Trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego między diagnozą a działaniem

Transkrypt

1 Trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego między diagnozą a działaniem Seria poświęcona klientom pomocy społecznej Poradnik dla służb społecznych Irena Dybalska

2 Publikacja powstała w ramach projektu Koordynacja na rzecz aktywnej integracji w ramach Działania 1.2 Wsparcie systemowe instytucji pomocy i integracji społecznej Program Operacyjny Kapitał Ludzki, współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Redakcja naukowa: dr Joanna Staręga-Piasek Redakcja serii: Agnieszka Hryniewicka Korekta: Marcin Teodorczyk Kopiowanie i rozpowszechnianie może być dokonane z podaniem źródła. Publikacja jest dystrybuowana bezpłatnie. 1

3 Publikacja powstała w ramach projektu Koordynacja na rzecz aktywnej integracji, który jest realizowany od listopada 2008 r. do grudnia 2013 r. Celem projektu jest podniesienie jakości i efektywności funkcjonowania instytucji działających w obszarze pomocy społecznej na poziomie samorządowym i centralnym. W ramach tworzenia przestrzeni wymiany doświadczeń, wiedzy i informacji obok działań badawczo-analitycznych, szerokiego spektrum szkoleń, w ramach projektu zaplanowane zostało wydanie 28 publikacji. Wśród publikacji znajdują się pozycje o charakterze teoretycznym, przedstawiające zręby systemu pomocy społecznej w Polsce i Unii Europejskiej oraz pozycje praktyczne o charakterze podręczników dotyczące sposobów działania i rozwiązań wartych upowszechniania. Są one skierowane do różnych grup odbiorców, przede wszystkim do pracowników instytucji pomocy społecznej, organizacji pozarządowych oraz radnych samorządowych i szerokiego środowiska mającego wpływ na kształtowanie pomocy społecznej w Polsce. Prezentowana publikacja jest jedną z serii poświęconej klientom pomocy społecznej, w której przedstawiane są osoby wykluczone oraz problemy, z powodu których znaleźli się w trudnej sytuacji życiowej. Seria publikacji dotyczy następujących kategorii: rodziny niepełne, osoby niepełnosprawne intelektualnie, osoby niepełnosprawne ruchowo, osoby uzależnione, osoby bezrobotne, osoby starsze, osoby opuszczające zakłady karne, ofiary katastrof i klęsk żywiołowych. Seria jest kolejnym podejściem do tego zagadnienia, ponieważ w 1996 r. zostały wydane publikacje o podopiecznych pomocy społecznej, jednakże choć nie zmieniły się grupy osób, którym udzielana jest pomoc, to od tego czasu zmieniła się sytuacja prawna, rzeczywistość oraz metody działania pracowników socjalnych, a także podejście do rozwiązywania problemów z pasywnego zabezpieczania podstawowych warunków do życia do aktywnego współdziałania w rozwiązywaniu problemu przez klienta pomocy społecznej. Klienci stali się z przedmiotów działania jego podmiotem. Poszczególne pozycje w serii zostały opracowane przez zaproszonych przez Instytut specjalistów i praktyków zajmujących się daną problematyką. Publikacje mają być praktycznym wskazaniem dla pracowników socjalnych i innych grup zawodowych w ośrodkach pomocy społecznej, a także specjalistów zatrudnionych w innych instytucjach, na przykład w urzędach pracy na co dzień stykającymi się z wybranymi grupami, tak, aby mieli wspólny pogląd na problemy dotykające klientów pomocy społecznej. Dzięki tym opracowaniom mogą lepiej zrozumieć swoich klientów, ich problemy, umieć zdiagnozować dany problem oraz wiedzieć, kto i w jakim zakresie może im pomóc, gdzie skierować daną osobę po wsparcie lub z kim współpracować w rozwiązywaniu danego problemu. Poza tym, w publikacjach znajdują się wskazania do działań, czyli informacje, jakich błędów nie popełniać, a jakie działania podejmować. Dlatego staraliśmy się, aby w każdej publikacji były zawarte następujące zagadnienia: 2

4 Diagnoza problemu społecznego przedstawienie definicji dotyczących danego problemu oraz jego charakterystyki, np. przyczyny problemu, problemy współwystępujące, konsekwencje nierozwiązania problemu; Charakterystyka społeczno-demograficzna wybranej grupy klientów podstawowe dane społeczno-demograficzne (np. wiek, płeć, wykształcenie, miejsce zamieszkania) osób dotkniętych problemem oraz ich podział na podstawowe grupy. Stworzenie portretu psychospołecznego osoby z danym problemem, wskazanie na podstawowe ograniczenia i możliwości tych osób oraz ich potrzeby. Instytucje powołane do świadczenia pomocy wraz z kompetencjami katalog instytucji wraz z zakresem ich działań, do których można skierować klientów lub z którymi można współpracować na rzecz rozwiązania problemów. Prawne uwarunkowania udzielania pomocy dostępny zakres usług i świadczeń: oferta zarówno ze strony jednostek administracji samorządowej, jak i ze strony organizacji pozarządowych. Wskazania do działań praktyczne wskazówki przydatne w rozmowach lub sytuacjach udzielania pomocy poszczególnym grupom oraz przykłady rozwiązań innowacyjnych, które warte są upowszechnienia. Wyzwania stojące przed systemem pomocy społecznej w odniesieniu do wybranej grupy. Każda publikacja zawiera spis publikacji, dzięki którym można poszerzyć wiedzę w danym zakresie oraz aneks zawierający spis kluczowych instytucji i listę stron internetowych dotyczących omawianej tematyki. Publikacje wydawane w ramach projektu Koordynacja na rzecz aktywnej integracji są kontynuacją wieloletniej działalności wydawniczej Instytutu Rozwoju Służb Społecznych, który wydaje czasopisma ( Praca Socjalna, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze, Niepełnosprawność i Rehabilitacja ) oraz publikacje zwarte w ramach serii Ex Libris Pracownika Socjalnego. Jest to jedna z form szkoleniowych prowadzonych przez Instytut, gdyż obok szkoleń prowadzonych w formie tradycyjnej wiedza na temat bogatego instrumentarium pracowników socjalnych jest przekazywana w publikacjach książkowych oraz czasopismach. 3

5 SPIS TREŚCI Wstęp...7 Rozdział I: Diagnoza problemu przestępczości w Polsce, źródła wiedzy o zjawisku, definicja i teorie oraz wybrane pojęcia Podstawowe pojęcia Przyczyny przestępczości teorie wyjaśniające zjawisko Czynniki przestępczości Teorie i koncepcje Konsekwencje przestępczości Wiktymologia, problem ofiar Podstawowe pojęcia wiktymologii Dynamika procesu wiktymizacji Polityka karna podstawowe pojęcia z zakresu prawa karnego i karnego wykonawczego Rodzaje kar Kara pozbawiania wolności Kara ograniczenia wolności Kategorie sprawców przestępstw Problem przestępczości w Polsce statystyka przestępstw i kar Monitoring zjawiska przestępczości zadania instytucji Podstawowe wskaźniki dotyczące przestępczości Podstawowe wskaźniki dotyczące osadzonych Problem przestępczości w Polsce na tle wybranych państw Rozdział II: Charakterystyka społeczno-demograficzna osób pozbawionych wolności przebywających w zakładach karnych i aresztach śledczych Osobowość przestępcy typowa sylwetka osobowości kryminalnej Portret społeczno-demograficzny skazanego w statystyce penitencjarnej Struktura osadzonych według statusu prawnego Skazani i ukarani według grup klasyfikacyjnych Struktura skazanych według powrotności do zakładu karnego Struktura osób pozbawionych wolności ze względu na wiek Stan zdrowia osób pozbawionych wolności według liczby udzielonych im porad lekarskich Profil psychospołeczny typowego więźnia a potrzeby, zasoby i zagrożenia Profil psychospołeczny

6 Potrzeby skazanych Zasoby skazanych Zagrożenia Rozdział III: Instytucje powołane do świadczenia pomocy i ich kompetencje. Wykaz instytucji i zakres ich działań na rzecz skazanych, osób opuszczających zakłady karne i ich rodzin System penitencjarny Typy jednostek organizacyjnych w systemie penitencjarnym Służba Więzienna, jej zadania i funkcje wobec skazanych w zakresie przygotowania do readaptacji społecznej Zakres i sposób rozwiązywania problemów osób pozbawionych wolności, zwalnianych z zakładów karnych i aresztów śledczych Kompetencje instytucji ze względu na potrzeby osób pozbawionych wolności, zwalnianych z zakładów karnych i ich rodzin Kompetencje służby więziennej i instytucji zewnętrznych wobec skazanych i zwalnianych Kompetencje służby więziennej i instytucji zewnętrznych wobec rodzin osób pozbawionych wolności i zwalnianych z zakładów karnych i aresztów śledczych Zawodowy kurator sądowy jako instytucja uczestnicząca w procesie przygotowania do readaptacji społecznej po zwolnieniu Rola systemu pomocy społecznej w readaptacji skazanych i pomocy rodzinom Rola organizacji pozarządowych w pomocy skazanym i ich rodzinom Pomoc postpenitencjarna w obowiązującym systemie polityki społecznej państwa Zapobieganie przestępczości Rozdział IV: Dostępny zakres usług i świadczeń prawne uwarunkowania udzielania pomocy skazanym, opuszczającym zakłady karne oraz ich rodzinom Oddziaływania penitencjarne w trakcie wykonywania kary i jej indywidualizacja Środki oddziaływania resocjalizacyjnego w ramach systemu programowanego Nauczanie Zatrudnienie Praca nieodpłatna skazanych na rzecz społeczeństwa jako element sprawiedliwości naprawczej Pomoc w systemie terapeutycznym Formy pomoc skazanym opuszczającym zakłady karne Świadczenia przysługujące w chwili opuszczania zakładu karnego Świadczenia finansowane z Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym przestepstwem oraz Pomocy Postpenitencjarnej Zasady udzielania świadczeń

7 PRZYKŁADY DOTYCHCZASOWEGO WYKORZYSTANIA ŚRODKÓW FUNDUSZU Wybrany zakres usług oferowany osobom opuszczającym zakłady karne przez inne instytucje.. 94 Rozdział V: Wskazania do działań przykłady rozwiązań innowacyjnych i wartych upowszechnienia Przykłady oddziaływań wobec sprawców przemocy w rodzinie Przykłady programów resocjalizacyjnych realizowanych na terenie domów pomocy społecznej według założeń programu Bona Założenia i realizacja Programu Bona Program Duet Inne programy Przykłady programów resocjalizacyjnych realizowanych na rzecz integracji pensjonariuszy domów pomocy społecznej ze społeczeństwem na przykładzie programu Cztery pory roku Służba Więzienna jako prekursor akcji krajowych Resocjalizacja na rzecz ekologii Społeczeństwo na rzecz więźniów Przykład współpracy Aresztu Śledczego w Dzierżoniowie z organizacjami pozarządowymi Przykładowe działania organizacji pozarządowych na rzecz osób opuszczających zakłady karne Działalność sądów na rzecz przeciwdziałania przestępczości Kara wykonywana poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego Rozdział VI: Wyzwania dla systemu pomocy społecznej wobec osób opuszczających zakłady karne i ich rodzin Bibliografia Wybrane przepisy prawne regulujące postępowanie wobec osób pozbawionych wolności Przydatne strony Załączniki

8 WSTĘP Problematyka więzienia większości społeczeństwa znana jest z mediów. Przestępczość i przestępcy w telewizji i prasie codziennej to zwykle pożywka dla sensacji. Jeżeli pojawiają się materiały zbliżone do rzeczywistości, w których można odnaleźć również człowieka ofiarę i sprawcę, to zwykle emitowane są w czasie małej oglądalności lub publikowane w wydawnictwach adresowanych dla wybranego odbiorcy. Niestety nadal impulsem do zainteresowania szerokiej opinii publicznej tym obszarem patologii społecznej jest najczęściej drastyczne zdarzenie, którego finałem jest okrutnie zadana ofiarom śmierć. Środowisko dziennikarskie prześciga się wówczas w kierowaniu pytań o przyczyny tego zdarzenia do ekspertów zwykle reprezentujących środowiska akademickie. Skutki zdarzenia, nawet bez specjalnego adresu, obarczają służby odpowiedzialne za politykę społeczną i bezpieczeństwo obywateli. Jednak publiczne szukanie winnych nie jest materiałem wspierającym profesjonalistów, gdyż częściej ich antagonizuje niż działa na rzecz tworzenia koalicji służącej rozwiązywaniu problemów. Ukazywanie przestępczości jako sensacji, w odbiorze tzw. zwykłych ludzi powoduje wiele szkód. Jeżeli oficjalny i licznie powielany przekaz ma miejsce wówczas, gdy dochodzi do groźnego czynu kryminalnego, a informacja koncentruje się na elementach grozy i potępieniu okrutnego sprawcy, to w niezamierzonym efekcie tzw. pospolita przestępczość zyskuje coraz większe przyzwolenie społeczne. Przecież złodzieje działkowi lub piwniczni, kierujący pod wpływem alkoholu, uchylający się od alimentów, a nawet sprawcy przemocy w rodzinie, skoro nikogo nie zabili, to w swojej masie stają się jeszcze bardziej pospolici i anonimowi, czyli w konsekwencji niewarci szczególnej uwagi. Niestety do uodpornienia się na zło, również przyczyniają się relacje na żywo tak o seryjnych zabójcach, jak i zorganizowanych (np. wojskowych) akcjach stabilizacyjnych. W takich przypadkach przekaz medialny dotyczy odrealnionego monstrum, odległych kulturowo grup etnicznych bądź karteli narkotykowych z odległych geograficznie obszarów świata, więc rodzimy przestępca, nawet jeżeli miał wątpliwości co do swego postępowania, może odczuwać ulgę, bo przecież on taki nie jest jak ci z telewizji. Tylko ofiary czują się jeszcze bardziej poszkodowane, bo skoro się tak często mówi o przestępstwie, a im się nadal dzieje krzywda, to w konsekwencji coraz bardziej godzą się ze swoim losem. Nie jest bez znaczenia również to, że pośrednio a może i wprost zmasowany negatywny przekaz wywołuje poczucie winy i zniechęcenie wśród tych przedstawicieli służb społecznych, którzy na co dzień pracują z trudnym klientem. Lokalne dramatyczne przypadki, kosztem własnych emocji, przepracowuje się bez udziału kamer, bo już czekają do załatwienia sprawy zwykłego klienta beneficjenta pomocy społecznej, policji, więziennictwa, które zdają się nigdy nie kończyć. Z pewnością lęk i wrogość wobec przestępcy, kimkolwiek by on nie był, nie rozwiązuje problemu łamania prawa, nie redukuje głębokiego poczucia krzywdy wśród ofiar, ani nie umniejsza szkód społecznych, za które wszyscy płacimy, nawet jeżeli w swoim życiu żadnego przestępstwa nie popełniliśmy. Tym bardziej nie pomaga w pokonywaniu trudności osób korzystających z systemu pomocy społecznej, gdy są jednocześnie uwikłane w problemy z wymiarem sprawiedliwości. Jedną z bardziej kryzysowych sytuacji w życiu człowieka jest wyrok skazujący na bezwzględną karę pozbawienia wolności i w konsekwencji izolacja więzienna. W praktyce okazuje się, że nie jest to tylko przykry epizod w biografii osoby skazanej, ale również jej rodziny i najbliższego otoczenia społecznego, w tym przedstawicieli wielu środowisk zawodowych uprzednio i w następstwie skazania, zaangażowanych w sprawę. 7

