielanie zaktualizowanych informacji art. 6 ust. 4 Zgodnie z art. 6 ust. 4 dyrektywy osoby podejrzane lub oskarżone muszą być niezwłocznie informowane o wszelkich zmianach w informacjach na temat oskarżenia, w przypadku gdy jest to konieczne do zagwarantowania rzetelności postępowania. O ile większość państw członkowskich dokonała prawidłowej transpozycji tego przepisu, to jednak w pięciu państwach członkowskich nie można było wskazać żadnych środków wykonawczych. W kilku innych państwach członkowskich pojawiają się zastrzeżenia związane z tym, że jedynie niektóre zmiany muszą być komunikowane (na przykład zmiany klasyfikacji prawnej) lub że nie określono terminu udzielenia takich informacji Prawo dostępu do materiałów sprawy (art. 7) W art. 7 dyrektywy określono zasady dotyczące prawa dostępu do materiałów sprawy Prawo dostępu do dokumentów mających istotne znaczenie dla zakwestionowania legalności zatrzymania lub aresztowania art. 7 ust. 1 Zgodnie z art. 7 ust. 1 dyrektywy w przypadku gdy osoba zostaje zatrzymana i aresztowana na jakimkolwiek etapie postępowania karnego, osobie tej lub jej obrońcom zapewnia się dostęp do będących w posiadaniu właściwych organów dokumentów, które są związane z konkretną sprawą i mają istotne znaczenie dla skutecznego zakwestionowania, zgodnie z prawem krajowym, legalności zatrzymania lub aresztowania. Ocena krajowych środków wykonawczych wykazała, że poszczególne państwa członkowskie różnie rozumieją termin dokumenty mające istotne znaczenie oraz różnie określają ogólny zakres dostępu. Jedynie kilka państw członkowskich wyjaśnia kryterium dokumentów mających istotne znaczenie. Jedno państwo członkowskie stosuje katalog dokumentów mających istotne znaczenie, inne wyraźnie takie dokumenty definiuje i wymienia. W dwóch kolejnych jurysdykcjach również wprowadzono definicję, lecz decyzję w tej kwestii w konkretnych sprawach podejmuje oficer śledczy lub sąd. Pozostałe państwa członkowskie nie definiują pojęcia dokumentów mających istotne znaczenie. Niektóre państwa członkowskie dopuszczają ponadto możliwość odmowy dostępu do dokumentów mających istotne znaczenie. W kilku państwach członkowskich obowiązujące ograniczenia dotyczące dostępu do materiałów sprawy (zob. poniżej pkt dotyczący art. 7 ust. 2 oraz pkt dotyczący art. 7 ust. 4) obejmują również dokumenty mające istotne znaczenie dla zakwestionowania legalności zatrzymania lub aresztowania. Organy prowadzące postępowanie mogą odmówić dostępu do dokumentów mających istotne znaczenie, jeżeli istnieje możliwość naruszenia praw podstawowych lub interesów innych osób bądź jeżeli udzielenie dostępu mogłoby poważnie zaszkodzić innemu postępowaniu przygotowawczemu. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw 15

17 Człowieka 21 nie wyklucza się możliwości utajnienia części akt sprawy, aby uniemożliwić podejrzanym manipulowanie dowodami oraz zakłócenie przebiegu postępowania. Takiego dostępu nie można jednak odmówić, jeżeli doprowadziłoby to do istotnego ograniczenia prawa do obrony 22. W niektórych przypadkach mowa jest o występowaniu czynników równoważących, które powinny zapewnić danej osobie lub jej obrońcy możliwość skutecznego zakwestionowania legalności aresztowania 23. Inne kwestie pojawiające się w kontekście tego przepisu dotyczą głównie terminu udzielenia dostępu do dokumentów mających istotne znaczenie. O ile w art. 7 ust. 1 mowa jest o jakimkolwiek etapie postępowania karnego, w niektórych państwach członkowskich dostęp do dokumentów mających istotne znaczenie jest udzielany dopiero po zakończeniu pierwszych przesłuchań lub nawet po zakończeniu postępowania przygotowawczego. W jednym z państw członkowskich nie wszystkie dokumenty mające istotne znaczenie są udostępniane osobom osadzonym w areszcie śledczym Prawo dostępu do całego materiału dowodowego art. 7 ust. 2 Zgodnie z art. 7 ust. 2 dyrektywy państwa członkowskie są zobowiązane