OPTIMUM STUDIA EKONOMICZNE

Transkrypt

1 Kwartalnik poświęcony potrzebom nauki i praktyki 2009 Nr 1 (41) OPTIMUM STUDIA EKONOMICZNE SPIS TREŚCI STUDIA I ROZPRAWY... 3 Anna Wildowicz-Giegiel Etyczny wymiar konsumpcji w świetle wyzwań XXI wieku... 3 Henryk Manteuffel Szoege Koszty ogrzewania domów jednorodzinnych w zależności od źródła energii Andrzej Buszko, Wioletta Wierzbicka Budowanie kapitału relacji w klastrach Grażyna Michalczuk Rachunkowość jako system pomiaru ekonomicznego na potrzeby wewnętrzne jednostki Dorota Żebrowska-Suchodolska Weryfikacja słabej formy efektywności za pomocą testów statystycznych na GPW w Warszawie Piotr Kowalczuk Zachowania i preferencje inwestorów indywidualnych na rynku akcji MISCELLANEA Jarosław Poteraj Systemy emerytalne w Europie Malta Eugeniusz Kośmicki, Dariusz Pieńkowski Typy społeczeństw a eksploatacja zasobów naturalnych Agnieszka Skowrońska Polityka logistyczna państwa w kontekście zrównoważonego rozwoju Martin Dahl Niemieckie doświadczenia ze społeczną gospodarką rynkową państwo opiekuńcze, czy państwo socjalne?

2 Adrian Burdziak Próba określenia tendencji konwergencji gospodarczej polskich podregionów w latach Jacek Białek, Adam Oleksiuk Czynniki sukcesu w funkcjonowaniu parków technologicznych RECENZJE I INFORMACJE Informacje Anna Gardocka-Jałowiec Wybór kierunku kształcenia a rynek pracy. Wyniki badań przeprowadzonych w ramach projektu InIT programu Leonardo da Vinci Recenzje Anna E. Grabska Recenzja książki Piotra Pysza pt. Społeczna gospodarka rynkowa ordoliberalna koncepcja polityki gospodarczej Iwona E. Bogucka Recenzja książki Bolesława Rafała Kuca pt. Kontrola, kontroling, audyt 3 w Konferencje i seminaria naukowe Społeczna gospodarka rynkowa jako koncepcja polityki gospodarczej, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Ełk, lipca 2008 r Rynek pracy a edukacja, Wydział Ekonomii i Zarządzania Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok, 28 października 2008 r Doktoraty Arkadiusz Niedźwiecki Giełda Papierów Wartościowych jako instytucja alokacji kapitału w Polsce Piotr Kowalczuk Sezonowość stóp zwrotu z akcji a struktura inwestorów na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie Bogdan Rogaski Restrukturyzacja jako czynnik rozwoju Krajowej Spółki Cukrowej S.A Helena Stelmach-Leoniuk Ewolucja funkcji banków komercyjnych w gospodarce współczesnej a rozwój lokalny Adam Wyszkowski Efektywność jako kryterium kształtowania systemu podatkowego

3 STUDIA I ROZPRAWY Anna WILDOWICZ-GIEGIEL 1 ETYCZNY WYMIAR KONSUMPCJI W ŚWIETLE WYZWAŃ XXI WIEKU Streszczenie Niniejszy artykuł jest próbą szerszego spojrzenia na konsumpcję z perspektywy etyki. Zwraca uwagę na społeczne i ekologiczne skutki nieodzownie towarzyszące procesowi konsumpcji, co zaczęto już dostrzegać w latach 70-tych XX wieku. W tym kontekście formułuje się zarówno pojęcie konsumpcji etycznej, jak i ideę etycznego konsumenta. Zgodnie z takim podejściem, etyczny konsument, przyjąwszy w pełni odpowiedzialność moralną za ilość i jakość dóbr i usług przez siebie konsumowanych może w istotny sposób zapobiegać występowaniu negatywnych efektów zewnętrznych, będących wynikiem niedoskonałości mechanizmu rynkowego. Przesłanki etyczne tkwią zatem u podstaw ekologizacji konsumpcji. Ruchy ekologiczne stanowiły z kolei przyczynek do powstania współczesnego ruchu konsumenckiego, określanego mianem konsumeryzmu etycznego. Traktując konsumpcję w kategoriach etycznych, konsumenci etyczni starają się wobec tego dokonywać wyborów konsumenckich, uwzględniając to, w jaki sposób towary są wytwarzane, dystrybuowane, użytkowane, a następnie utylizowane. Rozpowszechnienie idei etycznego konsumenta wśród społeczeństw krajów wysoko rozwiniętych pozwoliło na wykształcenie się pewnej świadomości ekologicznej, a także przyczyniło się do większej wrażliwości społecznej na problemy nierozerwalnie związane z konsumpcją. Słowa kluczowe: konsumpcja, etyka, ekologizacja konsumpcji, konsumeryzm etyczny THE ETHICAL DIMENSION OF CONSUMPTION IN THE LIGHT OF CHALLENGES OF XXI CENTURY Summary This article is an attempt to look at consumption from an ethical point of view. It highlihts social and ecological consequences of ethical consumption that indispensably accompany the consumption process, which was already discerned in 1970s. In this context the notions of both ethical consumption and ethical consument are formulated. According to such approach the ethical consumer, having taken full moral responsibility for the amount and quality of goods and services which he consumes is able to minimize the side effects which are perceived as a result of an imperfect market mechanism. The ethical premises form the basis for the environmentalism of consumption. The ecological movements, in turn, represented a contribution to the development of the contemporary consumer movement referred to as ethical consumerism. Ethical consumers, considering consumption in terms of ethics, are trying to make consumer decisions taking into account the way in which commodities are manufactured, distributed, used and utilized. The spread of the idea of ethical consumer among societies of developed countries allowed not only the development of a certain kind of ecological consciousness but also contributed to a greater sensitivity to the problem that is inseparably connected with consumption. Key words: consumption, ethics, environmentalism of consumption, ethical consumerism 1 Dr Anna Wildowicz-Giegiel jest pracownikiem Wydziału Ekonomii i Zarządzania Uniwersytetu w Białymstoku.

4 4 Anna Wildowicz-Giegiel 1. Wstęp Ostatnie dekady XX wieku to czas, kiedy miały miejsce istotne zmiany w sferze konsumpcji społeczeństw krajów wysoko rozwiniętych. W obliczu trwałej degradacji środowiska naturalnego, będącej konsekwencją przyspieszonego rozwoju, jaki miał miejsce po II wojnie światowej, pojawiło się wówczas pytanie o jego dopuszczalne granice, co sygnalizowali już 30 lat temu m.in. autorzy raportu Klubu Rzymskiego. Gwałtowne pogorszenie się stanu środowiska naturalnego stało się przesłanką do powstania ruchów ekologicznych i wykształcenia się świadomości ekologicznej w szerszych kręgach społeczeństwa. Jednym z podstawowych warunków, niezbędnych do zahamowania negatywnych procesów degradujących środowisko naturalne oraz poprawy jakości życia człowieka, są niewątpliwie przeobrażenia w sferze konsumpcji, a to z kolei wymaga istotnych zmian postaw i zachowań konsumenckich. Wybory konsumentów nie są czymś zupełnie przypadkowym, lecz stanowią z reguły odzwierciedlenie modelu kulturowego, a ściślej rzecz biorąc, systemu wartości, w obrębie którego wytwarza się i konsumuje określone dobra. Współczesny konsument odczuwa coraz częściej negatywne skutki nadmiernej konsumpcji, nieuzasadnionej ani względami biologicznymi, ani też społeczno-kulturowymi. Odrzuca zatem przypisywane erze konsumpcji nadmierne przywiązanie do wartości materialnych, w tym konsumpcyjnych, opowiadając się za konsumpcją zrównoważoną, w trosce o środowisko i społeczeństwo. Zwraca również uwagę nie tylko na skutki ekologiczne, ale i społeczne, jakie towarzyszą procesowi konsumpcji. Celem artykułu jest przedstawienie konsumpcji w wymiarze etycznym dzięki m.in. pokazaniu negatywnych skutków jej towarzyszących, takich jak: zanieczyszczenie środowiska, upowszechnienie się konsumpcyjnego stylu życia oraz polaryzacja przestrzenna, która powoduje podział społeczeństw na bogatą Północ i biedne Południe. Warto przy tym podkreślić, iż współczesny konsumeryzm etyczny, jako ruch konsumencki, próbuje ująć konsumpcję w kategoriach etycznych, mając na celu przede wszystkim nakłonienie konsumenta do tego, aby dzięki swoim świadomym decyzjom konsumpcyjnym wyrażać jednocześnie poparcie dla przedsiębiorstw społecznie odpowiedzialnych. 2. Specyfika zachowań konsumpcyjnych w dobie globalizacji Współczesne społeczeństwa przechodzą stopniowo od epoki nowoczesności (modernizmu) do ponowoczesności (postmodernizmu), a to niesie ze sobą przeobrażenia w systemie wartości. Epoka modernizmu była m.in. okresem uprzemysłowienia, sztywnych różnić społecznych, nacjonalizmu i kultury masowej. Tymczasem epoka ponowoczesna charakteryzuje się przede wszystkim zróżnicowaniem struktur i rozczłonkowaniem kultury. Oprócz niej wciąż jednak obecna jest kultura masowa, w której to najważniejszą wartością pozostaje konsumpcja, a jej potężnym wehikułem reklama.