9 Wydawać by się mogło, że tyle czasu, ile trwa wyrok, na taki okres skazany odciąża system społeczny. Pozostaje w tym czasie w kompetencji Służby Więziennej. Następnie powinien korzystać z pomocy kuratora sądowego. Nic bardziej mylnego. Skazani mimo izolacji są w kontakcie ze swoim środowiskiem rodzinnym i lokalnym, co ma ich chronić przed psycho- i socjodegradacją. A jeżeli nie jest skazany osobiście, to na jego rzecz obydwie służby wymiaru sprawiedliwości posiłkują się w znacznej mierze wiedzą i działalnością zawodową pracowników zatrudnionych w obszarze pomocy społecznej. W odniesieniu do rodzin skazanych całkowicie na niej polegają. Izolacja więzienna to krótszy, bądź dłuższy, ale jednak stan przejściowy. Normą dla jednostki jest prawidłowe środowisko otwarte, konstruktywne pełnienie w nim roli adekwatnej do oczekiwań grupy i otrzymywanie gratyfikacji satysfakcjonującej zarówno jednostkę jak i jej otoczenie. Więzienie jest systemem sztucznym, który ma zwracać społeczeństwu jednostki skorygowane odpowiednio do potrzeb środowiska naturalnego. Zatem współczesny system penitencjarny jest możliwie otwarty i nakierowany na psychospołeczną rehabilitację skazanych na tyle, na ile ich właściwości osobiste na to pozwalają. Wzajemne przenikanie się poszczególnych systemów polityki społecznej państwa jest konieczne, tak dla zabezpieczenia zasobów skazanego w środowisku otwartym jak i możliwości wyrównania deficytów społecznych w trakcie odbywania kary. I jedno i drugie służy ułatwieniu readaptacji po opuszczeniu zakładu karnego, czyli odzyskaniu zdolności do prospołecznego funkcjonowania. Stąd ważne, aby informacja o wzajemnych kompetencjach i realizacja świadczeń na każdym etapie pracy ku usamodzielnieniu osoby marginalizowanej tworzyła spójny system. Przepisy i instytucje ku temu są. Ważne jest, aby specjaliści, wprawdzie z odmiennych środowisk zawodowych, ale jednak działający we wspólnym interesie, znali nawzajem swoje możliwości i ograniczenia, zasady działania, wspierali się i mieli kontakt zawodowy. Dlatego też powstała idea praktycznego podręcznika dla osób reprezentujących różne profesje, które w swojej praktyce stykają się z grupami defowaryzowanymi z racji karalności sądowej i pobytu w izolacji więziennej. Procesowi readaptacji społecznej osób opuszczających zakłady karne towarzyszy dyskusja m.in. dotycząca braku akceptacji społecznej i związanych z tym trudności w odzyskaniu samodzielności przez byłych więźniów. Przede wszystkim bariery ujawniają się przy poszukiwaniu pracy, w kontaktach z urzędami, jak i towarzyskich. Jawna niechęć i obawy najbliższych towarzyszą powrotowi do środowiska osób, które dokonały przestępstw szczególnie potępianych społecznie, jak zabójstwa, gwałty, zwłaszcza pedofilie, rozboje z użyciem broni, a także osób z zaburzeniami psychicznymi. Bywa, że wracają do środowiska, w którym pozostały ofiary ich przestępstw, dotychczas wspomagane przez te same instytucje, do których o pomoc zwraca się sprawca po odbyciu kary. Bywa, że instytucja pomocowa poszkodowana przestępstwem, jest właściwa dla sprawcy, który dokonał na jej szkodę np. kradzieży z włamaniem, do ubiegania się o świadczenia z tytułu trudności po opuszczeniu zakładu karnego. I w tym miejscu należy zapowiedzieć innowacyjność w polskim wymiarze sprawiedliwości. Od stycznia 2012 roku, na mocy znowelizowanej ustawy Kodeks karny wykonawczy równorzędną kategorią uprawnionych do ubiegania się o określoną pomoc, świadczoną przez wskazane podmioty, ze wskazanego źródła będą osoby pokrzywdzone przestępstwem. Dotychczasowe przepisy dopuszczały udzielanie świadczeń ofiarom, w wyjątkowych wypadkach, z tych samych środków, które były źródłem finansowania przede wszystkim pomocy skazanym. Wprawdzie istnieje ustawa o państwowej kompensacie ofiarom niektórych przestępstw, ale jej zakres działania jest stosunkowo 8

10 wąski, gdyż dotyczy pokrzywdzonych, którzy wskutek przestępstwa doznali obrażeń ciała lub rozstroju zdrowia i nie uzyskali odszkodowania od sprawcy lub z innych źródeł. Wprowadzone w życie przepisy po raz pierwszy równoważą pozycję ofiary i sprawcy w uprawnieniach do uzyskania pomocy w odzyskaniu zdolności do funkcjonowania społecznego po traumatycznym zdarzeniu. Oczywiście może budzić kontrowersje utworzenie jednego Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej dla antagonistycznych stron konfliktu, jakim jest przestępstwo. Wydawać by się mogło, że dzieli je przepaść uwzględniając skutki, psychologiczne, materialne i życiowe. Jednak w procesie odzyskiwania równowagi psychospołecznej, zarówno przez ofiary jak i sprawców mechanizmy są podobne. I jedni i drudzy zadają sobie to samo pytanie: dlaczego to mnie spotkało? Następnie pojawia się refleksja, że coś ze mną jest nie tak, że to mnie pokrzywdzono (ofiara); że to ja wpadłem (sprawca). Poczucie głębokiej krzywdy jest równie silne u ofiar, co jest oczywiste, jak i sprawców, co z kolei jesteśmy skłonni traktować jako nadużycie. W polityce karnej utrwaliła się instytucja pomocy postpenitencjarnej obejmująca osoby przebywające i zwalniane z jednostek penitencjarnych oraz ich rodziny. Natomiast w fazie tworzenia jest państwowy system pomocy pokrzywdzonym przestępstwem. Znowelizowane przepisy prawa karnego wykonawczego, analogicznie jak wobec osób skazanych (sprawców przestępstw) będą określały m.in. zakres, formy i tryb udzielania pomocy ofiarom i ich rodzinom. Idea ta jest z wielu powodów niezwykle ważna i dlatego sporo miejsca dla projektowanych regulacji znajdzie się w podręczniku. W przeświadczeniu pomysłodawców i autorów przybliżenie podstawowych problemów przestępczości, w tym aktualnych informacji o więźniach i więzieniu, oddziaływaniu w trakcie odbywania kary i potrzebach ich wzmocnienia po jej zakończeniu, a także prawach ofiar winno służyć jak najszerszej grupie specjalistów systemu pomocy społecznej w doborze skutecznych metod i środków w ich codziennej pracy z tą grupą klientów i osób dla nich znaczących. Służba Więzienna jako jedną z zasad w pracy penitencjarnej wykorzystuje zasoby natury psychologicznej i społecznej skazanego. Jednak specyfika środowiska izolowanego, liczebność i zróżnicowanie populacji osadzonych w praktyce rodzi wiele dylematów. Jak oddziaływać, aby nie wygasić aktywności własnej beneficjenta. W jakich granicach udzielać świadczeń, aby nawet drobnych i mozolnych osiągnięć skazanego nie deprecjonować profesjonalną skutecznością instytucjonalnej oferty pomocowej. Innymi słowy, jak inicjować i wzmacniać dążenie do aktywności własnej, która nie zawsze jest łatwa i nie zawsze gwarantuje efekt, zamiast manifestować omnipotencję instytucji. W czyim imieniu i dla czyjego dobra decydować o pomocy z urzędu, a komu pozwalać doświadczać rozczarowań w poszukiwaniu własnej drogi. Jak pomóc skazanym zaakceptować siebie posiadającego mniej, a mimo to zachować poczucie godności i nie poddać się presji zewnętrznej. Jak rozbudzać aspiracje, a jednocześnie pomóc ustalić realne do osiągnięcia cele życiowe. Jak oddzielić marzenia od iluzji, by wizja szybkiego i łatwego sukcesu lansowanego w mediach, nie zawiodła na powrót za kraty 22-letnich recydywistów penitencjarnych. Należy też zastrzec, że praktyczny podręcznik w podtytule wyklucza aspiracje do bycia dziełem naukowym. Nie jest bowiem jego przeznaczeniem pogłębienie studiów, lecz dostarczenie niezbędnego kompendium wiedzy wybranej grupie zawodowej. Zawartość podręcznika ma ułatwić zrozumienie specyfiki problemów osób pozbawionych wolności i środowiska przestępczego w odniesieniu do przestępczości pospolitej. 9

11 Zakres części teoretycznej zawiera niezbędne informacje o charakterystycznych dla poruszanej problematyki zjawiskach i objaśnienia kluczowych terminów, a w części praktycznej środki i metody i wskazania podstawy prawnej działania resocjalizacyjnego oraz sposoby rozwiązywania wybranych problemów. Istnieją liczne opracowania naukowe z dziedziny kryminologii szeroko rozumianej, w tym filozofii karania i polityki karnej, a także doniesień z praktyki. Wykaz literatury oraz wykaz istotnych aktów prawnych zawiera obszerna bibliografia, która może inspirować do dalszych studiów. Integralną częścią podręcznika jest aneks zawierający załączniki, które zawierają szereg praktycznych informacji, m.in. wzory niektórych druków urzędowych, wykazy i wskazania kompetencji instytucji oraz organizacji pozarządowych, a także użytecznych stron internetowych. Podano także kilka wzorów pism procesowych, np. komplet wymagany przy ubieganiu się o odbywanie kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego. Jest to na tyle istotne, że zgodnie z obowiązującymi przepisami ponad 19 tys. skazanych odbywających karę w wymiarze do 1 roku, wyłączając recydywistów (wg stanu w dniu 31 grudnia 2010) mogło ubiegać się o odbywanie jej we własnym domu z bransoletką elektroniczną na nodze. Drugie tyle dotyczy osób, które mają wyznaczony termin do zgłoszenia się do zakładu karnego w celu odbycia kary krótkoterminowej. Jest to istotne dla systemu pomocy społecznej, aby osoby zatrudnione i uczące się nie traciły tego, a także nie opuszczały rodziny, którą mają na utrzymaniu. Załączniki nie mają charakteru zamkniętego. Niektóre zaopatrzono komentarzem pozwalającym na samodzielne poszukiwanie informacji właściwych dla danego środowiska lokalnego jak np. sądy. Dobór informacji w załącznikach ma na celu przygotowanie specjalistów pomocy społecznej do postrzegania potrzeb klienta uwikłanego w system wymiaru sprawiedliwości nie tylko z perspektywy sprawcy, ale również ofiary. Jest to novum, stąd dołożono wszelkich starań, aby przepisy stały się praktyką. Kto najczęściej jest, a kto powinien być adresatem pomocy, w jakim czasie, czy też, w jakiej sytuacji życiowej jest ona konieczna i w jakiej formie winna być zastosowana, to podstawowe pytania, jakie towarzyszą kontaktom zawodowym z osobami opuszczającymi zakłady karne. Ideałem byłoby, aby teoria nie była oderwana od faktów, a niniejszy zbiór informacji w praktyce ułatwił trafne interwencje socjalne, które lapidarnie można by ująć następująco: pomóc temu, komu trzeba, tak, jak tego potrzebuje, wtedy, gdy sytuacja tego wymaga by nie musieć pomagać mu stale! 10

12 ROZDZIAŁ I: DIAGNOZA PROBLEMU PRZESTĘPCZOŚCI W POLSCE, ŹRÓDŁA WIEDZY O ZJAWISKU, DEFINICJA I TEORIE ORAZ WYBRANE POJĘCIA. PODSTAWOWE POJĘCIA Przestępczość jest zjawiskiem zaliczanym do patologii społecznej, bezpośrednio zagrażającym ustalonemu porządkowi prawnemu i poczuciu bezpieczeństwa obywateli. Poprzez rozmiary (liczbę przestępstw), swoje nasilenie (częstotliwość popełniania określonego rodzaju przestępstw) i obszary, których dotyczy (np. przestępczość bankowa), może zagrażać rozwojowi ważnych dla funkcjonowania państwa gałęzi gospodarki, dezorganizować działalność instytucji, wpływać na poczucie bezpieczeństwa obywateli i tym samym obniżać ich zaufanie do państwa. Mała Encyklopedia Prawa (PWN 1980) definiuje przestępczość jako sumę przestępstw popełnionych w określonym czasie na pewnym obszarze. Na potrzeby niniejszej pracy przyjmujemy następującą definicję przestępczości, przestępstwa i przestępcy za Encyklopedią Gazety Wyborczej PWN: Przestępczość to ogół przestępstw popełnionych w pewnym okresie w danym kraju lub środowisku społecznym albo przez określoną kategorię sprawców. Przestępstwo stanowi zawiniony czyn człowieka zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Przestępca to sprawca czynu zabronionego ustawą i podlegający odpowiedzialności karnej. Przestępczością, jej etiologią, strukturą i dynamiką, problematyką sprawców i ofiar oraz sposobami przeciwdziałania zajmuje się wyodrębniona dziedzina nauk prawnych zwana kryminologią 1. Kryminologia nauka badająca przestępstwo, przestępczość, przestępcę oraz skuteczność stosowanych przez prawo karne środków walki z przestępczością. Kryminologia ujmuje przestępstwo nie jako pojęcie prawne, lecz jako zjawisko psychofizyczne i społeczne. Głównym celem jej dociekań jest wykrycie przyczyn przestępczości oraz wszelkich okoliczności, które jej sprzyjają. Kryminologia prócz własnych badań, korzysta ze zdobyczy innych nauk zajmujących się człowiekiem, takich jak socjologia, psychiatria i pedagogika. Słownik pojęć prawnych 2 definiuje kryminologię w trzech płaszczyznach, którymi są: przestępstwo jako czyn karalny, przestępczość jako zjawisko społeczne, przestępca jako jednostka o określonych cechach a ponadto skuteczność państwowej polityki karnej w przeciwdziałaniu jej. Przestępczość jako uboczny i niezamierzony proces społeczny towarzyszy oficjalnym strukturom w każdym systemie 1 Brunon Hołyst (polski prawnik, prof. nauk prawnych o specjalności kryminalistyka, kryminologia, suicydologia, wiktymologia, redaktor drugiego wydania Wielkiej Encyklopedii Prawa) określa kryminologię jako: naukę o przestępstwie i przestępcy, objawach i przyczynach przestępczości i innych związanych z nią zjawiskach patologii społecznej oraz o zapobieganiu im, a także o funkcjonowaniu systemu sprawiedliwości karnej Dostępny na stronie 11