zapewnić udzielanie osobom podejrzanym lub oskarżonym lub ich obrońcom dostępu przynajmniej do całego materiału dowodowego będącego w posiadaniu właściwych organów w celu zagwarantowania rzetelnego postępowania i możliwości przygotowania obrony. Większość państw członkowskich dokonała pełnej transpozycji tego przepisu. Problemy pojawiają się jednak w przypadku udzielenia dostępu do akt sprawy, które nie zawierają całego materiału dowodowego. W niektórych przypadkach materiał dowodowy, który jest przechowywany poza aktami sprawy, nie zostaje udostępniony lub zostaje udostępniony dopiero na etapie procesu sądowego. Jak wspomniano powyżej (zob. pkt 3.7.1), w jednym państwie członkowskim pełny dostęp do akt sprawy ma wyłącznie obrońca. Jeżeli podejrzany lub oskarżony nie jest reprezentowany przez obrońcę, wówczas udostępniane są mu jedynie wybrane dokumenty, a nie pełne akta. Zastrzeżenia wzbudza również stosowanie przez niektóre państwa członkowskie daleko idących odstępstw od prawa dostępu do akt (zob. pkt 3.7.4) Dostępność całego materiału dowodowego w odpowiednim czasie art. 7 ust. 3 Art. 7 ust. 3 dyrektywy stanowi, że bez uszczerbku dla ust. 1 dostęp do materiału dowodowego musi być zapewniany w odpowiednim czasie pozwalającym na skuteczne wykonywanie prawa do obrony, a najpóźniej w chwili przekazania podstawy oskarżenia do 21 Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 9 lipca 2009 r., Mooren przeciwko Niemcom, nr 11364/03; wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 9 stycznia 2003 r., Shishkov przeciwko Bułgarii, nr 38822/ Dlatego też informacje, które mają istotne znaczenie dla oceny legalności aresztowania, należy udostępnić w odpowiedni sposób obrońcy podejrzanego, sprawa Shishkov przeciwko Bułgarii, nr 38822/97, pkt Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 20 lutego 2014 r., Ovsjannikov przeciwko Estonii, nr 1346/12, pkt 73 i 77; wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 13 kwietnia 2017 r., Podeschi przeciwko San Marino, nr 66357/14, pkt

18 oceny sądu. W przypadku gdy właściwe organy wejdą w posiadanie dalszego materiału dowodowego, należy zapewnić dostęp do niego w odpowiednim czasie, aby umożliwić jego uwzględnienie. Większość państw członkowskich dokonała prawidłowej transpozycji tego przepisu. Nadal występuje jednak szereg rozbieżności między jurysdykcjami krajowymi. Jedno państwo członkowskie nie określa żadnego terminu na udostępnienie akt, natomiast w kilku kolejnych państwach dostęp udzielany jest dopiero po zakończeniu etapu postępowania przygotowawczego i sporządzeniu lub wniesieniu aktu oskarżenia. W tym kontekście Trybunał Sprawiedliwości orzekł w wyżej wspomnianej sprawie Kolev 24, że [w]ykładni art. 7 ust. 3 tej dyrektywy należy dokonywać w ten sposób, że do sądu krajowego należy upewnienie się, że obronie przyznano możliwość skutecznego zaznajomienia się z aktami sprawy, przy czym zaznajomienie takie może w danym wypadku nastąpić już po wniesieniu aktu oskarżenia do sądu, ale jeszcze przed rozpoczęciem przewodu sądowego i rozpoczęciem rozpoznawania zarzutów co do istoty, jak również po rozpoczęciu przewodu sądowego, ale przed etapem narady, jeżeli w toku postępowania do akt sprawy dołączone zostaną nowe dowody, pod warunkiem jednak że sąd podejmie wszelkie niezbędne środki w celu zapewnienia poszanowania prawa do obrony i rzetelności postępowania. W innym państwie członkowskim dostęp na etapie postępowania przygotowawczego zapewnia się wyłącznie wówczas, gdy leży to w interesie wymiaru sprawiedliwości, biorąc pod uwagę okoliczności faktyczne danej sprawy. W dwóch jurysdykcjach nie obowiązuje ponadto żaden przepis, który dotyczyłby expressis verbis dostępu do materiału dowodowego, a zatem kwestie, kiedy i w jakim stopniu dostęp do akt jest udzielany, pozostają nierozstrzygnięte Odstępstwo od prawa dostępu do całego materiału dowodowego w wyniku orzeczenia sądowego lub