5 Etyczny wymiar konsumpcji w świetle wyzwań XXI wieku 5 MODERNIZMU Rozum Postęp Nauka Uniwersalizm Praca Rzeczywistość Oszczędność Wysiłek Wolność Naród Obowiązek Moralność Bezinteresowność Wartości epoki modernizmu i postmodernizmu Źródło:[Mazurek Łopacińska 2003 s. 49]. TABELA 1. WARTOŚCI POSTMODERNIZMU Pluralizm Zróżnicowanie Fragmentaryzacja Globalizacja Wielokulturowość Wizerunek Pomieszanie Łączenie wartości przeciwstawnych Brak hierarchii Tolerancja Ludyzm Popularność Dokonująca się rewolucja informacyjna i dynamiczny wzrost usług w gospodarce są zwiastunami nowej ery. Społeczeństwo z kapitalistycznego przekształca się w globalne. Zmianie ulegają dotychczasowe wartości przypisywane kulturze modernistycznej. W miejsce starych wartości wkraczają nowe, typowe dla kultury postmodernistycznej. Brak w niej uniwersalnych punktów odniesienia czy jednolitej ideologii. Postmodernizm zawiera w sobie m.in.: antyformy, grę, szansę, anarchię, dekonstrukcję, ironię, zróżnicowanie, jak i pewne podobieństwa. Stanowi to wyraźną opozycję, w stosunku do poprzednich cech, którymi odznaczał się modernizm. W związku z czym produkcja w postmodernistycznym ujęciu traci swój dotychczasowy status kreatora najważniejszych wartości w gospodarce, a praca i oszczędność przestają być najważniejszymi wartościami kulturowymi [Fault Firat Venkatesh 1995 s. 250]. Współczesna kultura konsumencka nie mieści się już w żadnych konkretnych granicach, ponieważ przyjmuje coraz bardziej globalny charakter. Pojawienie się kultury masowej przyczyniło się niewątpliwie do upodobniania się nowych wzorów spożycia i zachowań konsumenckich. Zetknięcie się z obcymi kulturami stało się możliwe dzięki środkom masowego przekazu, zwłaszcza telewizji i Internetowi. Procesom tym sprzyja ożywiony ruch turystyczny oraz częste migracje ludności. Prowadzi to do umacniania się kultury masowej czy też tzw. homogenizacji kulturowej [Bogunia-Borowska, Śleboda 2003 s. 34]. Do głównych czynników homogenizacji konsumpcji zalicza się [Bywalec 2007 s. 145]: procesy globalizacji gospodarki prowadzące do tworzenia się tzw. globalnej kultury produkcyjnej i konsumpcyjnej; wzrost mobilności ludzi w wymiarze przestrzennym (turystyka, migracje zarobkowe) oraz społeczno-zawodowym (awanse w hierarchii zawodowej i społecznej);

6 6 Anna Wildowicz-Giegiel przyspieszenie procesów urbanizacji, tj. powstanie dużych miast oraz konurbacji, a więc obszarów gęsto zaludnionych; przesuwanie się i zacieranie faz cezur życia ludzkiego (dzieciństwo, młodość, wiek średni, starość), w tym emancypacja ludzi starszych; upodobnianie się stylów życia poszczególnych grup społecznych i wiekowych; zachodzące procesy detradycjonalizacji zachowań konsumpcyjnych; upowszechnienie się Internetu i telefonii bezprzewodowej. Szczególnie ważną rolę w procesie homogenizacji kulturowej wydają się odgrywać osiągnięcia w dziedzinie elektronicznego przetwarzania informacji i transmisji satelitarnej. Kreują one tzw. nadrzeczywistość. Zdaniem Vattimo (1992), społeczeństwo żyje w dynamicznie zmieniającym się otoczeniu, na które niezwykle silny wpływ wywierają elektroniczne media. Świat przez nie kreowany staje się rzeczywistością. W związku z czym pojawia się aspekt tzw. hiperrzeczywstości, rozumiany jako skłonność i zamiłowanie członków danej kultury do konstruowania własnej rzeczywistości. Konsumenci z wielkim entuzjazmem włączają się w proces takiej właśnie stymulacji. Pojawia się kultura cybernetyczna, która oznacza społeczną transformację wywołaną na skutek nowych technologii informatycznych i telekomunikacyjnych. Te osiągnięcia technologiczne pozwalają na kreację nowych form własnej tożsamości, sposobów komunikacji i konsumpcji [Fuat Firat, Venkatesh 1995 s. 253]. Można powiedzieć, iż kultura globalna jest kulturą zawieszoną w próżni, nie związaną z jakimkolwiek czasem, miejscem, ani też przestrzenią geograficzną. Kultura ta wywiera jednak ogromny wpływ w procesie kształtowania świadomości współczesnego człowieka. Oprócz tendencji, wspomnianej uprzednio, homogenizacji konsumpcji występuje równocześnie zjawisko całkowicie odwrotne, zwane heterogenizacją kulturową. Narastające zróżnicowanie zachowań konsumpcyjnych określane mianem heterogenizacji konsumpcji stanowi niejako odpowiedź na negatywne skutki towarzyszące globalizacji. Procesom tym sprzyja m.in. postępująca demokratyzacja konsumentów oraz poszerzanie się obszaru wolności obywatelskich. Jedną z podstawowych cech współczesnego, postmodernistycznego kapitalizmu jest zdecentralizowany pluralizm prowadzący do różnorodności zachowań zarówno jednostek, jak i grup społecznych. Rozwój demokracji, a ściślej rzecz biorąc, demokratyzacja coraz większych obszarów ludzkiej aktywności stwarza możliwość nieskrępowanego zachowania się ludzi, którzy kierują się osobistymi preferencjami niemal we wszystkich pełnionych przez siebie rolach, co pozwala im na swobodne i świadome dokonywanie wyborów konsumenckich. Poszerzenie obszaru wolności jednostki gospodarującej, w tym konsumenta, wiąże się m.in. z dezaksjologizacją współczesnych społeczeństw. Postmodernistyczna kultura wyzbyła się wszelkich autorytetów, znosząc hierarchie wartości i wiążące normy zachowań, poszerzając znacznie zakres autonomii, również w odniesieniu do wyborów konsumenckich. Oznacza to tym samym marginalizację roli religii oraz tradycji w kształtowaniu codziennych zachowań ludzi. Zanik nadrzędnych wartości i ideologii sprawił, iż nie można się już opierać wyłącznie na dotychczasowych stylach życia. Istnieje wielość stylów, dzięki którym jednostki dążą do samorealizacji oraz do ekspresji swoich uczuć i poglądów. Poszukiwania przez konsumentów własnego stylu