13 państwowym, gospodarczym, religijnym, rodzinnym. W zależności od perspektywy ujmowania problemu jest przedmiotem badań węższych dziedzin nauk społecznych, jak psychologia penitencjarna, pedagogika resocjalizacyjna, psychiatria sądowa oraz kryminalistyka jako wyodrębniona dziedzina kryminologii. Aktualnie przestępczość kojarzy się powszechnie z terminami: przestępczość zorganizowana, przestępczość białych kołnierzyków (gospodarcza), przestępczość drobna, nieletnich, kobiet, przestępczość na terenach o wysokim wskaźniku bezrobocia, przestępczość w obszarach wysoko zurbanizowanych, przestępczość korupcyjna, podatkowa, sklepowa, bankowa, komputerowa, drogowa itp. Dowodzi to wieloznaczności pojęcia, gdyż wymienione przykłady dzielą przestępczość ze względu na sposób dokonywania przestępstw, kategorie sprawców przestępstw, obszary i środowiska szczególnie zagrożone dokonywaniem na ich szkodę przestępstw. Wskaźnik przestępczości określa stosunek osób dopuszczających się przestępstw do ogółu osób zamieszkujących dany obszar, np. miasto, region, kraj lub liczbę przestępstw w stosunku do danej liczby mieszkańców lub kategorii osób. Miary te jednak nie oddają rzeczywistej skali przestępczości z uwagi na tzw. ciemną liczbę, czyli przestępstwa niewykryte lub niezgłoszone. Zatem z terminem przestępczość pojawiają się najczęściej i inne określenia, które opisują to zjawisko. Przestępczość ukryta lub zamiennie ciemna liczba to przestępstwa dokonane, ale niezgłoszone i nieistniejące w rejestrach organów ścigania i wszelkiej statystyce. Przestępczość ujawniona to liczba przestępstw dokonanych i zgłoszonych organom ścigania. PRZYCZYNY PRZESTĘPCZOŚCI TEORIE WYJAŚNIAJĄCE ZJAWISKO Przestępczość jako zjawisko społeczne zachodzi w wyniku określonych zachowań ludzi, u których można zaobserwować występowanie podobnych cech (czynników), mających wpływ na te zachowania. CZYNNIKI PRZESTĘPCZOŚCI Rysunek 1. CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA PRZESTĘPCZOŚĆ indywidualne właściwości przestępcy wpływ otoczenia społecznego polityka kryminalna państwa Czynnikami wpływającymi na przestępczość, zwłaszcza określonego rodzaju, mogą być: a) indywidualne właściwości przestępcy, jak nieprawidłowa osobowość, system wartości, styl życia - np. uwikłanie w uzależnienie od alkoholu, narkotyków, hazardu. Istotne znaczenie mają również relacje jednostki z osobami znaczącymi, np. w dzieciństwie socjalizacja w 12

14 rodzinie dysfunkcyjnej, poszukiwanie akceptacji w destrukcyjnej grupie rówieśniczej, a w życiu dorosłym np. konflikty, rozpad związku, zdrada partnera, śmierć bliskiej osoby. b) wpływ otoczenia społecznego, tj. kiedy jednostka jest członkiem małych grup, jak środowisko szkolne, zwłaszcza grupy rówieśnicze, zawodowe, towarzyskie. Czynnikiem tym mogą również być przekształcenia społeczno-ekonomiczne, w wyniku których jedne grupy stają się bardziej uprzywilejowane, a inne marginalizowane w dostępie do dóbr konsumpcyjnych. c) polityka kryminalna państwa, która z perspektywy badaczy zjawiska również ma decydujący wpływ na poziom przestępczości. Państwo poprzez działalność ustawodawczą określa, jakie czyny są przestępstwem i jaką groźbą kary są obwarowane. W potocznym użyciu słyszy się wówczas stwierdzenia: nieżyciowe prawo, nieżyczliwe przepisy np. dla przedsiębiorców, pracodawców, zwolenników tzw. miękkich narkotyków, pornografii itp. Wymienione powyżej czynniki nie mogą być traktowane rozłącznie, np. jednostka o nieprawidłowej strukturze osobowości (wadliwa socjalizacja) łatwiej ulega negatywnym wpływom grupy (gangi osiedlowe), a państwo pod wpływem zmasowanego występowania określonego zjawiska (pijani kierowcy) penalizuje dany czyn (stanowi, że jest przestępstwem). TEORIE I KONCEPCJE Etiologia przestępczości jako nauka zajmująca się badaniem przyczyn i motywów popełniania przestępstw opiera się na dwóch grupach teorii opartych na właściwościach sprawcy (teorie biopsychiczne) oraz czynnikach zewnętrznych (teorie socjologiczne). Trzecią grupę stanowią teorie wieloczynnikowe łączące indywidualne właściwości sprawcy i czynniki zewnętrzne oddziaływujące na jednostkę, co ilustruje poniższa tabela. Z dwóch podstawowych koncepcji przestępczości (psychologicznej i socjologicznej) wywodzą się uniwersalne teorie wyjaśniające zachowania przestępcze jednostki (por. tabela 1). 13

15 Tabela 1. Koncepcje i teorie przestępczości K O N C E P C J E PSYCHOLOGICZNA Zachowania przestępcze uaktywniają następujące czynniki psychologiczne: - ograniczona sprawność umysłowa, - zaburzenia psychotyczne i psychonerwicowe - określone cechy osobowości SOCJOLOGICZNA Zachowanie przestępcze zdeterminowane jest wyłącznie przez mechaniczny wpływ czynników zewnętrznych, np. - wpływ grupy, - sytuacja (okoliczności), - usankcjonowana potrzeba T E O R I E KONCEPCJA BIOLOGICZNA (antropologiczna) LOMBORSA Za zachowania przestępcze odpowiedzialne są właściwości określonych struktur biologicznych, powiązanych z czynnikami psychologicznymi. Atawistycznym cechom człowieka jak: cofnięte czoło, deformacje czaszki, krępa zwalista sylwetka towarzyszą kryminogenne właściwości psychiczne jak: otępienie uczuciowe i moralne, niska inteligencja, impulsywność, okrucieństwo, mściwość, próżność i lenistwo. KONCEPCJA DEWIACJI ZNANIECKIEGO Wartości społeczne wyznaczają normy obyczajowe, moralne i prawne. Ich przyswojenie jest warunkiem prawidłowego funkcjonowania w środowisku dzięki konformizmowi. O przystosowaniu decydują: wychowanie, praca i zabawa mające wpływ na normalne pełnienie ról społecznych. Pełna zgodność jest rzadkością. Powszechniejszym zjawiskiem jest stan, kiedy jednostka w jakiejś części spełnia standardy społeczne, a w innej nie. TEORIA RACJONALNEGO WYBORU Człowiek waży różne możliwości i wybiera najbardziej optymalne dla siebie rozwiązanie. Jeśli stwierdzi, że przestępstwo przyniesie mu więcej korzyści niż przykrości, to jest to efekt racjonalnego wyboru. TEORIA KRYMINOLOGICZNA o orientacji PSYCHOANALITYCZNEJ Determinantem zachowań przestępczych jest nieświadoma motywacja przestępczości oraz rola wczesnego okresu socjalizacji i wpływ środowiska rodzinnego. 14 KONCEPCJA ANOMII DURKHEIMA Przyczyną przestępczości jest załamanie się dotychczasowej struktury społecznej i związanej z nią kontroli społecznej, występujący w okresie gwałtownych zmian społecznych i ekonomicznych oraz migracji ludności. Jest to stan anomii, który charakteryzuje rozpad tradycyjnych więzi społecznych i dezorientacja ludzi odnośnie norm zachowania odpowiedzialnych wyznaczających ład społeczny. TEORIA ZRÓŻNICOWANYCH ZWIĄZKÓW SUTHERLANDA Zachowanie przestępcze jest następstwem relacji jednostki z innymi przestępcami. Siła związku przestępczego zależy od fazy życia jednostki, częstotliwości osobistych kontaktów i długości jego trwania. TEORIA POSZUKIWANIA MOCNYCH TEORIA HIRISCHIEGO WRAŻEŃ Czyn zakazany moralnie lub prawnie Przestępczość jest rezultatem braku więzi między (przestępstwo) jest sposobem redukcji potrzeby jednostką a takimi grupami jak rodzina, wzmożonej stymulacji i zapotrzebowania na nowe prospołecznie nastawiona grupa rówieśnicza czy wrażenia. Konsekwencje nie mają znaczenia grupa szkolna. Opracowanie własne

16 Praktyka zawodowa służb społecznych, zwłaszcza pracowników socjalnych, psychologów, terapeutów, radców prawnych, a także innych przedstawicieli środowisk zawodowych: lekarzy, kuratorów sądowych, policji, personelu służby więziennej itp. polega na relacjach osobistych z klientem. Zwykle pierwszy kontakt, jeszcze w fazie niewerbalnej, wpływa na jego dalszą formę. Pojawia się pytanie czy mamy w tym swój udział, a jeżeli tak, to jaki. Nasze zachowania mogą stać się modelem dla innych. Jesteśmy dla klientów, często zagubionych i bez wsparcia najbliższej rodziny, osobami ważnymi. Zgodnie z teorią uczenia mamy wpływ na formułowanie pożądanych przez klienta i akceptowanych społecznie celów, które motywują do działania, a także możemy stosować wzmocnienia wspierając prawidłowe postawy i kierunki aktywności poprzez pomoc w osiągnięciu tych celów. Dla praktyków pracujących w obszarze wykluczenia lub wręcz patologii społecznej wydaje się istotna teoria społecznego uczenia się A. Bandury 3. Teoria społecznego uczenia się opiera się na podstawowych twierdzeniach behawioryzmu: Zachowanie jednostki jest wynikiem uczenia się. Zachowanie przestępcze jest wyuczone. Na zachowanie jednostki dominujący wpływ ma środowisko. Jednostka jest podatna na manipulowanie przez innych. Przestępstwo jest jednym ze sposobów osiągania celów. Zachowania agresywne modelują osoby lub grupy znaczące dla jednostki lub grup, które te zachowania obserwują i następnie odwzorowują uczą się przez naśladownictwo. Akceptacja grupy jest nagrodą odczuwaną pozytywnie, która wyzwala w jednostce kolejne działanie tego samego typu. Mechanizm ten w pięciu płaszczyznach ukazuje poniższy schemat. 3 Albert Bandura (ur. 1925), czynny naukowo psycholog kanadyjski, twórca teorii społecznego uczenia się, w tym teorii wyuczonej agresji uznanej powszechnie w tłumaczeniu przyczyn przestępczości, uwzględniającej procesy myślowe i poznawcze. Autor wydanej w 2007r. Teorii społecznego uczenia się pod red. Naukową M. Kofty. PWN, Warszawa. 15

17 Rysunek 2. Teoria społecznego uczenia się Bandury 1. ZACHOWANIA (także agresywne i w konsekwencji przestępcze), ZACHOWANIA wyuczone metodą prób i błędów odwzorowane z modela tj. osoby lub grupy znaczącej zachowania agresywne (tu i teraz) złe traktowanie fizyczne instruowanie rytuały i dziwaczna symbolika destrukcyjne modelowanie zanikają lub utrwalają się zanikają lub utrwalają się 2. ETIOLOGIA w zależności od odczuwanych pozytywnie lub negatywnie wzmocnień. praźródłem dla tworzenia się mechanizmów zachowań agresywnych istotnych w poszczególnych fazach rozwoju człowieka może być: środowisko rodzinne, podkultury (subkultury), środki masowego przekazu. 3. CZYNNIKI mające wpływ na zachowanie agresywne: modelowanie, złe, dolegliwe fizycznie traktowanie przez innych, pobudzanie do agresji metodą instrukcji, nakłanianie w sposób dziwaczny, niezwykły i rytualny. 4. DYNAMIKA ZACHOWAŃ zachowania agresywne zanikają (ulegają wygaszeniu) lub utrwalają się w zależności od wzmocnień odbieranych pozytywne lub negatywne przez jednostkę lub grupę. 5. KONTEKST CZASU przyczyny zachowania agresywnego tkwią tu i teraz, a nie w przeszłości. Opracowanie własne 16

18 Teoria społecznego uczenia się ma zastosowanie zarówno w wyjaśnianiu przyczyn jak i stanowi model teoretyczny do konstruowania programów mających na celu oduczanie zachowań niepożądanych, m.in. przestępczych. W naukach społecznych i praktyce wyspecjalizowanych instytucji zajmujących się oddziaływaniami wobec osób naruszających prawo przyjął się termin resocjalizacja, czyli oddziaływanie nakierowane na powtórną socjalizację zgodnie z normami akceptowanymi społecznie. Proces resocjalizacji obejmuje wygaszanie (metodą kar) zachowań niepożądanych i zgodnie z teorią uczenia modelowanie (prezentowanie zachowań prawidłowych społecznie), jak również i wzmacnianie (metodą nagradzania) zachowań pożądanych. KONSEKWENCJE PRZESTĘPCZOŚCI Konsekwencje przestępczości (zamiennie skutki lub szkody) można rozpatrywać na płaszczyźnie psychologicznej i społecznej, w skali mikro, kiedy dotyczą bezpośrednio ofiary (np. napad na właściciela i zniszczenie jego warsztatu produkcyjnego) i makro, kiedy powodują szkody w jej otoczeniu społecznym (utrata miejsc pracy), także w systemie społecznym (leczenie, odszkodowanie, zasiłki dla bezrobotnych pracowników oraz ich rodzin). Nawet te same kategorie przestępstw inaczej oddziałują na jednostkę (np. zabójstwo, napad rabunkowy, porwanie, znęcanie się, gwałt), a inaczej na jej otoczenie. Ofiara zwykle ponosi długotrwałe konsekwencje psychologiczne, natomiast dla otoczenia może to być tylko fakt medialny. W praktyce nie jest możliwe ustalenie granicy szkód, gdyż nawet przestępstwa godzące w dobro jednostki, np. znęcanie się nad partnerką życiową, wśród świadków dzieci wywołuje długotrwałe, czasami trwałe zaburzenia funkcjonowania, a w życiu dorosłym nieumiejętność prawidłowej realizacji ról społecznych, lub wręcz powielanie patologicznych wzorców zachowań. Przykładowe konsekwencje przestępczości uwzględnia poniższy schemat. Rysunek 3. Konsekwencje przestępczości KONSEKWENCJE PRZESTĘPCZOŚCI DOTYCZĄCE: OFIAR SPRAWCÓW SPOŁECZEŃSTWA - utrata: życia bądź zdrowia, mienia, dobrego imienia, poczucia godności i własnej wartości, - niepełnosprawność fizyczna bądź psychiczna, -zaburzenia psychiczne, - marginalizacja społeczna, - poczucie krzywdy. WIKTYMOLOGIA, PROBLEM OFIAR - izolacja więzienna, - separacja od rodziny, - obciążenie kosztami sądowymi, - konsekwencje psychologiczne: obniżenie poczucia wartości, zaburzenie poczucia bezpieczeństwa, poczucie odrzucenia, deprywacja potrzeb, np. seksualnych, samorealizacji 17 - koszty ekonomiczne np. utrzymanie więźniów, - destrukcja systemu społecznego, - destabilizacja rozwoju gospodarczego, - utrata zaufania obywateli do instytucji państwa.