decyzji podlegającej kontroli sądowej art. 7 ust. 4 Zgodnie z art. 7 ust. 4 dyrektywy można odmówić dostępu do niektórych materiałów na zasadzie odstępstwa od art. 7 ust. 2 i 3, jeżeli dostęp taki może doprowadzić do poważnego zagrożenia dla życia lub praw podstawowych innej osoby lub jeżeli taka odmowa jest bezwzględnie konieczna dla ochrony ważnego interesu publicznego na przykład w przypadkach, gdy dostęp mógłby zaszkodzić trwającemu dochodzeniu lub poważnie zaszkodzić bezpieczeństwu narodowemu państwa członkowskiego, w którym toczy się postępowanie karne. Państwa członkowskie muszą zapewnić, aby zgodnie z procedurami określonymi w prawie krajowym decyzja o odmowie dostępu do niektórych materiałów zgodnie z tym ustępem była podejmowana przez organ sądowy lub podlegała przynajmniej kontroli sądowej. Odstępstwo przewidziane w art. 7 ust. 4 ma zastosowanie, o ile nie narusza to prawa do rzetelnego procesu. Ocena krajowych środków wykonawczych wykazała, że art. 7 ust. 4 jest jednym z przepisów charakteryzujących się najwyższym poziomem rozbieżności między państwami 24 Wyrok Trybunału z dnia 5 czerwca 2018 r., Kolev i in., C-612/15, ECLI:EU:C:2018:

19 członkowskimi. O ile 10 państw członkowskich dopuszcza udzielanie odmowy w oparciu o przesłanki określone w dyrektywie, pozostałe państwa stosują mniej restrykcyjne podejście. Jeżeli chodzi o odmowę dostępu do akt ze względu na poważne zagrożenie dla życia lub praw podstawowych osób fizycznych, niektóre państwa członkowskie stosują przesłankę poważnego zagrożenia dla życia, zdrowia, integralności cielesnej lub wolności osoby bądź ryzyka dla osób fizycznych i ryzyka poważnego naruszenia ich prywatności. W innych jurysdykcjach ryzyko, na które narażone są osoby fizyczne, wcale nie musi jednak być poważne. Niektóre przewidują możliwość powołania się na interesy prywatne lub interesy innych osób. W kilku państwach członkowskich dostęp można ograniczyć ze względu na ryzyko wywierania nacisku na ofiary, świadków, organy śledcze, biegłych lub wszelkie inne osoby uczestniczące w postępowaniu bądź ryzyko zastraszania takich osób. Jeżeli chodzi o odmowę dostępu do akt ze względu na konieczność ochrony ważnego interesu publicznego, jedynie kilka państw członkowskich wyraźnie odnosi się do konieczności ochrony ważnego interesu publicznego; przeważnie państwa odnoszą się po prostu do interesu publicznego lub interesu społeczeństwa. W niektórych państwach członkowskich za przesłankę odmowy uznaje się względy bezpieczeństwa narodowego, przy czym w jednej jurysdykcji dodatkowo wskazuje się względy obronności. Wiele państw członkowskich odmawia dostępu również wówczas, gdy mogłoby to zaszkodzić toczącemu się postępowaniu przygotowawczemu. W przepisach krajowych poszczególnych państw mowa jest o ogólnym uszczerbku dla samego postępowania przygotowawczego, zagrożeniu dla takiego postępowania lub zaszkodzeniu toczącemu się postępowaniu. W niektórych jurysdykcjach przesłanki te mogą odnosić się również do innych postępowań przygotowawczych. Stosuje się także ogólniejsze określenia, takie jak poważne względy, bez ich doprecyzowania. Niemal wszystkie państwa członkowskie przestrzegają natomiast wymogu, aby decyzja o odmowie dostępu do dokumentów była podejmowana przez organ sądowy lub przynajmniej podlegała kontroli sądowej. Kilka państw członkowskich nie przewiduje kontroli sądowej na etapie dochodzenia prowadzonego przez policję. W takich przypadkach kontrolę środków ochrony prawnej przeprowadza prokurator lub prokurator jednostki wyższego stopnia Bezpłatny dostęp do dokumentacji art. 7 ust. 5 Zgodnie z art. 7 ust. 5 dyrektywy dostęp do materiałów sprawy należy zapewnić nieodpłatnie. Większość państw członkowskich dokonało prawidłowej transpozycji tego przepisu. W kilku państwach członkowskich pojawiły się jednak problemy dotyczące przestrzegania tego przepisu, często związane z kosztem powielenia akt. 18