7 Etyczny wymiar konsumpcji w świetle wyzwań XXI wieku 7 życia prowadzą do przeobrażenia struktury społecznej. W miejsce klas społecznych powstają mikrostruktury, co umożliwia pełniejsze zaspokajanie potrzeb. Duże znaczenie w tym procesie odgrywa wielokulturowość, która to uzyskuje powszechną akceptację. Społeczeństwo ulega zatem procesom daleko idącej fragmentaryzacji i dekompozycji. Współczesną kulturę postmodernizmu określa się często erą globalnej cywilizacji, bez barier przestrzennych i czasowych. W kulturze tej zaznacza się wyraźny prymat indywidualizmu. Jednakże paradoksalnie zauważa się też, iż oprócz indywidualizmu występuje również skłonność do zachowań kolektywnych. Odnosi się to szczególnie do konsumpcji masowej, charakteryzującej się obecnością wielu indywiduów, które egzystują na danym rynku i konsumują podobne produkty [Weiss 2003 s. 269]. Stąd też z jednej strony mamy do czynienia z procesem homogenizacji kulturowej, którą jakże często utożsamia się z kulturą globalną oraz tendencją do unifikacji stylów życia, z drugiej zaś strony występuje zjawisko zupełnie jej przeciwstawne heterogenizacja kulturowa, a więc dążenie do zaakcentowania swojej odmienności oraz próba kreacji własnej tożsamości ze względu na realizację indywidualnych wartości, również w obszarze konsumpcji. Procesy globalizacji są uwikłane w szerszy kontekst ekonomiczny, kulturowy i społeczno-polityczny. Konsumenci, należący do globalnej kultury konsumenckiej, łączą oraz potrafią skojarzyć ze sobą te same pojęcia i wartości z określonymi miejscami, ludźmi czy rzeczami. W podobny sposób postrzegają równocześnie określone: symbole, marki, zachowania, doświadczenia lub postawy. Podkreśla się tym samym, że zbiorem wspólnych wartości podzielanych przez konsumentów są: nowoczesność, wolność i indywidualny wybór [Rachocka 2008 s. 153]. Globalizacja konsumpcji nie stanowi z pewnością procesu jednolitego i spójnego, lecz ma zdecydowanie charakter zróżnicowany i wielokierunkowy, co świadczy o tym, iż wymaga ona wieloaspektowej analizy. Z jednej strony obserwuje się bowiem negatywne następstwa konsumpcyjnego stylu życia społeczeństw krajów wysoko rozwiniętych, z drugiej natomiast mają miejsce pozytywne, ze społecznego punktu widzenia, tendencje związane z ograniczaniem nadmiernej konsumpcji. Wyrazem krytyki egoistycznej jednostki, nastawionej wyłącznie na poszukiwanie własnej przyjemności, jest m.in. pojawienie się etycznego konsumeryzmu. W imię solidaryzmu społecznego podejmuje się zatem szereg niezwykle pożądanych działań i inicjatyw w zakresie ochrony środowiska, przestrzegania praw człowieka oraz zwierząt. 3. Idea etycznego konsumeryzmu Kultura zachodnia, promująca wartości konsumpcyjne i materializm, przyczyniła się do pojawienia się hiperkonsumpcji, tj. konsumpcji nadmiernej i nieracjonalnej, także w takich krajach, jak Polska, które wraz z początkiem lat 90-tych wprowadziły zasady gospodarki rynkowej. W przypadku tych właśnie gospodarek mamy do czynienia z utrzymującą się wciąż jeszcze fascynacją wartościami transmitowanymi przez współczesną kulturę masową, w centrum której znajduje się indywiduum owładnięte wizją sukcesu materialnego [Jachnis 2007 s. 360]. Silne aspiracje konsumpcyjne polskiego

8 8 Anna Wildowicz-Giegiel społeczeństwa to nie tylko rezultat niedoborów, jaki występował w okresie realnego socjalizmu, lecz przede wszystkim konsekwencja przeobrażeń zachodzących w obrębie jego systemu wartości. Rosnące niezwykle szybko potrzeby i aspiracje w zakresie konsumpcji, stymulowane dodatkowo przez intensywną reklamę oraz szeroki wachlarz dostępnej niemal natychmiast, tj. na kredyt, oferty rynkowej, prowadzą oczywiście do gwałtownego wzrostu jej rozmiarów, wskutek czego pojawia się problem racjonalności konsumpcji. Problem efektywności konsumpcji, czy też, inaczej mówiąc, jej racjonalności, dotyczy konsumpcji pozytywnej, a zarazem twórczej, tj. takiej, która służy człowiekowi, rozwija go i czyni lepszym. Niestety, patrząc na racjonalność merytoryczną współczesnej konsumpcji, należy zauważyć, iż pomimo coraz większej ilości dóbr, które są tańsze i relatywnie łatwo dostępne, co świadczyłoby przecież o znacznym postępie w tym zakresie, dostrzega się raczej jej regres. Dzięki postępowi technologicznemu oraz organizacyjnemu, jaki miał miejsce w ostatnich dziesięcioleciach, znacząco poprawiła się efektywność procesów wytwarzania i dystrybucji. Pozwala to wytwarzać więcej, szybciej, a co najważniejsze taniej. Wzrost efektywności produkcji jest bez wątpienia zjawiskiem niezwykle korzystnym zarówno z punktu widzenia ekonomicznego, jak i społecznego. Oznacza tym samym możliwość zaspokojenia rozbudzonych potrzeb konsumpcyjnych coraz większej części społeczeństwa. Jednakże taka konsumpcja nadmierna i nieuzasadniona, nastawiona głównie na dostarczanie przyjemności w myśl filozofii Epikurejczyków, prowadzi niezwykle często do marnotrawstwa dóbr i ludzkiej energii. Narastanie zjawisk marnotrawstwa konsumpcyjnego to oznaka tego, że owo pożądanie najrozmaitszych wartości użytkowych, istniejących lub takich, które znajdują się tylko wyłącznie w sferze projektów i ludzkiej wyobraźni, nie ma już nic wspólnego z racjonalnością w sensie ekonomicznym. I tak, zdaniem A. Tofflera, amerykańskiego socjologa i futurologa, mentalność racjonalnego posiadania i użytkowania dóbr jest wypierana przez mentalność wyrzucania. Stąd też nic w tym dziwnego, iż w warunkach dalszego skracania cyklu życia produktów nie byłoby przesadą mierzenie wzrostu gospodarczego wielkością przyrostu odpadów. Konsumpcjonizm, a wraz z nim marnotrawstwo zasobów, przeniknął wraz z rozprzestrzenianiem się kultury masowej również do krajów o niższym poziomie rozwoju gospodarczego. Wartości przypisywane kulturze indywidualistycznej, takie jak poczucie niczym nieskrępowanej wolności, a więc demokratyzacja pragnień i chęć osiągnięcia wysokiego standardu życia są zjawiskiem powszechnie akceptowanym wśród społeczeństw, dla których konsumpcja materialna stanowi rzeczywistą oznakę postępu i dobrobytu. Natomiast w krajach wysoko rozwiniętych dostrzega się coraz częściej raczej przesyt nadmierną konsumpcją. W związku z tym narasta krytyka wobec niepohamowanej konsumpcji i podejmuje się liczne próby jej racjonalizacji, mając na uwadze przede wszystkim dobro człowieka i środowiska. Ze względu na fakt, że wysoka konsumpcja nie spełniła pokładanych w niej niegdyś nadziei, mamy do czynienia z czymś, co określić można rozczarowaniem lub znużeniem konsumpcją. J.K. Galbraith stwierdził, iż: Oczekiwano, że nieustanny wzrost materialnego dobrobytu rozwiąże wszystkie problemy. Tymczasem on sam stał się naszym głównym problemem [Albinoski 1996 s. 115]. Nie dziwi więc fakt, iż w pewnych kręgach społeczeństwa wyłoniły się grupy proklamujące potrzebę powro-