19 Przestępcy poprzez dokonywanie przestępstw powodują, że ktoś staje się ich ofiarą. Problematyką ofiar zajmuje się wiktymologia. Wiktymologia (nazwa od słowa łac. Victima ofiara) to nauka multidyscyplinarna o ofiarach przestępstw. Przedmiotem badań wiktymologicznych jest: rola ofiary w genezie przestępstwa; dynamika, struktura i uwarunkowania zjawiska pokrzywdzenia; problematyka ochrony interesów ofiar przestępstwa i innych pogwałceń praw człowieka, w tym zagadnienia naprawienia wyrządzonej ofierze szkody. W wiktymologii rozróżnia się cztery główne grupy zagadnień będących przedmiotem dociekań nauki i praktyków, które są przedstawione na schemacie poniżej. Rysunek 4. Zagadnienia wiktymologii PODSTAWOWE POJĘCIA WIKTYMOLOGII Problematyka pomocy społecznej i przestępczości dostarcza wielu analogii. Literatura przedmiotu i obserwacja zjawiska stawania się klientem pomocy społecznej, ofiarą przestępstwa lub przestępcą pozwala na dostrzeżenie wspólnych cech, a także podobnych mechanizmów wyzwalających te zjawiska. Nauka o ofiarach przestępstw wiktymologia dostrzega bardziej szczegółowe zagadnienia, którymi są: wiktymność i wiktymizacja. WIKTYMNOŚĆ WŁAŚCIWOŚCI OFIARY Wiktymność oznacza zarówno udział ofiary w zaistnieniu przestępstwa, jak również występowanie charakterystycznych cech, które w konkretnych sytuacjach prowadzą do np. zagrożenia życia, zdrowia, nietykalności, utraty mienia, itp. Wiktymność badana jest w czterech płaszczyznach: 18

20 biologicznej psychicznej ekonomicznej społecznej a) biologicznej, np. określony wiek, płeć, niepełnosprawność fizyczna i intelektualna. Cechy te są trwałe lub związane z ograniczeniem funkcji organizmu wskutek zażycia środków chemicznych (alkohol, narkotyki, leki), które upośledzają zdolność oceny sytuacji i podejmowania adekwatnej reakcji np. obrony, ucieczki, rozpoznawania i unikania sytuacji i osób stanowiących zagrożenie. b) psychicznej, np. trwałe choroby psychiczne lub czasowe zaburzenia zwiększają ryzyko stania się ofiarą przede wszystkim przestępstw o charakterze seksualnym, c) ekonomicznej, np. posiadanie określonych dóbr materialnych, niedostępnych a jednocześnie pożądanych przez inne osoby, d) społecznej, która wynika np. z wykonywania określonych zawodów, np. taksówkarze, listonosze, agenci ubezpieczeniowi, konwojenci, ochroniarze, pracujący w nocy, stróże prawa, np. celnicy, a także osoby wykonujące prace w trudnym środowisku np. pracownicy socjalni, kuratorzy sądowi, personel więzienny, personel izb wytrzeźwień, jak również osoby utrzymujące kontakty z kryminogennym środowiskiem. Prawdopodobieństwo stania się ofiarą jest tym większe im cechy zaliczane do poszczególnych płaszczyzn nakładają się lub występują jednocześnie. WIKTYMIZACJA PROCES STAWANIA SIĘ OFIARĄ Wiktymizacja oznacza proces przekształcenia ofiary potencjalnej w ofiarę rzeczywistą, podczas którego udział ofiary może wynikać z jej cech osobistych i zachowania. Rysunek 5. Proces wiktymizacji nieostrożność predystynacja prowokacja incydentalna zawiniona świadoma trwała niezawiniona nieświadoma Czynniki, które powodują, że określone zachowania i cechy jednostki mogą uruchomić proces wiktymizacji, to: a) nieostrożność zachowanie ofiary wynikające z braku świadomości zagrożenia, które przybiera charakter: incydentalny - zachodzi wówczas, gdy jednostka jednorazowo swoim zachowaniem stwarza dla siebie zagrożenie, 19

21 trwały - gdy jednostka permanentnie i systematycznie stwarza takie zagrożenie, np. dokonując okazjonalnych transakcji lub kupując pokątnie niedozwolone artykuły, zasypiając z bagażami na dworcach, spożywając alkohol z przygodnie poznanymi osobami, nawiązując nietypowe kontakty, w tym seksualne, itp. b) predestynacja - polega na występowaniu szczególnych właściwości u osób, które szczególnie predestynują ją (typują) do pokrzywdzenia: predestynacja zawiniona, która np. wynika z cech charakteru, tj. awanturnictwo i zachowania agresywne werbalne i fizyczne, zaburzenia osobowości, uzależnienia. predestynacja niezawiniona, która jest związana z cechami obiektywnymi, fizycznymi, psychicznymi i sytuacyjnymi, np. bycie dzieckiem pozostawionym bez opieki, osobą niedołężną samotnie zamieszkującą, wykonującą określone zawody. c) prowokacja polega na świadomym lub nieświadomym zachowaniu ofiary, która często poprzez swój styl życia przyciąga potencjalnych napastników, bądź prowokuje konfrontacyjnym zachowaniem. DYNAMIKA PROCESU WIKTYMIZACJI W procesie wiktymizacji rozróżnia się dwie fazy i dwa rodzaje. Faza pierwotna następuje w wyniku doznanego przez ofiarę pokrzywdzenia przez bezpośrednie działanie sprawcy-przestępcy. Faza wtórna jest związana z doznawaniem dodatkowych szkód głównie psychicznych w wyniku działań np. organów ścigania (wielokrotne przeżywanie traumy w związku z powtarzaniem zeznań, konfrontacji ze sprawcą), wykorzystaniem medialnym, identyfikacji z rolą ofiary i naznaczenia ze strony otoczenia. Wiktymizacja bezpośrednia dotyczy osoby pokrzywdzonej czynem przestępczym sprawcy, (w fazie pierwotnej) a wiktymizacja wtórna dokonuje się, gdy następstwa rozciągają się i dotykają osoby bliskie lub zaangażowane w np. obronę ofiary i przeciwdziałanie zjawisku. Rodzaje wiktymizacji w obydwu fazach przedstawia poniższy schemat. Rysunek 6. Rodzaje wiktymizacji Faza pierwotna PRZESTĘPSTWOwiktymizacja bezpośrednia O F I A R A wiktymizacja wtórna Faza wtórna organy procesowe identyfikacja z rolą - naznaczenie osoby bliskie, obrońcy ofiary 20

22 POLITYKA KARNA PODSTAWOWE POJĘCIA Z ZAKRESU PRAWA KARNEGO I KARNEGO WYKONAWCZEGO Prawo karne tworzą przede wszystkim przepisy określające, jakie czyny są przestępstwem i jakie za nie grożą kary, jakie zasady stanowią podstawę wymierzania kary oraz jakie kryteria należy stosować, dokonując wyboru właściwego środka spośród różnych rodzajów kar przewidzianych w kodeksie karnym 4. Od momentu popełnienia przestępstwa do ukarania osoby, która go popełniała mija pewien czas, kiedy to trwa procedura przygotowawcza i sądowa a następnie wykonanie orzeczonego wyroku. Na poniższym, uproszczonym schemacie Rysunek 7. zostały ujęte podstawowe etapy i podmioty tego procesu oraz elementarne pojęcia je określające. RODZAJE KAR Kara jest to środek represyjny stosowany wobec osób, które popełniły przestępstwo lub w jakikolwiek inny sposób naruszyły normy prawne lub obyczajowe. KARA ŁĄCZNA wymierzana jest wówczas, gdy sprawca popełnił dwa albo więcej przestępstwa, zanim zapadł pierwszy wyrok, chociażby nieprawomocny, co do któregokolwiek z tych przestępstw, i wymierzono za nie kary zasadnicze tego samego rodzaju. Kara łączna nie może być niższa od najwyższej z kar wymierzonych za poszczególne przestępstwa i nie może przekroczyć sumy kar wymierzonych, jak również górnej granicy danego rodzaju kary. Kodeks karny, dalej kk 5 w art. 32 wymienia następujące rodzaje kar: grzywna, ograniczenie wolności, pozbawienie wolności, 25 lat pozbawienia wolności, dożywotnie pozbawienie wolności. Poza ww. wymienionymi rodzajami kar kodeks karny dopuszcza kilkanaście rodzajów środków karnych, orzekanych przez sąd skazujący, z których najistotniejsze z perspektywy pomocy społecznej to : zakaz prowadzenia określonej działalności gospodarczej oraz zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub opieką nad nimi, obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami lub zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu (do 15 lat), zakaz wstępu na imprezę masową (od 2 do 6 lat), zakaz prowadzenia pojazdów, zakaz wstępu do ośrodków gier i uczestnictwa w grach hazardowych, przepadek, (np. rzeczy pochodzących z przestępstwa lub służących do jego dokonania) 4 S. Walczak: Prawo penitencjarne: tamże s Ustawa z dnia 6 grudnia 1997r. kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.). 21

23 Popełnienie przestępstwa Rysunek 8. Etapy postępowania karno-wykonawczego Śledztwo prowadzi prokurator lub może powierzyć je Policji Podejrzany Postępowanie przygotowawcze Dochodzenie prowadzi Policja oraz inne organy Akt oskarżenia Sporządza prokurator i wnosi do sądu Oskarżony Postępowanie sądowe m.in. stosuje na wniosek prokuratora środek zapobiegawczy np. tymczasowy areszt Odpowiada z tzw. wolnej stopy Tymczasowo aresztowany Orzeczenie sądu karnego np. Uniewinnienie Skazany Wyrok skazujący Wyrok w zawieszeniu Nadzór nad wykonaniem kary sprawuje sędzia penitencjarny, który wydaje postanowienia w przedmiocie: np. pkt 1,2, a w sprawach pkt 3,4 właściwy jest Sąd Penitencjarny Sąd może wyznaczyć termin stawienia się do odbycia kary w określonym zakładzie karnym, w określonym systemie np. terapeutycznym Bezwzględne pozbaw. wolności Jeżeli wykonywanie wyroku stanowi kontynuację tymczasowego aresztu, to jest ten czas wliczony w poczet kary 1.Wyroku łącznego lub zmiany kolejności wykonywania kar 2.Udzielenia przepustki losowej niektórym kategoriom osadzonych 3.Udzielenia przerwy w karze 4.Udzielenia warunkowego zwolnienia Opracowanie własne 22

24 obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, (sąd orzeka obligatoryjnie na wniosek pokrzywdzonego lub uznaniowo w przypadku braku wniosku albo może orzec nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego, nawiązka, (art. 48 kk stanowi, że sąd może zasądzić od sprawcy lub sprawców do 100 tys. zł np. na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej w przypadku skazania za przestępstwo umyślne, którego skutkiem jest śmierć człowieka, ciężki uszczerbek na zdrowiu, naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia). KARA POZBAWIANIA WOLNOŚCI Art. 37 kk stanowi, że kara pozbawienia wolności może być wymierzana na okres od 1 miesiąca do 15 lat; wymierzana jest w miesiącach i latach, a wymiar kary w jej dolnych i górnych granicach oraz zasady wymierzania za poszczególne przestępstwa określają przepisy szczegółowe. Karami odrębnymi są: kara 25 lat pozbawienia wolności, dożywotnie pozbawienie wolności, a za wykroczenia kara aresztu w wymiarze od 5 do 30 dni. Karę pozbawienia wolności można warunkowo zawiesić, odroczyć oraz ubiegać się o przerwę w wykonywaniu kary lub o warunkowe zwolnienie. Podstawowe warunki są ujęte na schemacie poniżej. Warto zauważyć, że istnienie instytucji warunkowego zwolnienia, według praktyków, jest tym, co obok systemu przepustkowego, najbardziej motywuje skazanych do udziału w procesie resocjalizacji. W roku 2010 sąd penitencjarny zwolnił warunkowo ogółem skazanych, w tym na wniosek dyrektora zakładu karnego, na wniosek skazanego lub jego pełnomocnika, 14 na wniosek kuratora, 3 na wniosek prokuratora lub sądu. KARA OGRANICZENIA WOLNOŚCI Kara ograniczenia wolności (art. 32 pkt 2 kk) polega na wykonywaniu nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne wskazanej przez sąd w odpowiedniej instytucji lub placówce charytatywnej, w wymiarze od 20 do 40 godzin miesięcznie (art kk), natomiast w stosunku do osoby zatrudnionej (art kk) kara ta polega na potrącaniu od 10% do 25% wynagrodzenia z przeznaczeniem na Skarb Państwa albo cel społeczny, a w okresie odbywania kary skazany nie może rozwiązać bez zgody sądu stosunku pracy. Kara ograniczenia wolności trwa najkrócej jeden miesiąc a najdłużej 12 miesięcy i jest obwarowana określonymi obowiązkami (art kk., zgodnymi z celami tej kary (art. 34 kk). Katalog obowiązków zawiera art kk i jest analogiczny jak przy zawieszeniu wykonania kary oraz warunkowym zwolnieniu (art Kkw; schemat poniżej). Na czas trwania kary ograniczenia wolności sąd może ustanowić wobec skazanego dozór kuratora, zwolnić z dozoru lub zmienić obowiązki, o czym stanowi art kk. Jeżeli skazany sumiennie wykonuje pracę wskazaną przez sąd, przestrzega porządku prawnego jak również spełnia nałożone na niego obowiązki i orzeczone środki karne sąd może go zwolnić po wykonaniu co najmniej połowy orzeczonej kary ograniczenia wolności, uznając tę karę za wykonaną (art. 83 kk). Mimo orzeczonej prawomocnie kary, jej sposób wykonania może być modyfikowany w zależności od okoliczności życiowych skazanego i osiągnięcia jej celów. Tryb, podstawę prawną i warunki stosowania modyfikacji w wykonaniu kary przedstawia poniższy schemat. 23

25 Rysunek 9. Tryb modyfikacji wykonania kary 24

26 KATEGORIE SPRAWCÓW PRZESTĘPSTW W prawie karnym wyróżnia się trzy specyficzne grupy sprawców przestępstw, co do których stosowane są szczególne przepisy i środki karne. Są to, nieletni, młodociani oraz recydywiści. NIELETNI w prawie karnym osoba, która nie ukończyła 17 lat w chwili popełnienia czynu zabronionego pod groźbą kary. Nieletni nie odpowiada według zasad określonych w kodeksie karnym, z wyjątkiem określonych przypadków. Wyjątki od tej zasady określone są w art kk. 6 MŁODOCIANY to zgodnie z kodeksem karnym sprawca, który w czasie popełnienia czynu zabronionego nie ukończył 21 lat, (ale ukończył 17 lat), a w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat. Odpowiadają oni na zasadach ogólnych określonych w kodeksie karnym z preferencją celu wychowawczego przy orzekaniu i wykonaniu kary. RECYDYWIŚCI to z kolei osoby, które odbywały już karę, ale popełniły ponownie przestępstwo. Kodeks karny rozróżnia recydywę ogólną i szczególną. Pierwsza z nich to powrót do jakiegokolwiek przestępstwa, który sąd uwzględnia przy wymiarze kary lub środka karnego ze względu na dotychczasowy sposób życia", jako zwykłą okoliczność o charakterze obciążającym. Niezbędną przesłanką przyjęcia takiej recydywy jest uprzednie prawomocne skazanie za przestępstwo bez znaczenia, jaki czas upłynął od poprzedniego skazania dopóki nie nastąpi jego zatarcie. Cięższą postacią recydywy jest: - recydywa szczególna w typie podstawowym zachodzi wówczas, gdy sprawca, skazany za przestępstwo umyślne na karę pozbawienia wolności, w ciągu 5 lat po odbyciu co najmniej 6 miesięcy kary, umyślnie popełnia przestępstwo podobne do tego, za które był już skazany. - recydywa szczególna wielokrotna ma miejsce, gdy sprawca był już skazany w warunkach ww. recydywy podstawowej, odbył łącznie co najmniej rok kary pozbawienia wolności i w ciągu 5 lat od odbycia w całości lub w części ostatniej kary popełnił ponownie umyślne przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu, przestępstwo zgwałcenia, rozboju, kradzieży z włamaniem lub inne przestępstwo przeciwko mieniu popełnione z użyciem przemocy lub groźby jej użycia. 6 Nieletni odpowiada jak osoba dorosła gdy po ukończeniu 15 lat dopuszcza się czynu zabronionego: określonego w kodeksie karnym: - art przejęcie kontroli nad statkiem wodnym lub powietrznym (porwanie), - art zamach na życie Prezydenta RP, - art , 2 lub 3 - zabójstwo, - art lub 3 - spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, - art lub 3 - sprowadzenie zagrożenia zagrażającego życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu, - art lub 3 - sprowadzenie katastrofy, - art zgwałcenie ze szczególnym okrucieństwem lub wspólnie z inną osobą, - art lub 2- porwanie w celu zmuszenia do określonego zachowania, - art rozbój, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne. 25