9 Etyczny wymiar konsumpcji w świetle wyzwań XXI wieku 9 tu do umiarkowanej, powściągliwej konsumpcji Ogólnie rzecz biorąc, czynnikami stymulującymi do dekonsumpcji są takie zjawiska, jak [Bywalec 2007 s ]: narastanie znużenia i rozczarowanie wysoką konsumpcją oraz pogłębiająca się świadomość potrzeby jej racjonalizacji, chociażby ze względu na zdrowie samego człowieka; obniżenie się rangi konsumpcji jako efekt przeobrażeń w systemie wartości jednostki; postępująca serwicyzacja i dematerializacja konsumpcji; ochrona środowiska naturalnego, a zwłaszcza jego nieodnawialnych zasobów. Nowa jakość konsumpcji nie jest już jedynie utożsamiana z przyjemnym i wygodnym życiem, lecz zmierza w kierunku konsumpcji zrównoważonej. Troska o środowisko stała się bazą, na której zrodził się zielony konsumeryzm [Lewicka-Strzałecka 2006 s. 148]. Ruch ten głosi, iż konsumenci mogą i powinni się przeciwstawiać degradacji środowiska na różne sposoby, poczynając od kupowania produktów przyjaznych środowisku, a kończąc na świadomym rezygnowaniu z nadmiernej konsumpcji. Zielony konsumeryzm ma niewątpliwie istotny wpływ na proekologiczną reorientację społeczeństwa w kierunku produktów bezpiecznych i przyjaznych środowisku naturalnemu. Warunkiem zahamowania negatywnych procesów degradujących środowisko naturalne i pogarszających jakość życia człowieka są istotne zmiany w sferze konsumpcji. Postuluje się konieczność wprowadzenia ekologizacji konsumpcji, u podstaw której tkwią przesłanki etyczne, a więc troska o dobrobyt i jakość życia obecnych, jak i przyszłych pokoleń. Ekologizacja konsumpcji powinna opierać się na oszczędnym i racjonalnym wykorzystaniu dóbr konsumpcyjnych, szczególnie tych, które cechują się wysoką chłonnością, rzadkich i nieodnawialnych zasobów, czy też tworzących groźne odpady pokonsumpcyjne. Nawołuje się jednocześnie do nabywania i konsumowania dóbr pozostawiających niewielką ilość odpadów pokonsumpcyjnych oraz dóbr ekologicznych, w tym głównie żywności. Ekologizacja konsumpcji wyraża się również w niekonsumowaniu dóbr pochodzących z niehumanitarnych hodowli, jak i z niewolniczej lub nisko opłacanej pracy ludzi [Bywalec 2007 s. 138]. Zwrócenie uwagi na problem dewastacji środowiska dało nie tylko impuls do wykształcenia się świadomości ekologicznej w ramach współczesnych społeczeństw, lecz było m.in. bezpośrednią przyczyną narodzin etycznego konsumeryzmu. W ten sposób powstał nowy ruch konsumencki, zwany konsumeryzmem etycznym, który podejmuje próbę oceny konsumpcji w kategoriach etycznych. Każdy bowiem zakup oznacza poparcie dla określonego producenta, oraz akceptację warunków, w jakich towar jest wytwarzany, dystrybuowany, użytkowany i utylizowany. Etyczny konsumeryzm usiłuje zatem uświadomić społeczeństwu globalne konsekwencje zachodniego wzorca konsumpcji, wymuszając też niejako na samym producentach konieczność podejmowania pewnych działań na rzecz ochrony środowiska i społeczności lokalnej. Chociaż udział produktów etycznych w globalnym rynku pozostaje wciąż relatywnie niewielki, to coraz więcej firm zdaje sobie sprawę, iż ta, nie wykorzystana jeszcze dotąd, nisza rynkowa może być źródłem potencjalnych zysków.

10 10 Anna Wildowicz-Giegiel Wykorzystanie idei społecznej odpowiedzialności w strategii marketingowej firmy odgrywa niezwykle pozytywną rolę, gdyż ułatwia dostęp spółki do kapitału, a co najważniejsze, wzmacniania jej wartości w długim okresie. Rosnące oczekiwania klientów, rządów i społeczeństw modyfikują tradycyjne cele gospodarcze zawężone jedynie do odpowiedzialności wobec akcjonariuszy, co zaczynają respektować nie tylko globalne koncerny, lecz również przedsiębiorstwa lokalne [Pichola, Rum 2008 s ]. Firmy zaczynają zdawać sobie sprawę z tego, że wybory konsumenckie są równoważne z głosowaniem na określoną firmę, zmuszając je do społecznej odpowiedzialności. Rozwój technologii informatycznych i telekomunikacyjnych daje szybki dostęp do informacji o warunkach życia oraz działalności przedsiębiorstw na całym świecie. Proces społecznego uświadamiania relacji, jakie zachodzą pomiędzy poziomem własnej konsumpcji a sytuacją siły roboczej produkującej towary, następuje coraz szybciej. Opinia publiczna krajów rozwiniętych okazuje się być największym sojusznikiem wykorzystywanej ludności w krajach biednych. Nagłaśnianie przypadków nieetycznych praktyk, stosowanych przez wielkie korporacje międzynarodowe inwestujące w krajach rozwijających się, tj. w: Chinach, Indiach, Wietnamie czy Hondurasie, mają jednak na celu niezamykanie istniejących tam fabryk, lecz poprawę panujących warunków pracy, jak również monitorowanie i egzekwowanie ich przestrzegania. Etyczny konsument wyraża swój protest przeciwko wyzyskowi w epoce globalizacji, konsumując bardziej niż dotychczas świadomie. Można tutaj mówić o wykształceniu się pewnej wrażliwości społecznej, ponieważ konsument zaczyna dostrzegać jaki wpływ ma jego własna konsumpcja na innych, zarówno w wymiarze lokalnym, jak i międzynarodowym. Bycie etycznym konsumentem oznacza kupowanie produktów nieszkodliwych zarówno dla środowiska, jak i społeczeństwa. I tak, etyczny konsument nabywa wyłącznie jajka wiejskie lub też stara się bojkotować pewne produkty, które wytwarza się, nie przestrzegając jakichkolwiek praw związanych z ochroną środowiska, czy z respektowaniem podstawowych praw człowieka. Jako przykład można podać skandal, jaki wstrząsnął firmą odzieżową GAP we wrześniu 2007 roku, kiedy wyszło na jaw, iż w indyjskich firmach, którym GAP zlecał szycie ubrań, pracowały dzieci. Bojkotując produkty, trzeba jednak mieć na uwadze to, jaki będzie los takiego dziecka, jeśli straci ono pracę. Bowiem zwalniani z fabryk nieletni zamiast wracać do szkoły, znacznie częściej trafiają do zajęć jeszcze bardziej cięższych i niebezpiecznych. Taki los spotkał m.in. dziewczynki wyrzucone z pracy w szwalni, w marokańskim mieście Meknes, w roku Większość z nich zajęła się wówczas prostytucją. Według Tallontire (2001), etyczny konsument odznacza się trzema zasadniczymi cechami, mianowicie zwraca uwagę na kwestie środowiskowe oraz stopień przestrzegania praw człowieka i zwierząt [Wheale, Hinton 2007 s. 303]. Istnieje spora grupa konsumentów wyjątkowo wrażliwych na sprawy związane ze środowiskiem, w tym z ochroną i prawami zwierząt, jak i na problemy etyczne wynikające z tytułu: łamania praw człowieka, nieprzestrzegania zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, zatrudniania nieletnich, sprzedaży broni represyjnym reżimom itp. Dzięki świadomej rezygnacji z konsumpcji produktów, których warunki wytwarzania budzą moralną dezaprobatę, konsumenci mogą wyrażać swoją osobistą niechęć wobec nieetycz-

11 Etyczny wymiar konsumpcji w świetle wyzwań XXI wieku 11 nych praktyk. Konsumenci podejmują zatem próbę przeciwstawienia się działalności firm, które z żądzy czystego zysku wyzyskują swoich pracowników, zatruwają środowisko, stosują tanią, brudną technologię lub współpracują z lokalnymi reżimami. Czynią to, powstrzymując się od dokonywania zakupów produktów danej firmy. Etyczny konsument może jednocześnie zachęcić przedsiębiorstwa do finansowania oświaty, kultury, zdrowia czy pomocy, jeśli będzie wybierać produkty firm, które przeznaczają część swoich zysków na cele społecznie użyteczne. Oznacza to, iż firmy społecznie odpowiedzialne znajdują szczególne uznanie w oczach swoich klientów. Stosowanie skutecznej, długoterminowej strategii społecznej odpowiedzialności przynosi niewątpliwie obopólne korzyści, co zaczyna dostrzegać coraz więcej polskich przedsiębiorstw. Wiele z nich zmieniło swoją dotychczasową politykę promocyjną i zamiast reklam z blondynkami zachwalającymi ich produkt, bierze udział w działalności charytatywnej, czy też prowadzi własne programy społeczne. Przykładem tych ostatnich z wymienionych inicjatyw są m.in. akcje dożywiania dzieci (Danone), adopcji i rodzin zastępczych (PKO S.A.), albo wspierania regionu (Orlen program partnerski dla Płocka). Jednym z przejawów etycznego konsumeryzmu jest m.in. inicjatywa zwana Fair Trade. Organizacja Fair Trade Federation to partnerstwo w handlu opierające się na dialogu, przejrzystości i szacunku, gwarantujące, iż producenci otrzymują godziwą zapłatę za wykonywaną pracę, mają możliwość zrzeszania się, a ich prawa w odniesieniu do płacy, warunków bezpieczeństwa i higieny pracy są egzekwowane [Connolly 2006 s. 357]. Niezwykle ważne okazują się być również ekologiczne przesłanki, jakimi kieruje się organizacja zmierzająca do zapewnienia większej sprawiedliwości w handlu międzynarodowym. Promowane przez nią metody wytwarzania dóbr powinny być przede wszystkim zgodne z koncepcją zrównoważonego rozwoju, a więc przyjazne środowisku naturalnemu. Ideę sprawiedliwego handlu jako pierwsze próbowały wprowadzić w życie organizacje chrześcijańskie w USA, zajmujące się wcześniej działalnością typowo charytatywną. Istota ich działania polegała początkowo na sprowadzaniu produktów z biednych krajów, przy czym były to przeważnie wyroby rękodzielnicze, a następnie sprzedawania ich na lokalnych jarmarkach. Kolejny etap, to lata 60-te, w których powstał ruch społeczny stanowiący wyraz buntu młodych Europejczyków przeciwko dyktatowi międzynarodowych korporacji i modelowi globalnego rynku. Ówcześni aktywiści występowali w obronie interesów producentów z krajów Trzeciego Świata, głosząc hasła Trade not Aid, tj. handel zamiast pomocy [Sikorski 2007 s. 13]. Fair Trade to nie tylko więc organizacja, ale pewien ruch społeczny, czyli działalność organizacji pozarządowych na rzecz promocji sprawiedliwego handlu, ale i sami konsumenci, zgłaszający popyt na produkty Fair Trade. Organizacje sprawiedliwego handlu od lat 80-tych zaczęły wspierać małych producentów towarów rolnych, odbierając od nich całe dostawy, gwarantując im również pewne finansowanie, oraz wypłacając premie na projekty rozwojowe na rzecz społeczności lokalnej, przeznaczane z reguły na budowę szkół lub szpitali. Takie produkty, jak: kawa, herbata, czekolada, suszone owoce, sok, ryż i przyprawy stały się wkrótce podstawowymi artykułami sprzedawanymi w ramach tej organizacji. Obecnie najbardziej znanym przykładem takiego właśnie produktu jest kawa, sprzedawana jako Cafedirect w Wielkiej Bry-

12 12 Anna Wildowicz-Giegiel tanii lub Max Havelaar w Holandii, uznana przez Parlament Europejski za oficjalną markę. Jak wynika z danych statystycznych, konsumenci chcą kupować etycznie, o czym świadczy fakt, iż co roku zwiększa się wartość towarów nabywanych w imię sprawiedliwego handlu w krajach Europy Zachodniej. W latach zanotowano ich wzrost o 150%. Całkowita wartość sprzedaży towarów Sprawiedliwego Handlu w 2006 roku wyniosła ok. 1,609 miliarda euro. Warto przy tym podkreślić, iż najwięcej sprawiedliwych towarów sprzedaje się w takich krajach, jak: USA, Wielka Brytania, Szwajcaria i Francja [Sikorski 2008 s. 14]. Część zysków firm i organizacji działających w ramach Fair Trade jest zwracana społecznościom lokalnym, gdzie wyprodukowano towar, część zaś przeznacza się na edukację konsumencką. W Polsce internetowy sklep ze sprzedażą produktów pod marką Fair Trade, prowadzony przez stowarzyszenie Trzeci świat i my, funkcjonuje dopiero od roku Ze względu na fakt, iż rośnie zainteresowanie tego rodzaju produktami w planach są także umowy ze sklepami ze zdrową żywnością czy hipermarketami, mającymi doświadczenie w tym zakresie. Warto jednocześnie podkreślić, iż idea sprawiedliwego handlu zawędrowała do Polski stosunkowo niedawno, stąd też popyt na produkty Fair Trade jest jeszcze stosunkowo niewielki. Tymczasem niektóre produkty Sprawiedliwego Handlu w innych krajach, np. w Szwajcarii banany mają nawet 40% udział w rynku. Obserwując zachowania konsumentów w krajach wysoko rozwiniętych należy oczekiwać, iż nastąpią z czasem pozytywne zmiany w świadomości polskiego społeczeństwa, konsekwencją czego będzie wzrost zainteresowania produktami sprawiedliwego handlu. Etyczny konsument jest skłonny nie tylko do ponoszenia dodatkowych kosztów zakupów produktów ekologicznych, lecz zobowiązuje się w imię solidaryzmu ogólnoludzkiego do dobrowolnego płacenia więcej za niektóre produkty pochodzące z krajów Trzeciego Świata. Niestety, w praktyce zdarza się często, iż organizacje zajmujące się sprawiedliwym handlem eliminują pośredników, zajmując same ich miejsce i pobierając wysokie opłaty pośrednie. Konsumenci kupujący sprawiedliwą kawę czy czekoladę nie wiedzą więc, jaka część zapłaconej przez nich sumy trafi ostatecznie do rąk producenta. Podobnie jest w przypadku firm oferujących produkty ekologiczne. Na rynku występuje wiele produktów opatrywanych etykietami przyjazny dla środowiska, ekologiczny, zielony, a w reklamach niezwykle często firmy usiłują kreować swój wizerunek organizacji troszczącej się o środowisko naturalne i przeciwdziałającej jego degradacji. W przypadku wielu z nich owa ekologiczność wydaje się być jedynie pozorna, a konsumenci wprowadzani są po prostu w błąd, a wręcz oszukiwani. Świadczy to o tym, iż etyczna konsumpcja ma swoje ograniczenia. Niezwykle istotną barierą w jej rozwoju stanowią z pewnością ograniczone możliwości finansowe konsumenta, a jeszcze większą przeszkodą jest brak rzetelnej informacji, nie wspominając już o rozbieżnościach, jakie wynikają z różnicy między deklaracjami ludzi a ich faktycznymi zachowaniami. Oznacza to, iż akceptacja określonych wartości ekologicznych czy społecznych tylko w znikomym stopniu przekłada się na rzeczywiste decyzje konsumenckie.

13 Etyczny wymiar konsumpcji w świetle wyzwań XXI wieku Wolność a odpowiedzialność w wyborach konsumenckich W modelu gospodarki rynkowej konsument jest postrzegany jako niezbędny uczestnik gry rynkowej, zaś jej podstawowym celem ma być coraz lepsze zaspokajanie jego potrzeb. Istotę wszechwładzy konsumenta wyraził w modelu kapitalizmu Ludwik von Mises. Według tego ekonomisty, władza zwykłego obywatela została uzyskana w wyniku stałego polepszania się przeciętnego standardu życia, co stanowi niezaprzeczalną zdobycz kapitalizmu. Zwykły obywatel, kupując lub powstrzymując się od kupna, decyduje co i w jakich ilościach powinno być wytwarzane. Producenci nastawieni na zaspokajanie potrzeb zamożnych członków społeczeństwa odgrywają marginalną rolę w gospodarce, gdyż liczy się przede wszystkim konsumpcja masowa, w czym właśnie von Mises upatruje siłę przeciętnego konsumenta. Jedynym sposobem osiągnięcia zysku jest służba konsumentom, którzy w swoich codziennych wyborach przesądzają o istnieniu lub zanikaniu przedsiębiorstw na rynku [Lewicka-Strzałecka 2006 s. 118]. Kwestia władzy konsumenta wydaje się być jednak co najmniej dyskusyjna. J.K. Galbraith w swoich pracach Społeczeństwo obfitości (1958) i Nowe społeczeństwo przemysłowe (1967) mówił m.in. o piekielnym kręgu konsumpcji opierającej się na celebrowaniu tzw. psychologicznych potrzeb, które różnią się od fizjologicznych tym, że tylko na pozór opierają się na dochodzie w dowolnej wysokości oraz wolności wyboru, stając się tym samym przedmiotem bezwzględnej manipulacji. W takim systemie dostosowanie zarówno jednostkowych, jak i społecznych postaw konsumentów do potrzeb producentów staje się nieodłączną jego cechą. Ideologia systemu przemysłowego oparta na mistyce zadowolenia i indywidualnie dokonywanych wyborach wydaje się być zwieńczeniem cywilizacji wolności. W rzeczywistości jednak konsument tylko pozornie dysponuje wolnością, gdyż tak naprawdę staje się obiektem nieustannej manipulacji ze strony aparatu produkcji. W związku z czym nie można tutaj mówić o jakiejkolwiek suwerenności w wyborach konsumenckich [Baudrillard 2006 s. 79]. Galbraith postuluje jednocześnie o powstanie siły równoważącej w postaci zrzeszeń nabywców i sprzedawców, którzy automatycznie byliby w stanie przeciwstawić się tendencjom do monopolistycznych nadużyć władzy gospodarczej. Powyższe konstatacje sprawiły, iż w miejsce koncepcji konsumenta suwerena pojawiła się alternatywna koncepcja konsumenta wasala. Zgodnie z takim podejściem, konsumenci nie mają absolutnie żadnej mocy oddziaływania na wielkość, ceny i rodzaj produkowanych wyrobów. Przyczyną tego stanu rzeczy jest oczywisty brak równowagi w relacjach producent konsument. Wynika to stąd, iż konsumenci podejmują decyzje o zakupach w sposób zdecentralizowany, w związku z czym siła pojedynczej jednostki okazuje się być nieporównywalnie mała w odniesieniu do przedsiębiorstw, które są silnymi finansowo i organizacyjnie instytucjami. Zwraca się uwagę, że pomiędzy producentem a konsumentem występuje zazwyczaj wyraźna asymetria informacji. Oznacza to, iż strona posiadająca z reguły mniej wiedzy, w tym przypadku konsument, jest na zdecydowanie mniej uprzywilejowanej pozycji i może stać się obiektem nadużyć ze strony producenta. Producenci niezwykle często za pośrednictwem reklamy i innych form oddziaływania usiłują kształtować zachowania nabywcze konsu-