27 PROBLEM PRZESTĘPCZOŚCI W POLSCE STATYSTYKA PRZESTĘPSTW I KAR MONITORING ZJAWISKA PRZESTĘPCZOŚCI ZADANIA INSTYTUCJI Jedną z metod badania zjawiska i skuteczności polityki kryminalnej jest prowadzenie wieloletnich statystyk. W Polsce statystykę przestępstw prowadzą oraz podają do publicznej wiadomości w zakresie i formie określonej przepisami następujące organy: Policja statystyka policyjna polega na rejestracji zdarzeń zabronionych prawem, zgłoszonych przez poszkodowane instytucje, osoby, wykryte przez policję w wyniku własnych działań lub w następstwie doniesień, np. prasowych. Prokuratura statystyka policyjno-prokuratorska obejmuje przestępstwa stwierdzone w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym w wyniku działań policyjno-prokuratorskich ( Sądy statystyka sądowa zawiera rejestr skazań sprawców przestępstw, które przetwarza Ministerstwo Sprawiedliwości. Ministerstwo gromadzi dane statystyczne grupowane według podziału na dziedziny prawa, według orzecznictwa pierwszej i drugiej instancji, podziału administracyjnego kraju, struktury resortu, dane o wykonywaniu orzeczeń. ( Służba Więzienna statystyka penitencjarna tworzą ją zakłady karne i areszty śledcze (jednostki penitencjarne) i przetwarza Centralny Zarząd Służby Więziennej. Statystyka penitencjarna dotyczy osób pozbawionych wolności tj. skazanych i tymczasowo aresztowanych, rodzajów przestępstw, które stanowiły podstawę ich osadzenia, wymiaru odbywanych kar, struktury wieku, płci, systemów odbywania kary, rodzajów środków oddziaływania resocjalizacyjnego i inne. ( Główny Urząd Statystyczny statystyka państwowa ujmowana co roku w formie książkowej i publikowana na stronach internetowych pod aktualną nazwą: Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej ( zawierający dane o państwie, mieszkańcach, środowisku, gospodarce i zjawiskach społecznych. Instytut Wymiaru Sprawiedliwości w Warszawie (IWS) placówka naukowa działająca od 1990 r. Prowadzi stałe badania empiryczne praktyki sądowej i prokuratorskiej oraz monitoring trendów przestępczości, polityki kryminalnej oraz tendencji w funkcjonowaniu całego wymiaru sprawiedliwości. Zajmuje się również harmonizacją prawa polskiego z międzynarodowymi standardami prawnymi, w tym zwłaszcza z wymogami normatywnymi Unii Europejskiej. Wydaje cyklicznie m.in. Atlas przestępczości w Polsce. Badania porównawcze IWS dostarczają informacji nt. problemów przestępczości w Polsce m.in. na tle innych krajów Europy. PODSTAWOWE WSKAŹNIKI DOTYCZĄCE PRZESTĘPCZOŚCI Zarówno poziom poczucia zagrożenia przestępczością jak również faktyczna skala przestępczości jest trudna do zmierzenia i bywa, że trudna do analiz porównawczych nawet w danym kraju lub regionie świata. Wynika to z metodologii badań oraz polityki karnej (penalizacji czynów) obowiązującej w danym kraju. W Polsce przyjmuje się jako wskaźniki poziomu przestępczości liczbę zgłoszonych przestępstw, wykrytych sprawców oraz skazań (orzeczonych wyroków sądowych) w danym roku. 26

28 w określonym przedziale czasu np. rok Rysunek 10. Podstawowe wskaźniki dotyczące przestępczości Skala zjawiska przestępczości mierzona jest: na określonym terytorium, np. państwo liczbą zgłoszonych przestępstw liczbą wykrytych sprawców liczbą skazań LICZBA ZGŁASZANYCH PRZESTĘPSTW Z opublikowanego przez Komendę Główną Policji rocznego raportu o Stanie bezpieczeństwa w Polsce w 2010 roku 7 wynika, że w stosunku do okresów poprzednich nastąpił spadek ogólnej liczby przestępstw o 3%. Jednocześnie na przestrzeni ostatniej dekady o 20 % wzrosła ich wykrywalność, która osiągnęła 68,3 %. W roku 2010 Policja wszczęła ogółem postępowań w sprawach o przestępstwa, a np. w latach , prawie 1mln 300 tys. 8. Najbardziej znaczące spadki wystąpiły w takich kategoriach jak zabójstwa, bójki, pobicia, kradzieże samochodów, włamania, rozboje, wymuszenia i kradzieży cudzej rzeczy. LICZBA WYKRYTYCH SPRAWCÓW I KATEGORIE POPEŁNIONYCH PRZESTĘPSTW W roku 2010 postawiono zarzut popełnienia przestępstwa ogółem podejrzanym, z tego dorosłym i nieletnim (do 17 roku życia). Liczba podjętych postępowań w związku ze zgłoszeniem przestępstw nie pokrywa się z liczbą sprawców. Bywa, że sprawca pozostaje niewykryty lub jest więcej niż jedna osoba (np. gwałt zbiorowy, bójki i pobicia). O tej różnicy świadczy wskaźnik (%) wykrywalności. Dane o liczbie wszczętych przez policję postępowań, związanych z wybranymi kategoriami przestępstw, wskaźniku wykrywalności oraz dynamice zjawiska zawiera poniższa tabela. 7 Strona internetowa ( 8 W roku 2003 odnotowano czynów przestępczych ( 27

29 kategoria przestępstwa Tabela 2. Wybrane statystyki przestępstw dokonanych w 2010 r. liczba wskaźnik (%) dynamika: wzrost/spadek postępowań wykrywalności danej kategorii przestępstwa w stosunku do okresów poprzednich spadek o 467 przestępstw w stosunku do roku 2001 roku, kiedy to odnotowano zabójstw o 12,3% mniej niż w 2009 roku. W liczbach bezwzględnych spadek ten wynosi bójek i pobić spadek o 12,5 %. W 2000 i 2003 roku tych ,5 przestępstw było ponad 45 tysięcy, a skuteczność ścigania wynosiła 48% zabójstwo bójka lub pobicie przestępstwa rozbójnicze zgwałcenia ,3 o 57 mniej niż w roku 2009 kradzież cudzej rzeczy (kradzież zwykła) kradzież z włamaniem kradzież samochodu przestępczość narkotykowa przestępczość gospodarcza przestępstwo korupcyjne , , , X wzrost ujawnień X wzrost ujawnień ruch drogowy osoby zginęły, a zostały ranne wynosiła przemoc w rodzinie liczba ofiar wg procedury Niebieskiej Karty w latach odnotowywano w trakcie roku ponad 300 tysięcy takich przestępstw, najwięcej w 2004 roku bo prawie 335 tys. w roku , w 2000 roku wszczęto ponad 329 tysięcy postępowań, w 2000 roku w całym kraju doszło do ponad 70 tysięcy przestępstw kradzieży aut, a wykrywalność w 2000 roku wynosiła 8,9% liczba ujawnianych czynów rośnie od 2000 roku, kiedy to w Polsce wszczęto niecałe 6 tys. takich postępowań w 2009 roku było wypadków, ofiar śmiertelnych, a rannych osób w 2006 roku liczba wszczętych postępowań wynosiła , a liczba ofiar Opracowanie własne na podstawie Raport Komendanta Głównego Policji za rok 2010 Przytoczone dane odnoszą się zasadniczo do pojęcia tzw. przestępczości pospolitej, bardzo uciążliwej społecznie oraz zbrodni, tj. przestępstw zagrożonych karą powyżej 3 lat, przeciwko zdrowiu i życiu, mających wpływ na poczucie bezpieczeństwa tzw. zwykłych obywateli. Po transformacji ustrojowej zmieniła się również struktura przestępczości. W stosunku do roku 1990, kiedy to przestępstwa przeciwko mieniu stanowiły 84,7% ogółu popełnionych przestępstw, w 2007 r. zmalały do nieco ponad połowy, a kradzieże z włamaniem z 58% zmniejszyły do 23%. Wraz z rozwojem nowych technologii, pojawiła się kradzież internetowa, włamywanie się do kont 9 Ogółem w Polsce w związku z przestępstwami drogowymi Policja wszczęła postępowań karnych (o 12,1 tys. mniej niż w 2009 roku), przy czym przypadków za przestępstwa związane z jazdą pod wpływem alkoholu. 28

30 bankowych, kradzież baz danych i własności intelektualnej. Zmieniła się również forma przestępczości gospodarczej. W obecnych czasach polega np. na kradzieży programów komputerowych, oszustwach skarbowych, fałszerstwach dokumentów, zwłaszcza używanych do popełniania przestępstw na szkodę banków, hurtowni, przedsiębiorstw itp. Od 6 czerwca 2011 r. kodeks karny art. 190a 1 wprowadził do katalogu czynów prawem zabronionych przestępstwo polegające na uporczywym nękaniu (stalking), zagrożonego karą do lat trzech, a w przypadku targnięcia się ofiary na własne życie od roku do lat dziesięciu. Jest to przykład wpływu decyzji politycznych na dynamikę przestępczości. Statystka rośnie nie dlatego, że nagle ludzie masowo popełniają jakiś rodzaj czynu, np. uporczywe nękanie telefonami lub prowadzenie pojazdów po zażyciu alkoholu, bo takie zachowania były odnotowywane od lat. Zatem tego samego rodzaju czyny, np. kierowców, dopóki stanowiły wykroczenia, nie były wykazywane w statystykach karnych. Z chwilą ich penalizacji stały się przestępstwem i mają wpływ na dynamikę przestępczości w kategorii przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji. Według stanu w dniu 31 grudnia 2010 roku w zakładach karnych przebywało osadzonych za przestępstwa w tej kategorii. Sprawcy tej grupy przestępstw, z racji raczej młodego wieku, wykształcenia i doświadczenia zawodowego, zaradności życiowej, raczej nie wymagają zaangażowania służb społecznych w reintegracji ze społeczeństwem. Czterokrotnie wzrosła od 2000 liczba stwierdzonych przestępstw korupcyjnych, a także liczba bójek i pobić, których w 1990 roku było 10,3 na 100 tys. osób, a w ,6. Zdaniem ekspertów kryminologii Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości może to być konsekwencja wzrostu przestępczości wśród młodzieży w wieku lat. W 2000 r. w konflikt z prawem wchodziło z tej grupy 2,9 tys. na 100 tys. osób, a w 2007 r. - 3,6 tys. Najczęstszym przestępstwem popełnianym przez nieletnich jest pobicie czy udział w bójce. Także rośnie liczba przestępstw seksualnych, w których pokrzywdzonym jest dziecko poniżej 15. roku życia. W 2000 roku na 100 tys. mieszkańców było to 3,9 przypadków, w ,9. Kryminolodzy dopatrują się pozytywnego efektu podniesienia świadomości społecznej i swoistego wyczulenia świadków, dzięki czemu gwałty, pedofilie, w tym kazirodcze są częściej zgłaszane. Wdrożenie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie i kampania społeczna nie spowodowała radykalnego zmniejszenia zjawiska, natomiast największe zmiany wprowadziła w strukturze osób pozbawionych wolności. W przypadku przestępstwa znęcania się nad rodziną: w 2000 r. było 60,3 przypadków na 100 tys. mieszkańców, a w ,8. Liczba wykonujących wyroki za znęcanie się nad rodziną w roku 2010 wynosiła ponad 14,5 tys. Ostatnie dwa lata spowodowały liczniejsze wprowadzanie do wykonania uprzednio zawieszonych wyroków i populacja osadzonych w jednostkach penitencjarnych odbywających karę za znęcanie się nad rodziną odczuwalnie rośnie. LICZBA SKAZAŃ, RODZAJE I WYMIAR KAR ORZEKANYCH PRZEZ SĄDY O spójności polityki karnej wobec zjawiska przestępczości świadczy m.in. reakcja karna wymiaru sprawiedliwości, której wskaźnikami są: liczba, rodzaje i wymiar kar (zasądzonych wyroków). W roku 2007 sądy rejonowe oraz sądy okręgowe wydały w sprawach karnych łącznie orzeczeń, których struktura jest przedstawiona w tabeli nr 3. 29

31 Tabela 3. Rodzaje, liczba i struktura orzeczonych kar przez sądy rejonowe i okręgowe w 2007 r. Rodzaj kary Liczba skazań (orzeczeń sądowych) % w stosunku do ogółu kar 100% = kara grzywny jako kara samoistna ,6 ograniczenie wolności ,9 bezwzględne pozbawienie wolności ,9 pozbawienie wolności z warunkowym zawieszeniem ,6 wykonania warunkowo umorzone postępowanie karne x orzeczenia w sprawach za wykroczenia wydane w roku x przez sądy grodzkie Opracowane własne na podstawie Publikowane informacje Ministerstwa Sprawiedliwości zaprzeczają potocznej opinii o surowości sądów. W 1990 r. na bezwzględną karę pozbawienia wolności (bez zawieszenia) sądy skazywały 27% oskarżonych, a w %. W ostatnim okresie nieco wzrósł średni wymiar kar za spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu i pobicie ze skutkiem śmiertelnym. W 1997 roku było to 2,5 roku a w lata i 9 miesięcy. Obszerne dane statystyczne obejmujące działalność sądów we wszystkich dziedzinach prawa za lata i pierwsze półrocze 2011 r. można znaleźć pod wyżej wskazanym adresem. PODSTAWOWE WSKAŹNIKI DOTYCZĄCE OSADZONYCH WSKAŹNIK PRIZONIZACJI Polska zajmuje w grupie państw europejskich (bez Rosji) czwarte miejsce pod względem liczby skazanych pozbawionych wolności i dziewiąte miejsce pod względem długości faktycznego odbywania kary przeciętnie 10,6 miesiąca, podczas gdy w Rumunii - 28,9, w Rosji - 14,4, a najkrócej w Szkocji - średnio 2,1 miesiąca (Siemaszko A. Gruszczyńska B. Atlas przestępczości w Polsce 4). Ważnym wskaźnikiem polityki karnej (represyjności prawa) jest tzw. wskaźnik prizonizacji, czyli liczba osób pozbawionych wolności na 100 tys. mieszkańców. W Polsce wynosił w 1997 roku - 148,5, w 2003 roku - 209, w 2007 roku - 230,3). 30

32 Wykres 1. Wskaźnik prizonizacji w 2006 r. Opracowanie własne na podstawie Warylewski J. ( Według stanu na koniec 2006 r. w zakładach karnych i aresztach śledczych przebywały osoby, w 2007 roku , a w dniu 31 grudnia 2010 roku osób, w tym skazanych, którzy odbywali orzeczone kary w wymiarze od 1 miesiąca do dożywotniego pozbawienia wolności. Strukturę skazanych według wymiaru odbywanych kar przedstawia wykres nr 3. Wykres 2. Wskaźnik (%) liczby skazanych odbywających kary w poszczególnych wymiarach do ogólnej populacji skazanych 100% = osób, dane wg stanu w dniu r. 31

33 Opracowanie własne na podstawie: Oprócz kar zasadniczych także skazanych, kobiet i mężczyzn odbywało kary zastępcze w wymiarze: do 30 dni osób; powyżej 30 do 180 dni osób, a 48 osób w wymiarze powyżej 180 dni do 12 miesięcy. STRUKTURA SKAZANYCH ODBYWAJĄCYCH KARĘ POZBAWIENIA WOLNOŚCI, WEDŁUG WYBRANYCH KATEGORII PRZESTĘPSTW Dynamikę przestępczości w określonych kategoriach przestępstw pozwala śledzić statystyka osadzonych według kryterium, jakim jest rodzaj popełnionego przestępstwa, za który w poszczególnych latach dana liczba osób jest pozbawiona wolności. Jest prowadzona przez Służbę Więzienną od kilkudziesięciu lat według tej samej metody tj. na podstawie numerów artykułów w kodeksie karnym określającym dany czyn zabroniony prawem. W tym przypadku stosuje się kryterium tzw. artykułu głównego, za który dana osoba w okresie sprawozdawczym odbywa najwyższy wymiar kary lub jako tymczasowo aresztowana jest zagrożona najwyższą karą. Liczba osadzonych według powyższego kryterium nie oddaje skali orzeczeń (wyroków) za inne przestępstwa, które te osoby mają również do wykonania, oprócz wyroku ujętego w statystyce np. rocznej. W statystyce rocznej liczba osadzonych jest mniejsza niż liczba wykonywanych przez te osoby orzeczeń, gdyż zdarza się, że jedna osoba odbywa kilka wyroków za różne przestępstwa. Strukturę skazanych i tymczasowo aresztowanych (dalej TA) według rodzaju przestępstw określonych w kodeksie karnym z 1997 r., oraz wybrane kategorie osadzonych skazanych na podstawie kodeksu karnego z 1969 r. zawiera poniższe zestawienie (tabela nr 4.). Liczby w nawiasach odnoszą się do skazanych, którzy dokonali przestępstwa w okresie obowiązywania kodeksu karnego z 1969 roku. Statystyki policyjne oraz statystyki penitencjarne nie pokrywają się, np. w kategorii przestępstw komunikacyjnych, kradzieży, rozbojów itp. Wynika to z różnicy czasu pomiędzy dokonaniem przestępstwa, wykryciem sprawcy, postępowaniem karnym, orzeczeniem wyroku i skierowaniem tego wyroku do wykonania. Tylko część sprawców zostaje osadzona w jednostkach penitencjarnych bezpośrednio po dokonaniu przestępstwa. Większość z nich odpowiada bez uprzedniego stosowania tymczasowego aresztu i ma wyznaczony termin stawienia się do odbycia kary po uprawomocnieniu się wyroku. Zważyć należy, iż sądy wydają ponad 80% orzeczeń z warunkowym zawieszeniem wykonania kary, co oznacza, że sprawcy ujęci w statystykach policyjnych nigdy nie będą wykazani w statystykach penitencjarnych. Jak wykazano w powyższej tabeli, w 2010 roku w jednostkach penitencjarnych osoby odbywały kary za przestępstwa popełnione pod rządami kodeksu karnego z 1969 r., który przestał obowiązywać z dniem 31 sierpnia 1998 r. W odniesieniu do 575 osadzonych sytuacja ta nie dziwi, gdyż są skazani za zabójstwo na kary długoterminowe. W pozostałych przypadkach karę orzeczoną kilkanaście lat temu odbywają skazani za przestępstwa pospolite np. 146 osób za włamania, 51 za napady, 46 za przestępstwa gospodarcze i fałszerstwa, 5 za alimenty itd. Skazani ci korzystali z odroczeń, przerw w karze lub nie stawili się w wyznaczonym terminie do odbycia kary, ale także podczas aktualnego pobytu odbywali inne, wcześniej orzeczone wyroki. 32

34 Tabela 4. Struktura skazanych i tymczasowo aresztowanych wg rodzaju przestępstw, stan w dn r. Przestępstwa przeciwko (w nawiasie nr art. w kk): Ogółem w tym: Dodatkowo również w nawiasach podano liczbę osadzonych w niektórych kategoriach przestępstw, na podstawie kk z 1969 r. kobiety młodociani do 21 r.ż Ogółem (i 1054) w tym nieumyślni pokojowi, ludzkości oraz wojenne (art kk) 1 Rzeczypospolitej Polskiej (art kk) 6 obronności (art kk) 2 życiu i zdrowiu zabójstwa (i 576) (art kk) (i 2) pozostałe ( ) (i 35) bezpieczeństwu powszechnemu (art kk) bezpieczeństwu w komunikacji (art kk) środowisku (art kk) wolności (art kk) wolności seksualnej i obyczajności (art kk) Rodzinie i opiece (art kk) (i 10) 5 43 zgwałcenia (i 9) pozostałe ( ) znęcanie się (207) alimenty (209) pozostałe (206,208,210,211) czci i nietykalności cielesnej (art kk) prawom osób wykon. pracę zarobk. (art kk) dział. instyt. państw. oraz samorządu (art kk) wymiarowi sprawiedliwości (art kk) porządkowi publicznemu (art , kk) ucieczka (242 1 i 4) niepowrót z przepustki (242 2) 51 1 niepowrót z przerwy (242 3) 35 1 pozostałe ( , ) zorganizowana grupa (258) pozostałe ( , ) ochronie informacji (art kk) 5 wiarygodności dokumentów (art kk) Mieniu (art kk) kradzieże (278kk) kradzieże z włamaniem (279) (i 146) rozbój (i 51) (i 31) wymuszenia rozbójnicze (282 kk) pozostałe (281, kk) obrotowi gospodarczemu (art kk) obrotowi pieniędzmi i papierami wart. (art kk) określone w części wojskowej (art kk) 24 przestępstwa określone w innych aktach prawnych

35 Źródło: Informacja roczna sporządzana przez Biuro Informacji i Statystyki Centralnego Zarządu Służby Więziennej, dalej BIS CZSW PROBLEM PRZESTĘPCZOŚCI W POLSCE NA TLE WYBRANYCH PAŃSTW Na podstawie danych za rok 2007dotyczacych problematyki przestępczości (Atlas Przestępczości 4), wynika, że na tle wybranych krajów Europy liczba przestępstw przypadających na 100 tys. mieszkańców wynosiła w Polsce 3 799, a np. w Niemczech 7 976, Holandii 8 530, Anglii , w Szwecji Wykres 3. Liczba przestępstw na 100 tys. Mieszkańców rok 2007 Opracowanie własne na podstawie Atlas przestępczości 4 Zdaniem znawców przedmiotu 10 tak odmienne dane krajowe świadczą o rozmiarach tzw. ciemnej liczby wynikającej m.in. z niezgłaszania przez polskie społeczeństwo wielu przestępstw, nawet tak poważnych jak gwałt lub różnic metodologicznych (np. sposobie rejestrowania zdarzeń i ich kwalifikacji jako przestępstwo). 10 Siemaszko A.: Atlas przestępczości 4. 34

36 ROZDZIAŁ II: CHARAKTERYSTYKA SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNA OSÓB POZBAWIONYCH WOLNOŚCI PRZEBYWAJĄCYCH W ZAKŁADACH KARNYCH I ARESZTACH ŚLEDCZYCH. OSOBOWOŚĆ PRZESTĘPCY TYPOWA SYLWETKA OSOBOWOŚCI KRYMINALNEJ W świetle przytoczonych teorii trudno przyjąć jednorodny model człowieka, który przybiera rolę przestępcy. Czy istnieje zatem typowy przestępca, a jeżeli tak to, co go odróżnia od np. typowego nauczyciela, lekarza, studenta, sportowca. Nasuwają się dodatkowe pytania, które nakazywałyby wprowadzić kolejne kryteria. Wieloletni biegły sądowy prof. psychologii Zdzisław Majchrzak w swojej książce Zabójczynie i zabójcy wywodzi pogląd, że przyczyną zjawiska przestępczości jest wielka heterogeniczność aktów przestępczych, sprawców i sytuacji kryminogennych, czyli różne czyny przestępcze, różne okoliczności i co akcentuje, różni przestępcy. Przestępców dzieli na: chronicznych, opornych, niepoprawnych, bezwzględnych, takich, którzy ujawnili zachowania przestępcze we wczesnym okresie rozwojowym, ale i dzieci z tzw. dobrych domów, których droga przestępcza zaprzecza wszelkim teoriom socjologicznym. Autor na podstawie przeglądu badań z lat nad rozwojem osobowości kryminalnej wymienił w strukturze przestępców nasilenie charakterystycznych cech jak: egocentryzm, złośliwą agresywność, psychologiczną niedojrzałość, moralny egocentryzm, niestałość, obojętność emocjonalną. Przytoczył także wyniki badań Eysencka z 1977 r., a następnie Pospiszyla z 1985 r., które dowodziły związków typu temperamentu z dokonywaniem określonych rodzajów przestępstw. To, co wpływa, ale nie jest warunkiem koniecznym, o wchodzeniu w sytuacje przestępcze, to zdaniem wielu badaczy zaburzenie struktury osobowości. Jej przejawem jest osobowość nieprawidłowa, wcześniej występująca w literaturze przedmiotu jako psychopatia oraz socjopatia. Światowa Organizacja Zdrowia w X Rewizji Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych (ICD-10, 1997) zaleca termin osobowość dyssocjalna, tj. osobowość nieprawidłowa i podaje jej następujący opis: Zaburzenie, które zwraca uwagę dużą niewspółmiernością między zachowaniem a obowiązującymi normami społecznymi, charakteryzuje się: bezwzględnym nieliczeniem się z uczuciami innych; silną i utrwaloną postawą nieodpowiedzialności i lekceważenia norm, reguł i zobowiązań społecznych; niemożnością utrzymania trwałych związków z innymi, chociaż nie ma trudności w ich nawiązywaniu; bardzo niską tolerancją frustracji i niskim progiem wyzwalania agresji, w tym zachowań gwałtownych; niezdolnością przeżywania poczucia winy i korzystania z doświadczeń, a w szczególności z doświadczanych kar; wyraźną skłonnością do obwiniania innych lub wysuwania pozornie możliwych do uznania racjonalizacji zachowań, jak również nadmierną drażliwość. 35

37 W literaturze przedmiotu często cytuje się szesnaście kryteriów diagnostycznych osobowości dyssocjalnej sformułowanych przez Henrego M. Cleckeya (1985), wśród których za znaczące dla zachowań przestępczych można uznać: niezdolność przewidywania skutków swojego postępowania, niezdolność wyciągania wniosków z przeszłych doświadczeń (tj. nieefektywność uczenia się), brak poczucia winy, wstydu i odpowiedzialności, skruchy, co w kontaktach społecznych przejawia się powierzchownością z nastawieniem na eksploatację, brak lęku, ubóstwo emocjonalne brak zdolności do przeżywania emocji brak integracji sfer poznawczej, behawioralnej i emocjonalnej, trwała niezdolność do związków uczuciowych z innymi ludźmi, bezosobowy stosunek do życia seksualnego (przedmiotowe traktowanie partnera), nieumiejętność odraczania satysfakcji (dążenie do natychmiastowego zaspokajania popędów i potrzeb), nietypowa lub niezwykła reakcja na alkohol, nadmierne zapotrzebowanie na stymulację. Inne cechy wyróżnione przez Cleckeya, jako kryteria osobowości dyssocjalnej mogą również destrukcyjnie wpływać lub wręcz uniemożliwiać relacje interpersonalne na różnych płaszczyznach życia społecznego, np.: nieumiejętność planowania odległych celów (koncentracja na teraźniejszości); brak wglądu, tj. zdolności oceny samego siebie, zrozumienia zależności niepowodzeń od własnego zachowania); niedające się logicznie wyjaśnić przerywanie konstruktywnej działalności; nierozróżnianie granicy między rzeczywistością a fikcją, prawdą a kłamstwem; częste szantażowanie samobójstwem, tendencje do samoagresji i inne. W cytowanej powyżej klasyfikacji ICD-10 uwzględniono również jednostkę: osobowość chwiejna emocjonalnie, występującą w literaturze przedmiotu jako pograniczne zaburzenie osobowości lub osobowość typu borderline. Osobowość borderline charakteryzują: wahania nastroju, napady intensywnego gniewu, niestabilny obraz siebie, niestabilne i naznaczone silnymi emocjami związki interpersonalne, silny lęk przed odrzuceniem i gorączkowe wysiłki mające na celu uniknięcie odrzucenia, działania autoagresywne oraz chroniczne uczucie pustki (braku sensu w życiu). Zespół cech występujących u osób z tym typem osobowości wyodrębnił m.in. John G. Gunderson. Zgodnie z opracowaną przez niego charakterystyką, w zespole zaburzeń z pogranicza występują: niewspółmierny do zdolności poziom osiągnięć (niski); impulsywność w niektórych sferach życia; próby samobójcze; wysoki poziom afektu, obejmujący negatywne uczucia oraz brak satysfakcji; łagodne epizody psychotyczne; wysoki poziom socjalizacji; zaburzone, niestabilne związki. Osoby z nieprawidłową osobowością, jako pensjonariusze zakładów karnych na wskutek powyższych cech, objawiają duże trudności adaptacyjne do warunków izolacji i formalnej dyscypliny. W swoim środowisku naturalnym też są bardziej podatne na naruszanie wszelkich norm moralnych, 36