14 14 Anna Wildowicz-Giegiel mentów. Pozwala to stwierdzić, że wymagania artykułowane przez konsumentów nie są całkowicie ich autonomicznymi wymaganiami, dlatego też nie można mówić o jakiejkolwiek suwerenności w wyborach konsumenckich [Lewicka-Strzałecka 2006 s. 121]. Rozważając koncepcje wolności i odpowiedzialności, warto sięgnąć do rozważań natury czysto filozoficznej. Wraz z narodzinami gospodarki kapitalistycznej w wieku XVIII odrzucono w zasadzie etykę chrześcijańską, jak i myśl Kantowską, wprowadzając minimalistyczną koncepcję, której źródeł upatruje się m.in. w epikurejskim hedonizmie. Nowy system gospodarczy znalazł sprzymierzeńca na płaszczyźnie filozoficznej w utylitaryzmie J. Benthama ( ). Według utylitaryzmu, kryterium oceny ludzkiego postępowania zostało sprowadzone do przyjemności i przykrości. Utylitaryzm, utożsamiając przyjemność z dobrem, sprowadził niewątpliwie ideał do poziomu człowieka, natomiast idea realizacji szczęścia człowieka dzięki przyjemnościom znakomicie współgrała z ideą wolnego rynku [Filek 2004 s. 37]. I tak, zgodnie z koncepcją homo oeconomicus, każdy człowiek jest racjonalistą, indywidualistą i egoistą, kierującym się w swoich wyborach wyłącznie własnym interesem. Jednakże niewidzialna ręka rynku sprawia, że troszcząc się o własny interes, przyczynia się jednocześnie do dobra społeczeństwa. Moralność w gospodarce wolnorynkowej postrzega się zatem jako wynik, jak i bezpośrednią przyczynę działalności podejmowanej przez indywidualistyczną jednostkę [Caruana 2007 s. 217]. Każdy konsument w myśl filozofii utylitaryzmu zmierza do zaspokojenia swoich indywidualnych potrzeb za sprawą maksymalizacji przyjemności i minimalizacji przykrości. Racjonalnie postępujący konsument usiłuje tak rozdysponować swoje ograniczone środki finansowe, aby jego potrzeby były w stopniu maksymalnym zaspokojone. Swoje wartości, preferencje, potrzeby, uznanie dla tych, a nie innych firm lub warunków umowy wyraża dokonując aktów zakupu bądź też powstrzymując się od nich. Konsument w świetle teorii ekonomii klasycznej zachowuje się dokładnie jak każdy homo oeconomicus. Nikt nie powinien wymagać od niego, aby pozbawiał się przyjemności konsumpcji i poświęcał się dla innych. Wybierając określony towar lub usługę, która mu najbardziej odpowiada, najlepiej przyczynia się do tego, by rynek funkcjonował sprawnie, działając przy tym w interesie dobra wspólnego. Korygowanie wszelkich niedoskonałości funkcjonowania wolnego rynku, takich jak zanieczyszczenie środowiska, czy naruszanie praw człowieka, powinno odbywać się poprzez odpowiednie uregulowania instytucjonalne. Odpowiedzialność spoczywa głównie na państwie, ale, jak się okazuje, nie wolno uwolnić także od odpowiedzialności moralnej jednostki gospodarującej. W celu osiągnięcia jak największej satysfakcji konsument podejmuje swe decyzje w warunkach wolności, która, jak pisał znany filozof i ekonomista J.S. Mill, nie może jednak naruszać dobra drugiego człowieka. J.S. Mill wzbogacił koncepcję utylitaryzmu właśnie o wymiar jakościowy. Takie rozumienie wolności, w sensie pozytywnym, oznacza tym samym, iż z wolnością wiąże się też nieodzownie odpowiedzialność. Myśl filozoficzna już dawno dostrzegła związek między wolnością a odpowiedzialnością, bowiem o odpowiedzialności człowieka można mówić jedynie w świecie pozwalającym na wolny wybór. Niczym nieograniczona wolność niesie ze sobą

15 Etyczny wymiar konsumpcji w świetle wyzwań XXI wieku 15 wiele zagrożeń, o czym przekonał się świat w wieku XX. Jedną z konsekwencji źle pojmowanej wolności w sferze gospodarczej jest m.in. dewastacja środowiska naturalnego. Zanieczyszczenie środowiska na skutek zbyt gwałtownego wzrostu gospodarczego doprowadziło do zachwiania równowagi w przyrodzie, a tym samym do naruszenia podstawy biologicznej egzystencji człowieka. Wielu współczesnych filozofów twierdzi, iż odpowiedzialność, wyznaczając granice wolności, spełnia wobec niej funkcję racjonalizującą, nadając działaniom ludzkim wymiar moralny. Warto jednocześnie podkreślić, iż odpowiedzialność jest z reguły zrelatywizowana do określonego systemu wartości. Odpowiedzialność moralna dotyczy bez wątpienia różnych aspektów życia człowieka, odnosi się więc również do działań związanych z procesem produkcji, dystrybucji i konsumpcji. Przy czym zaznaczyć należy, iż jednostka ludzka może być odpowiedzialna jedynie za [Snihur 2006 s. 58]: swoje rzeczywiste plany, zamiary, intencje; świadomie realizowane zadania; bezpośrednie skutki swoich czynów, a jedynie w ograniczonym zakresie za ich skutki pośrednie. Poszukując istoty odpowiedzialności konsumenta, pojawia się szereg wątpliwości dotyczących tego, czy sfera konsumpcji, jak i sam konsument, może być w ogóle przedmiotem oceny moralnej. Wynika to z faktu, iż człowiek nie zawsze działa w sposób świadomy i wolny, a jego decyzje związane z zakupami często są niejako wymuszone przez warunki zewnętrzne. J.K. Galbraith pisał, iż od drugiej połowy wieku XX mamy do czynienia z tendencją taką, że konsument, nie będąc w pełni suwerenny, staje się igraszką w rękach producenta. Z jednej strony gospodarka kapitalistyczna rozszerzyła znacznie swobodę wyboru jednostki, stwarzając daleko większe niż dotychczas możliwości kształtowania indywidualnego stylu życia. Z drugiej strony uważa się, że współczesne środki oddziaływania na konsumenta, pozwalające przewidywać, kreować, wpływać na ludzkie pragnienia i potrzeby, ograniczają istotnie autonomiczne decyzje jednostki. W sytuacji, gdy konsumenta traktuje się wyłącznie jako produkt marketingu i reklamy, nie ma przecież miejsca na jego moralną ocenę, tak pozytywną, jak i negatywną. Na ograniczenie swobody wyboru konsumenta ma wpływ wiele różnorodnych czynników o charakterze ekonomicznym i kulturowym, co sprawia, iż jego decyzje nie są całkowicie autonomiczne, lecz raczej narzucone z zewnątrz. Niebagatelną rolę w procesie konsumpcji odgrywają również czynniki psychologiczne. Konsumpcja odpowiedzialna wymaga niewątpliwie poniesienia pewnych wyrzeczeń, które zarówno z ekonomicznego, jak i psychologicznego punktu widzenia czasem mogą wydawać się nie do udźwignięcia. Stąd też niezwykle często pojawiają się rozbieżności pomiędzy tym, co deklaruje konsument a jego faktycznymi decyzjami nabywczymi. Kolejną, niezwykle istotną barierą etycznej konsumpcji jest informacja. Przeciętny konsument dysponuje na ogół ograniczoną wiedzą o warunkach wytwarzania, używania i utylizowania nabywanego przez siebie produktu. Poza tym, pojawia się też często wśród konsumentów brak świadomości sprawstwa i poczucie niemożności przeciwstawienia się negatywnym skutkom działania. Wszystko to powoduje, iż konsument nie czuje się osobiście odpowiedzialny za środowiskowe i społeczne skutki