38 kulturowych i tym bardziej prawnych. Nawet jak nie wchodzą w kolizję z prawem to mają trudności w związkach rodzinnych, w realizacji zadań wynikających z ról społecznych i łatwiej ulegają różnym formom uzależnień oraz popadają w konflikty. Bardzo często zdają się nie rozumieć swojej rzeczywistej sytuacji, a osoby, które np. w ramach obowiązków służbowych starają się im pomóc traktują jak wrogów. Jednocześnie dążą i domagają się satysfakcjonujących dla siebie relacji. Kontrolują kontakty swego wychowawcy, swego psychologa, swojej pielęgniarki z innymi skazanymi konkurentami. Wypominają personelowi więziennemu uwagę poświęconą innym współwięźniom np. zbyt długi czas rozmowy, zabiegu pielęgniarskiego itp. Nie dostrzegają różnicy w wartościowaniu pomiędzy przedmiotami a ludźmi: mój samochód, moja kobieta, mój wychowawca liczą się wówczas, gdy są potrzebni. Na odczuwane jako niesatysfakcjonujące kontakty z funkcjonariuszami Służby Więziennej reagują odwetem w formie licznych skarg na wszystkich i wszystko. Na niepowodzenia w kontaktach z instytucjami niewzruszalnymi na ich sprawy np. sądami mogą reagować aktami samodestrukcji. Z uwagi na swoją niestabilność są trudnymi klientami różnych służb. W jednostkach penitencjarnych szczególna koncentracja skazanych z zaburzeniami zachowania występuje w oddziałach terapeutycznych. Znamienne są dane dotyczące pacjentów, którzy w roku 2010 byli skierowani do systemu terapeutycznego i odbywali karę w oddziałach terapeutycznych dla skazanych z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi lub upośledzonych umysłowo. Dominującym rozpoznaniem wśród osadzonych-pacjentów oddziałów terapeutycznych dla skazanych z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi lub upośledzonych umysłowo są: zaburzenia osobowości, tj. 61,7% populacji, gdyż 1664 skazanych z oddziałów terapeutycznych miało zdiagnozowane tego typu zaburzenia, upośledzenie umysłowe zdiagnozowano u 848, tj. (31,4%) skazanych, skazani uzależnieni. Bardzo dużą grupę pacjentów stanowili osadzeni z tzw. podwójną diagnozą osób (38%), czyli ci, którzy z powodu współwystępowania u nich innych zaburzeń, nie kwalifikowali się do terapii w odpowiednich oddziałach dla uzależnionych od alkoholu lub narkotyków. Szczegółowe dane dotyczące rozpoznań wśród pacjentów oddziałów terapeutycznych dla skazanych z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi zawiera poniższa tabela. 37

39 upośledzenie umysłowe lekkim umiarkowanym znacznym zaburzenia osobowości od alkoholu od środków odurzających zaburzenia preferencji seksualnych Tabela 5. Rozpoznania wśród pacjentów oddziałów terapeutycznych dla skazanych z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi 11 Ogółem w tym: upośledzeni w stopniu uzależnieni ,4% 25,9% 4,4% >0,1 61,7% 28,1% 9,9% 9,4% Źródło: na podstawie Kudiuk J. Zboina A., Funkcjonowanie oddziałów terapeutycznych dla skazanych z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi lub upośledzonych umysłowo, w: Oddziaływania penitencjarne i terapeutyczne w zakładach karnych i aresztach śledczych w 2010r., red. Głowik T., wyd. CZSW, Warszawa 2011 PORTRET SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNY SKAZANEGO W STATYSTYCE PENITENCJARNEJ Oprócz dotychczas przedstawionych, również wiele innych informacji składających się na obraz społeczno-demograficzny osób pozbawionych wolności 12 zawierają statystyki opracowywane przez Biuro Informacji i Statystyki w Centralnym Zarządzie Służby Więziennej dostępne na stronie w zakładce statystyka. Dane pogrupowane są w czterech kategoriach, tj.: statystyka bieżąca, statystyka miesięczna, statystyka kwartalna i statystyka roczna, w których wykazywane są dane według stanu w ostatnim dniu okresu sprawozdawczego, którego dotyczą. Populację osób pozbawionych wolności (osadzonych) różni przede wszystkim status prawny i płeć. Są to osoby skazane, czyli odbywający zasądzone wyroki, tymczasowo aresztowani (TA) oraz ukarani (U), czyli odbywający zastępcze kary np. za nieuiszczoną karę grzywny. STRUKTURA OSADZONYCH WEDŁUG STATUSU PRAWNEGO W ostatnim dniu roku 2010 we wszystkich jednostkach penitencjarnych struktura osadzonych tj. skazanych, ukaranych i tymczasowo aresztowanych była następująca: Tabela 6. Struktura osadzonych według stanu prawnego w 2010 r. w tym kobiety Ogółem TA Skazani Ukarani Ogółem TA Skazane Ukarane % 10,4% 89% 0,6% 3,2% 0,43% 2,7% <0,04 % Opracowanie własne na podstawie: 11 Liczba przypadków rozpoznań podana w tabeli nie sumuje się z liczbą skazanych objętych terapią (2 698), gdyż wielu z pacjentów przebywało w oddziale terapeutycznym z kilku przyczyn np. pacjenci z podwójną diagnozą. 12 Zamiennie używa się terminu osadzeni na określenie ogólnej populacji osób pozbawionych wolności. 38

40 W zakładach karnych poszczególne kategorie osób pozbawionych wolności są osadzane oddzielnie w celu zabezpieczenia dobra postępowania karnego oraz indywidualizacji oddziaływań w poszczególnych typach i rodzajach zakładów karnych. SKAZANI I UKARANI WEDŁUG GRUP KLASYFIKACYJNYCH Osadzonym nadawane są określone w kodeksie karnym wykonawczym grupy klasyfikacyjne. Osoby do ukończenia 21 roku życia stanowią grupę młodocianych (M), do grupy P kierowane są osoby po raz pierwszy odbywające karę pozbawienia wolności, a do grupy R recydywiści zarówno skazani w związku z art. 64 kk (recydywiści kodeksowi), jak i w przypadku powtórnego odbywania kary (recydywiści penitencjarni). Tabela 7. Struktura skazanych i ukaranych według grup klasyfikacyjnych stan w dniu r. Ogółem / % Młodociani Pierwszy raz Recydywiści odbywający karę penitencjarni W tym kobiety: % 3,2% 48,9% 47,9% Opracowanie własne na podstawie: STRUKTURA SKAZANYCH WEDŁUG POWROTNOŚCI DO ZAKŁADU KARNEGO Wśród recydywistów jest stosunkowo liczna grupa rezydentów więziennych, którzy odbywają karę pozbawienia wolności po raz piąty szósty, siódmy i więcej. Wśród wtórnie izolowanych niestety są osoby młodociane (M), a wśród multirecydywistów kobiety. Dokładne dane przedstawione są w poniższej tabeli. Tabela 8. Skazani wg powrotności do zakładu karnego stan w dniu r. Wyszczególnienie W warunkach art. 64 kk pozostali ogółem W tym W tym ogółem ogółem kobiety młodociani kobiety młodociani Ogółem W tym: Art Art skazani drugi odbywający trzeci zasadniczą czwarty karę piąty pozbawienia szósty wolności siódmy i więcej Opracowanie własne na podstawie: Z praktyki wynika, że osoby, które wielokrotnie wracają do zakładu karnego przed ukończeniem 40 roku życia praktycznie po kolejnych pobytach nie są w stanie samodzielnie ułożyć sobie życia na 13 W tej grupie są osoby skazane przez sąd z zastosowaniem art. 64 kk oraz osoby po raz wtóry odbywające karę pozbawienia wolności niezależnie od orzeczenia. 39

41 wolności. Wszelkie doświadczenia życiowe, jakie nabyli w izolacji, które dawały im np. prestiż w grupie skazanych nie są przydatne poza murem więziennym. W polskim systemie penitencjarnym utrzymuje się wysoki wskaźnik powtórnego odbywania kary pozbawienia wolności, niemal 48%. Z perspektywy formalnej może to świadczyć o dysfunkcjonalności instytucji nieskuteczna resocjalizacja i (lub) bariery w adaptacji społecznej (np. brak pracy, brak innej pomocy instytucjonalnej). Z perspektywy skazanego może oznaczać, że życie w więzieniu rozwiązuje wiele jego potrzeb i bywa wygodniejsze od odpowiedzialności za swój los na wolności. Deklaracje werbalne tej grupy skazanych o potrzebie ułożenia życia, nie znajdują potwierdzenia w ich zachowaniu. Bywa, że w chwili zwolnienia, mimo wcześniejszego ułożenia swoich spraw nie docierają do umówionego schroniska lub urzędu, odmawiają zgody na skierowanie do domu pomocy społecznej, nie zgłaszają się do szpitala itp. Po kilku lub kilkunastu miesiącach, w gorszym stanie zdrowia, są osadzani z nowym zarzutem. Rekordzista łącznie przebywał w izolacji 48 lat. Natomiast mężczyzna ofiara samosądu we Włodowie był osadzany 32-krotnie w różnych jednostkach penitencjarnych. STRUKTURA OSÓB POZBAWIONYCH WOLNOŚCI ZE WZGLĘDU NA WIEK Dane o wieku osób pozbawionych wolności jako cecha charakterystyki społeczno-demograficznej łącznie ze statystyką powrotności do zakładu karnego i innymi statystykami np. medyczną pozwalają na sformułowanie wielu wniosków dotyczących problemów z readaptacją po zwolnieniu. Wysoki wskaźnik recydywy wielokrotnej w przestępczości pospolitej zwykle wiąże się z destrukcyjnym stylem życia i zaniedbaniami zdrowotnymi. W zestawieniu z zaawansowanym wiekiem osadzonych czyni te osoby przyszłymi pensjonariuszami ośrodków zapewniających zorganizowaną całodobową opiekę. Strukturę wieku osadzonych, w tym odrębnie kobiet, ilustrują poniżej zamieszczone dane. Niestety od kilkunastu lat stale wzrasta liczba osób po 50 roku życia i w wieku emerytalnym, wśród których jest wielu niepełnosprawnych. Wiąże się to z koniecznością przystosowania cel do poruszania się na wózkach inwalidzkich, wyodrębnienia oddziału zapewniającego opiekę pielęgniarską, gdyż część z nich wymaga pomocy innych osób w czynnościach sanitarno-higienicznych. 40

42 Wykres 4. Struktura osadzonych według wieku Opracowanie autora na podstawie: Struktura skazanych i TA (bez ukaranych) według wieku 14 ( Na podstawie ww. przytoczonych danych można stwierdzić, że w zakładach karnych przebywają osoby reprezentujące trzy, a nawet cztery pokolenia. Wśród ogółu osadzonych (mężczyzn i kobiet łącznie) najliczniejszą grupę stanowią osoby w wieku lat oraz lat. Najliczniejszą grupę stanowią kobiety w wieku od 25 do 36 lat, następnie oraz 37-39, wyrównane liczebnie są grupy kobiet w wieku i 52-54, a także oraz 55-57, co ilustruje wykres Wiek osadzonych kobiet i mężczyzn (łącznie) w przedziałach dwuletnich począwszy od 15 do 67 roku życia i powyżej, wg lat ukończonych do dnia r. 41

43 Wykres 5. Struktura wieku kobiet pozbawionych wolności Opracowanie własne na podstawie: Struktura skazanych i TA (bez ukaranych) według wieku W świetle danych o osobach pozbawionych wolności według kryterium płci i wieku, można przyjąć, że przeciętnym osadzonym jest młody mężczyzna w przedziale wieku od 22 do 39 lat. Kobiety (3,2%) populacji wprawdzie nie są istotne statystycznie, ale są bardzo specyficzną kategorią osadzonych. Recydywistki mają wiele problemów zarówno somatycznych, jak i deficytów społecznych, podobnie jak mężczyźni. Ewenementem niespotykanym w środowisku naturalnym jest liczba osadzonych korzystających ze świadczeń medycznych podczas pozbawienia wolności, z których dominują wizyty u stomatologa i psychiatry. STAN ZDROWIA OSÓB POZBAWIONYCH WOLNOŚCI WEDŁUG LICZBY UDZIELONYCH IM PORAD LEKARSKICH W roku 2010 przeciętny osadzony, niezależnie od długości pobytu w izolacji, był u lekarza więcej niż 11 razy, w tym korzystał z konsultacji lekarzy specjalistów, którzy przyjmowali na terenie zakładu karnego, jak również lekarzy przyjmujących w placówkach poza więziennych, do których osadzeni byli dowożeni na koszt Służby Więziennej. W niniejszym szacunku uwzględniono tzw. ruch osadzonych, czyli wszystkie 180 tys. osób, które przyjęto i zwolniono w trakcie 2010 r. Dane szczegółowe zawiera poniższa tabela. 42

44 Tabela 9. Porady ambulatoryjne udzielane skazanym, tymczasowo aresztowanym i ukaranym przez lekarzy zatrudnionych w Służbie Więziennej i lekarzy konsultantów, według specjalizacji Porady udzielone przez: Liczba porad udzielonych w: ambulatorium na terenie zakładu karnego w placówkach poza więziennych ambulatorium lekarza dentystę pogotowia ratunkowego x medycyny pracy chirurga chorób zakaźnych internistę dermatologa ftyzjatrę ginekologa konsultanta kardiologa laryngologa okulistę ortopedę neurologa psychiatrę urologa innych Razem Źródło: Obszary deficytów zdrowotnych wskazują liczby porad udzielonych przez lekarza dentystę, psychiatrę, internistę i dermatologa. Dla większości wizyta u stomatologa jak i innych specjalistów była pierwsza w życiu i jak ukazują dane wielokrotnie powtarzana. Więziennictwo dysponuje 13 szpitalami, posiada własne laboratoria analityczne, sprzęt diagnostyczny, pracownie protetyczne oraz apteki. W roku 2010 udzielono osadzonym ogółem różnorodnych świadczeń medycznych oraz zastosowano odpowiednie leczenie. Zestawienie zbiorcze zawiera tabela

45 Tabela 10. Porady i leczenie szpitalne osób pozbawionych wolności Liczba porad udzielonych w: ambulatorium na terenie zakładu karnego w placówkach pozawięziennych Ogółem Badania analityczne Leczenie w kierunku chorób zakaźnych: Łącznie porady i leczenie: W roku 2010 nastąpiło 135 zgonów, w tym z przyczyn naturalnych 61, z powodu samo agresji 34, z innych przyczyn 10. W zakładach leczniczych poza ZK i AŚ zmarły 32 osoby. Źródło: Z zaprezentowanych danych wynika, że niemal 16% osadzonych objęto leczeniem z powodu chorób zakaźnych, a badania analityczne (łącznie ponad 290 tys.) zaordynowano więcej niż jeden raz każdemu z osadzonych, biorąc pod uwagę liczbę 180 tys. osób przyjętych i zwolnionych w trakcie 2010 r. Tabela 11. Przypadki chorób zakaźnych leczone ambulatoryjnie oraz w 13 szpitalach więziennych, z poprzednich okresów i nowo wykryte wśród osadzonych przyjętych w 2010 r. Leczenie w kierunku: gruźlica 882 HIV/AIDS 204 świerzb 1387 wszawica 1344 inne choroby zakaźne 117 choroby weneryczne 3170 wirusowe zapalenie wątroby i inne wywołujące zapalenie wątroby Łącznie Źródło: W jednostkach penitencjarnych udziela się pomocy osobom niepełnosprawnym. I tak np. w 2007 roku u 516 osadzonych niepełnosprawnych fizycznie 77% stanowiły osoby z upośledzeniem narządu ruchu i 4,5% z chorobami narządu wzroku. Spośród wszystkich niepełnosprawnych 27,3% wymagało opieki rehabilitacyjnej, 22,7% opieki lekarskiej, natomiast 8,1% opieki psychologa, a 3,9% oczekiwało na przyznanie przedmiotu ortopedycznego. W 2006 roku 1085 osadzonym niepełnosprawnym fizycznie z upośledzeniem narządu ruchu (78,3%), zaburzeń głosu, mowy, chorób słuchu, chorób narządu wzroku, układu oddechowego, krążenia, pokarmowego, układu moczowo-płciowego i chorób neurologicznych, zapewniono odpowiednie przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze m.in.: kule ortopedyczne (29,4%), wózek inwalidzki (4%), a także 38 protez kończyn dolnych, 7 gałki ocznej i inne. Więźniowie na wniosek lekarza otrzymują protezy i sprzęt ortopedyczny, jak również wszelkie świadczenia bezpłatnie, a za świadczenia realizowane poza zakładem karnym płaci Służba Więzienna. 44