16 16 Anna Wildowicz-Giegiel będące rezultatem indywidualnej konsumpcji. Nie oznacza to tym samym, iż jako podmiot nie podlega ocenie moralnej. Współcześnie promuje się coraz częściej wizje konsumenta obywatela, który stara się być społecznie odpowiedzialny, co może uczynić, racjonalizując swoją konsumpcję i działając na rzecz dobra wspólnego. Konsument obywatel troszczy się nie tylko wyłącznie o własny interes, lecz aktywnie uczestniczy w życiu publicznym. Uwzględnia w swoich decyzjach zarówno dobro drugiego człowieka, jak i przejawia większą dbałość o środowisko, w którym żyje. Aktywne zaangażowanie i współodpowiedzialność, jaką bierze na siebie, wynikają ze społecznej natury człowieka. Dzięki swojej konsumpcji może pośrednio zabierać głos w sferze gospodarczej i politycznej. Etyczny konsument obywatel nie ogranicza jednak swojej aktywności jedynie do kupowania takich czy innych towarów lub usług, ale poszukuje skutecznych sposobów wpływania na rynek, kontrolowania go i regulowania, na przykład za pośrednictwem stowarzyszeń konsumenckich. Władza współczesnych konsumentów nie jest zatem tylko teoretycznym założeniem, gdyż okazuje się, iż konsumenci mogą mieć w istocie rzeczy ogromny wpływ na otaczającą ich rzeczywistość społeczno-gospodarczą. 5. Podsumowanie Konsumeryzm jako doktryna moralna, upatrując w konsumpcji sposobu na osiągnięcie szczęścia, stanowi swego rodzaju następstwo rozwoju gospodarki wolnorynkowej. Konsumpcyjny styl życia był oznaką istotnych przeobrażeń, jakie miały wówczas miejsce w systemach wartości wśród społeczeństw krajów wysoko rozwiniętych, gdzie konsumpcja zajmowała niezwykle wysoką rangę, a dobro moralne utożsamiano przede wszystkim z dobrem materialnym bądź z przynależnością do świata symboli konsumpcyjnych. Wraz z procesem globalizacji nastąpiło m.in. przenikanie tych wartości i wzorców konsumpcyjnych również w skali ponadnarodowej, co doprowadziło do wykształcenia się globalnej kultury konsumpcyjnej. Konieczność nieustannego wytwarzania coraz większej ilości dóbr miała jednak zdecydowanie negatywny wpływ na środowisko naturalne i jakość życia samego człowieka. Wraz ze wzrostem konsumpcji masowej, która niewątpliwe oznaczała poprawę dotychczasowego standardu życia większości społeczeństw, pojawiły się więc nowe problemy o charakterze psychologicznym, społecznym, czy też ekologicznym. Warto przy tym podkreślić, iż większość z nich ma współcześnie wymiar globalny. Stymulowana przez marketing żądza posiadania oraz niepohamowana chęć realizacji w coraz większej ilości konsumpcji stała się przyczyną marnotrawstwa wielu zasobów, przyczyniając się tym samym do dewastacji środowiska naturalnego. Ze względu na fakt, iż konsumpcyjny styl życia okazał się być szkodliwy, także z punktu widzenia zdrowia i życia samego człowieka, coraz częściej zaczęto dostrzegać konieczność racjonalizacji zachowań w sferze konsumpcji. W ten sposób pojawiła się w latach 70-tych po raz pierwszy idea zielonego konsumeryzmu, a wraz z nim koncepcja etycznego konsumenta. Poszerzenie perspektywy o etyczną ocenę konsumpcji pozwoliło na zwrócenie uwagi na nieodwracalne skutki wywołane działalnością

17 Etyczny wymiar konsumpcji w świetle wyzwań XXI wieku 17 gospodarczą człowieka, pozwalając jednocześnie na uwzględnienie jej kontekstu jakościowego i społecznego. Wyrazem tych zmian są przeobrażenia w świadomości społeczeństw krajów wysoko rozwiniętych, w wyniku czego powstały pewne ruchy społeczne działające na rzecz ochrony środowiska, praw człowieka i zwierząt. Wraz z przemianami w obrębie systemów wartości szerszych kręgów społeczeństwa nastąpiły również wyraźne zmiany postaw i zachowań konsumentów. Etyczny konsumeryzm proponuje całkowicie nową wizję konsumenta obywatela, odznaczającego się wrażliwością zarówno społeczną, jak i ekologiczną. W związku z tym każdy konsument obywatel w imię solidarności ogólnospołecznej dostrzega nie tylko potrzebę ograniczenia własnej konsumpcji, lecz świadomy odpowiedzialności moralnej, jaka się z nią wiąże, decyduje się podejmować pewne działania na rzecz dobra wspólnego. Dokonując aktów zakupu lub powstrzymując się od nich, koryguje niejako niedoskonałości wolnego rynku, bowiem usiłuje wybierać takie towary i usługi, które nie naruszają praw człowieka oraz nie zagrażają środowisku naturalnemu. Literatura Baudrillard J Społeczeństwo konsumpcyjne. Jego mity i struktury, Warszawa. Bogunia-Borowska M., Śleboda M Globalizacja i konsumpcja. Dwa dylematy współczesności, Kraków. Bywalec C Konsumpcja w teorii i praktyce gospodarowania, Warszawa. Carauana R Morality and Consumption: Towards a Multidisciplinary Perspective, Journal of Marketing Management, Vol. 23. Filek J Wprowadzenie do etyki biznesu, Kraków. Górski J., Sierpiński W Historia powszechnej myśli ekonomicznej , Warszawa. Mazurek Łopacińska K Zachowania nabywców i ich konsekwencje marketingowe, Warszawa. Fault Firat A., Venkatesh A Liberatory, Postmodernism and The Reenchantment of Consumption, Journal of Consumer Research, Vol. 22. Rachocka J Globalizacja konsumpcji, [w:] Globalizacja gospodarki, (red.) P. Deszczyński, Poznań. Snihur S Etyka biznesu. Zarys wybranych zagadnień, Warszawa. Lewicka-Strzałecka A Odpowiedzialność moralna w życiu gospodarczym, Warszawa. Pichola I., Rum A Branża z ludzką twarzą, Nowy Przemysł, nr 7/8. Sikorski T Handel może być fair, Rynki Zagraniczne, nr 4 5. Weiss M.Z The Postmodern State and Collective Individualism: A Comparative Look at Israeli Society and Western Consumer Culture,,,The Social Science Journal, Vol. 40. Wheale P., Hinton D Ethical Consumers in Search of Markets, Business Strategy and the Environment, Vol. 16.

18 OPTIMUM STUDIA EKONOMICZNE NR 1 (41) 2009 Henryk MANTEUFFEL SZOEGE 1 KOSZTY OGRZEWANIA DOMÓW JEDNORODZINNYCH W ZALEŻNOŚCI OD ŹRÓDŁA ENERGII Streszczenie Porównano pełne roczne średnie koszty zaopatrzenia w energię (obejmujące koszty kapitałowe i koszty eksploatacyjne) do ogrzewania standardowego domu jednorodzinnego o powierzchni użytkowej 180 m 2, w przypadku użycia różnych źródeł energii. Porównywane źródła energii to: pompy ciepła typu woda-woda, pompy z poziomym i pionowym wymiennikiem gruntowym, kocioł opalany płynnym propanem, kocioł opalany gazem ziemnym, kocioł węglowy, kocioł opalany słomą, kocioł opalany drzewem, kocioł opalany peletami drzewnymi, kocioł elektryczny. Przeprowadzono analizę wrażliwości kosztu na wielkość stopy procentowej i wycenę pracy własnej właściciela domu. W znakomitej większości badanych przypadków pompy ciepła okazały się najtańszymi źródłami energii. Koszt pracy właściciela domu okazał się decydujący w porównaniach systemów pracochłonnych. Ten koszt, często pomijany w ekonomicznej ocenie systemów ogrzewania, stanowi poważną część kosztów całkowitych, jako koszt transakcyjny, z kategorii szczególnie wyróżnianej z perspektywy ekonomii instytucjonalnej. Słowa kluczowe: koszty, ogrzewanie, efektywność, odnawialne źródła energii FAMILY HOUSE HEATING COSTS DEPENDING ON ENERGY SOURCE Summary Average total annual costs of energy provision for house heating in a standard family house with 180 m² of floor surface (including capital, operation and maintenance costs) have been compared for various heating systems under the Polish economic conditions. The compared heating technologies comprise water-to-water and ground-loop heat pumps with both vertical and horizontal loops, a liquid gas combustion furnace, an earth gas combustion furnace, a coal combustion furnace, a straw combustion furnace, a wood combustion furnace, a wooden pellets fuelled boiler and an electric stove. A sensitivity analysis with regard to the interest rate and the value of owner s work did not change the general conclusion that in most cases heat pumps were the cheapest, while oil and coal burning furnaces or an electric boiler the most expensive solutions. The cost of house owner s own labour was decisive for the appraisal of labour intensive systems. This cost, frequently disregarded in the economic appraisal, makes a sigfnificant part of total costs as a part of transaction costs, so important in the perspective of institutional economy. Key words: costs, heating, effectiveness, renewable energy sources 1 Prof. dr hab. Henryk Manteuffel Szoege jest pracownikiem Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie.

19 Koszty ogrzewania domów jednorodzinnych Wprowadzenie Nieodnawialne źródła energii są na świecie stopniowo, choć w przyspieszonym tempie, wyczerpywane. Spalanie kopalnych nośników energii powoduje emisję dwutlenku węgla i innych, tzw. gazów cieplarnianych, do atmosfery. To z kolei przyczynia się, według powszechnie podzielanych opinii, do światowego ocieplenia klimatu, wskutek zmniejszonego usuwania (w postaci promieniowania podczerwonego) rozproszonej w powietrzu zużytej energii cieplnej do przestrzeni okołoziemskiej. Globalna zmiana klimatu na cieplejszy pociągnie za sobą szereg niekorzystnych następstw [Global 2008]. Polska, wskutek posiadania bogatych zasobów węgla kamiennego i brunatnego, jest szczególnie intensywnym, a często marnotrawnym, użytkownikiem nieodnawialnych nośników energii. Z racji powyższego obserwuje się w skali globalnej, a lokalnie dotyczy to także Polski, przechodzenie do użycia odnawialnych nośników źródeł energii, których spalanie nie uwalnia do atmosfery związków węgla zmagazynowanych pod powierzchnią ziemi przed milionami lat, a spalany węgiel jest ponownie asymilowany z powietrza w ciągu kilku- czy kilkudziesięcioletniej rotacji. Za najbardziej lokalną skalę takiej odmiany można uznać zużycie energii na potrzeby gospodarstw domowych, w tym ogrzewania domów mieszkalnych. Ogrzewanie domów ma duży udział w całkowitym zużyciu energii. Na przykład rozkład tego zużycia między poszczególne zastosowania w Europie w roku 2000 wyglądał jak następuje: przemysł 28%, transport 31%, budownictwo i ogrzewanie budynków 41%. Z całkowitego zużycia energii przez gospodarstwa domowe w Polsce 8% przypadało na zużycie przez urządzenia elektryczne, 31% samochody rodzinne, 8% podgrzewanie ciepłej wody i 53% ogrzewanie domów [Dreger 2005]. W swojej niedawnej pracy Manteuffel Szoege i Olesik [Manteuffel Szoege, Olesik 2008] porównali koszty ogrzewania domu jednorodzinnego o powierzchni użytkowej 180 m 2 przy użyciu różnych źródeł energii cieplnej. Ograniczono się przy tym tylko do kosztu zaopatrzenia w energię, z pominięciem kosztu rozprowadzenia ciepła po domu. Ten ostatni nie zależy na ogół od rodzaju źródła energii, choć niektóre sposoby pozyskania energii są przeważnie kombinowane z wybranymi sposobami jej rozprowadzenia. Uwzględnienie różnych kombinacji źródła i techniki rozprowadzenia zwielokrotniłoby liczbę porównywanych wariantów. Technika rozprowadzenia zaś nie ma większego wpływu na cechę, pod względem której starano się przede wszystkim rozróżnić systemy ogrzewania, mianowicie wpływu na środowisko naturalne. Badane systemy ogrzewania odnosiły się specjalnie do warunków wiejskich i podmiejskich, w których domy nie mają bliskiego dostępu do infrastruktury energetycznej w postaci sieci ciepłowniczej lub gazowej. W ostatnich latach sieć gazownicza coraz częściej dociera do osiedli wiejskich i ogrzewanie przez spalanie gazu ziemnego zostało dołączone do niniejszej analizy, a poziom cen oryginalnie z końca 2006 roku zaktualizowany do poziomu z połowy 2008 roku. Większość cen zaktualizowano, używając wskaźnika cen towarów i uług konsumpcyjnych (CPI), mnożąc ten wskaźnik za okres od grudnia 2006 roku do grudnia 2007 roku przez wskaźnik za okres od grudnia 2007 roku do lipca 2008 roku [Ceny 2008].

20 20 Henryk Manteuffel Szoege Iloczyn tych dwóch wskaźników wyniósł 1,0691. Ceny nośników energii zaktualizowano do ich poziomu cennikowego z połowy roku 2008, w tym też poziomie cen oszacowano koszt inwestycji i koszty eksploatacyjne w przypadku wykorzystania gazu ziemnego z sieci. Porównaniem objęto następujące sposoby pozyskania energii: pompa ciepła typu woda-woda, pompa ciepła z użyciem solanki z gruntowym wymiennikiem ciepła poziomym i pionowym, kocioł zgazowujący drewno, kocioł opalany sprasowaną słomą, kocioł opalany peletami drzewnymi zasilany podajnikiem ślimakowym, kocioł kondensacyjny spalający gaz płynny, niskotemperaturowy kocioł olejowy, kocioł węglowy ze spalaniem górnym, kocioł elektryczny i kocioł opalany gazem ziemnym z sieci. Ogrzewanie, wykorzystujące panele solarowe, nie było badane jako niewystarczające do całorocznego ogrzewania domu w polskich warunkach klimatycznych. Każde z wymienionych źródeł energii miało swego konkretnego reprezentanta. Dla pompy ciepła typu woda-woda był to Stiebel Eltron WPF o mocy 7,4 kw, dla pomp zarówno z poziomym, jak i pionowym wymiennikiem gruntowym Stiebel Eltron WPC o mocy 7,9 kw, dla kotła opalanego drewnem Atmos DC18S o mocy 18 kw, dla kotła opalanego słomą Metalerg Biowat S4 o mocy 25 kw, dla kotła opalanego peletami drzewnymi Eko-Vimar Orlean o mocy 25 kw, dla kotła opalanego gazem płynnym Saunier Duval Thermaclassic o mocy 23,6 kw, dla kotła opalanego olejem Ferroli GTU 1203RS\V130 o mocy 21 kw, dla kotła opalanego węglem Kotły Żywiec Vigas o mocy 25 o mocy 25 kw, dla kotła elektrycznego ACV E-TECH S160 o mocy 21,6 kw, dla kotła opalanego gazem ziemnym Buderus UD54 z podgrzewaczem wody F120/3, konektorem i czujnikiem temperatury AS16. Ostatnie z wymienionych rozwiązań wymaga także połączenia instalacji domowej z lokalną siecią dystrybucyjną gazu, czego koszt został uwzględniony. Źródło energii Roczne zużycie i koszt energii lub paliwa, zł/rok Jednostka Zużycie, jednostek /rok Cena, zł/jednostka Koszt energii zł/rok Koszt dodatkowy zł/rok TABELA 1. Koszt sumaryczny zł/rok elektryczność dla pompy ciepła kwh , drewno m słoma kg , pelety tonne 4, płynny gaz l , olej opałowy l , węgiel tona 4, elektryczność do kotła elektrycznego kwh , gaz ziemny m , Źródło: Opracowanie własne.