46 Z praktyki wynika, że wielu skazanych problemy zdrowotne traktuje instrumentalnie, jako argument do uzyskania np. przerwy w karze. PROFIL PSYCHOSPOŁECZNY TYPOWEGO WIĘŹNIA A POTRZEBY, ZASOBY I ZAGROŻENIA Instytucje, które z wyprzedzeniem opracowują strategie społeczne potrzebują informacji o podmiocie swego działania. W świetle zaprezentowanych teorii oraz statystyk i obserwacji z praktyki więziennej jawi się przybliżony obraz osoby pozbawionej wolności, przebywającej w zakładzie karnym lub areszcie śledczym. Uwzględniając 16 kategorii, spośród czynników socjogennych, psychogennych, danych o świadczeniach medycznych, czyli kondycji zdrowotnej skazanych oraz czynnikach kryminogennych można stworzyć profil typowego więźnia na podstawie dominujących cech. Na ich podstawie można wyróżnić potrzeby skazanych opuszczających zakłady karne. PROFIL PSYCHOSPOŁECZNY Jak wynika z przedstawionych statystyk aktualnie przeciętny więzień to młody mężczyzna, o słabym zdrowiu, który popełnił przestępstwo z użyciem przemocy, odbywa wyrok do dwóch lat, z niemal równym prawdopodobieństwem jest pierwszy raz w zakładzie karnym, jak i w warunkach recydywy, w zbliżonych proporcjach ma zawód jak również nie ma kwalifikacji zawodowych, jest długotrwale bezrobotny, stanu wolnego, ma co najmniej jedno dziecko, przed osadzeniem zamieszkiwał w mieście powyżej 50 tys. mieszkańców (por. tabela). Tabela 12. Profil typowego więźnia według dominujących cech, występujących w czterech obszarach czynników Lp. Kategoria Dominujące cechy Opis na podstawie źródeł własnych (statystyka bieżąca, przegląd dokumentacji wybranych grup) I. CZYNNIKI SOCJOGENNE 1. płeć mężczyzna Jest to młody mężczyzna w wieku do 30 lat (ponad 41% populacji), sporadycznie kobieta w przedziale wieku od 19 do 54 lat 2. Stan cywilny kawaler kawaler - 55,5%, żonaty - 27,9%, rozwiedziony - 11,6%, wdowiec - 5%; 3. Stan rodzinny ojciec jednego dziecka 43,6% miało jedno dziecko, 13,8% dwoje, 6,9% troje i więcej. 4. Miejsce zamieszkania w tym: bezdomność stwierdzona administracyjnie miasto powyżej 50 tys. 5. Wykształcenie zasadnicze zawodowe, gimnazjalne i poniżej 6. Zawód wyuczony 56% posiada zawód 7. Kwalifikacje 44% nie posiada zawodowe kwalifikacji 8. Aktywność 67% bezrobotnych zawodowa II. CZYNNIKI PSYCHOGENNE 9. Uzależnienia 5 % populacji 10. Zaburzenia Wg szacunków osobowości problem dotyka 40% Wieś - 21,6%; (ale wśród uczestników programu Klubu Pracy 35,6% to mieszkańcy wsi) Osiedle do 10 tys. - 10,9% Miasto do 20 tys. - 10,0%; Miasto powyżej 50 tys. 32,6%; Miasto powyżej 100 tys. 24,1%; 3-4% populacji to Wymeldowani donikąd Dane na podstawie deklaracji uczestników programu klubu pracy spośród skazanych ze wszystkich typów i rodzajów zakładów karnych w Polsce. 100% = 4637 W trakcie 2010 roku 9088 skazanych było objętych systemem terapeutycznym. Nie jest to liczba wszystkich wymagających terapii, gdyż krótki wymiar kary lub brak 45

47 11. Inne zaburzenia populacji zgody wyklucza terapię w trakcie pobytu w ZK III. STAN ZDROWIA wg liczby porad lekarskich, analiz laboratoryjnych i leczenia szpitalnego 12. Subiektywna ocena stanu zdrowia 13. Stwierdzone nasilenie zachorowań IV. 14. Powrotność do przestępstwa bardzo wysokie poczucie choroby, w tym ponad 67 tys. konsultacji psychiatrycznych, 239 tys. interwencji stomatologicznych choroby zakaźne CZYNNIKI KRYMINOGENNE 15. Charakter przestępstwa 52 % to osoby pierwszy raz odbywające karę i tymczasowo aresztowani; 48% to recydywiści penitencjarni czyn przestępczy dokonany z użyciem przemocy Statystyczny osadzony ma wg liczby porad lekarskich bardzo wysokie poczucie choroby co 6 osadzony był leczony z powodu chorób zakaźnych, w tym zapalenia wątroby (75% zachorowań), chorób wenerycznych i gruźlicy rozboje, zabójstwa, znęcanie się nad rodziną 16. Wymiar kary do 2 lat 60,6% skazanych odbywa wyrok do lat 2 Opracowanie własne na podstawie (rok 2010) Dane składające się na profil psychospołeczny typowego więźnia ujawniają deficyty skazanych, czyli potrzeby niezbędne w readaptacji społecznej. POTRZEBY SKAZANYCH Potrzeby skazanych, którzy opuszczają zakłady karane wynikają z ich cech psychospołecznych oraz problemów, jakie muszą być rozwiązane. Potrzeby readaptacyjne osób opuszczających zakłady karne są tym mniejsze im skuteczniej zostaną rozwiązane ich problemy w trakcie odbywania kary. Zasadą pracy z osobami pozbawionymi wolności jest indywidualizacja. Indywidualne podejście jest niezbędne, gdyż wiele problemów poszczególnych jednostek i stosunkowo niewielkich grup umknęłoby w statystyce wielkich liczb. Podstawowe i najczęściej występujące problemy skazanych, wraz z potrzebami z nich wynikającymi, bardzo istotne dla efektywnej readaptacji społecznej po opuszczeniu zakładu karnego są zestawione poniżej (Rysunek 9). Nierozwiązanie ich w trakcie pobytu w zakładzie karnym obciąża służby społeczne w środowisku otwartym. W przypadku braku interwencji pracownika socjalnego powoduje wtórną marginalizację osoby i w konsekwencji prowadzi do powrotu do przestępczego stylu życia. Rysunek 11. Identyfikowane problemy i potrzeby skazanych 46

48 Wprawdzie dotyczącym stosunkowo niewielkiej grupy zwalnianych, ale bardzo drażliwym problemem są powroty do środowiska lokalnego osób, które popełniły szczególnie potępiane społecznie przestępstwa lub budzą zagrożenie w otoczeniu z powodu nasilonej agresji i innych dewiacyjnych zachowań. Generalnie z wielkimi trudnościami borykają się rodziny i najbliższe otoczenie, kiedy są zwalniani skazani w podeszłym wieku, z licznymi schorzeniami geriatrycznymi, po odbyciu długoletnich wyroków w oddziałach terapeutycznych dla skazanych z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi lub upośledzonych umysłowo. Sukcesem jest zapewnienie jeszcze przed zwolnieniem miejsca w domu pomocy społecznej lub wyspecjalizowanym schronisku. Personel więzienny za zgodą skazanego prowadzi postępowanie w takich przypadkach w porozumieniu z właściwym centrum pomocy rodzinie, ale przede wszystkim z terytorialnie właściwym ośrodkiem pomocy społecznej według przepisów ustawy o pomocy społecznej. Wówczas zwolniony jest odwożony więziennym transportem sanitarnym do takiej placówki. W pozostałych przypadkach skazanych odbierają członkowie rodzin lub w porozumieniu z rodzinami zwalniani są odwożeni pod wskazany adres również transportem więziennym. Rozwiązanie problemów wymaga spełnienia minimalnych warunków tak po stronie osób (specjalistów) i instytucji jak i przede wszystkim skazanych, których dotyczą. Są one zestawione na poniższym schemacie. 47

49 Rysunek 12. Od czego zależy rozwiązanie problemów skazanych? Spełnienie wymienionych warunków nie jest tak oczywiste, jeżeli uwzględnimy obciążające czynniki psychogenne i socjogenne charakterystyczne dla większej części populacji osób naruszających prawo. ZASOBY SKAZANYCH W rozwiązywaniu problemów skazanych i zaspokajaniu ich potrzeb po opuszczeniu zakładu karnego mają znaczenie zasoby, jakimi te osoby dysponują. Proces resocjalizacji bazuje na zasobach skazanego. Są nimi przede wszystkim właściwości przyrodzone czynniki psychogenne, właściwości nabyte w rozwoju społecznym czynniki socjogenne oraz wartości materialne sprzyjające samodzielnemu funkcjonowaniu. Dane o stanie rodzinnym, miejscu zamieszkania, wykształceniu, źródłach utrzymania skazanych są włączane do indywidualnych akt osobowych osadzonych. Wiedza w tym zakresie jest elementem planowania oddziaływań penitencjarnych, zwłaszcza w kontekście przygotowania do zwolnienia. 48

50 Rysunek 13. Grupy czynników sprzyjających readaptacji społecznej Pewna część skazanych dysponuje wymienionymi zasobami. Zasoby socjalne nie są tak istotne dla readaptacji społecznej w przypadku osób pozostających w prawidłowych relacjach z rodziną. Jeżeli osoba zwalniana jest akceptowana przez rodzinę, zwykle otrzymuje od najbliższych oprócz wsparcia emocjonalnego również pomoc materialną, zwłaszcza w pierwszym okresie po opuszczeniu zakładu karnego. Dla efektywnej readaptacji społecznej po opuszczeniu zakładu karnego najistotniejsze są czynniki psychogenne, które implikują czynniki socjogenne. Pozwalają one na realistyczny ogląd swojej sytuacji, uczenie się prospołecznych zachowań i podnoszenie kompetencji sprzyjających dokonywaniu prawidłowych wyborów życiowych. Więzi z rodziną i wzmacniające relacje z personelem więziennym (wychowawcą i psychologiem), a w razie potrzeby umożliwiane kontaktów z przedstawicielami instytucji zewnętrznych, pozwalają skazanym na zachowanie zgodnego z normami prawnymi i moralnymi systemu wartości. Rola Służby Więziennej w odniesieniu do osób dysponujących pożądanymi zasobami polega na podtrzymaniu ich kondycji psychospołecznej i zapewnienia bezpieczeństwa osobistego. W miarę możliwości kierowani są do zatrudnienia wymagającego odpowiednich predyspozycji, np. w bibliotece, radiowęźle oraz pracy poza terenem jednostki, także w kontakcie z innymi ludźmi, np. w hospicjach, domach pomocy społecznej, świetlicach socjoterapeutycznych. W indywidualnych przypadkach mogą kontynuować naukę w szkołach publicznych dla dorosłych. Po odbyciu ¼ wymiaru kary korzystają z przepustek, dzięki którym mogą uczestniczyć w tzw. normalnym życiu. Warunki środowiskowe i potrzeby związane z opuszczeniem zakładu karnego są przedmiotem weryfikacji przed udzieleniem pierwszej przepustki, a następnie zwolnieniem warunkowym lub zakończeniem kary. Zazwyczaj rodziny deklarujące pomoc od początku osadzenia uwiarygodniają ją poprzez regularne widzenia, korespondencję, dostarczanie paczek i odbieraniem na przepustki. Sami skazani są świadomi ograniczeń, co jest przejawem normalności i w ramach konsultacji z psychologiem więziennym mają szansę przepracować tę sytuację jeszcze w trakcie odbywania kary. 49

51 Potrafią zaakceptować konieczność obniżenia np. aspiracji zawodowych z uwagi na fakt karalności. Wyzbycie się iluzji zmniejsza późniejsze ryzyko rozczarowań. Skazani z opisanymi wyżej zasobami po opuszczeniu zakładu karnego nie stają się klientami systemu pomocy społecznej ze względu na potrzeby materialne czy organizacyjne. Nie oznacza to, że są wolni od zagrożeń tzw. traumą więzienną. ZAGROŻENIA Nie w każdym przypadku pożądane zasoby są wystarczające dla uniknięcia zagrożeń w sferze psychologicznej. Sam fakt bycia więźniem, odczuwanie upokorzenia w związku z życiem w dużej zbiorowości, tj. załatwiania potrzeb fizjologicznych w warunkach mało intymnych, spożywania posiłków wydawanych z tzw. kotła w określonych porach dnia według sztywnego jadłospisu, grupowego korzystania z łaźni i spacerów, a przede wszystkim dzielenia celi mieszkalnej z przypadkowymi osobami o odmiennym stylu życia, upodobaniach i nawykach higienicznych jest dostatecznie traumatycznym przeżyciem. Zdecydowanie obniża poczucie wartości. Poważnym obciążeniem dla wielu niezdemoralizowanych więźniów jest również bezradność w sytuacji bycia świadkiem brutalizacji zachowań współosadzonych. Powodem odrzucenia przygotowania do zwolnienia jest proces adaptacyjny do warunków izolacji. Wśród sprawców przestępstw, którzy trafili do zakładu karnego, w pierwszym okresie osadzenia głównie dominuje bunt, wrogość i poczucie krzywdy. Jednocześnie według obowiązujących przepisów normujących pracę penitencjarną, z chwilą zapadnięcia wyroku skazującego należy skazanemu opracować indywidualny program oddziaływań wychowawczych. Jeżeli wyrok jest krótki to czas planowania przyszłości wypada w okresie negacji. Trudno wówczas oczekiwać konstruktywnej współpracy. Bywa, że skazany pozornie akceptuje program resocjalizacyjny, ale jego opór wewnętrzny powoduje, że nie jest w stanie zinternalizować narzuconego mu systemu wartości. Dojrzewanie do rozstania z tym, co było mu znane i działało przez dotychczasowe życie wymaga czasu, wzorca osobowego i korzyści w sensie psychicznym i materialnym. Środowisko więzienne temu nie sprzyja. Więzień, który cały okres pobytu strawi na walkę z administracją więzienną i w obronie swoich wartości odrzuci możliwość nauki, terapii uzależnień, zdobycia kwalifikacji zawodowych, w ostatniej fazie pobytu albo gwałtownie zabiega o wyrównanie tych deficytów albo wychodzi z niższym zasobem kompetencji społecznych niż je miał w chwili osadzenia. Osoba, która deklaruje współpracę w procesie resocjalizacyjnym, przez współosadzonych tzw. grypsujących może być uznana za słabą i niegodną szacunku. Poza kontrolą administracji zdarzają się przypadki aktów przemocy wynikających z nielegalnych zasad subkultury więziennej. Zwłaszcza skazani z przeszłością kryminalną jako nieletni mają skłonności do inicjowania zabronionych rytuałów, w wyniku których dochodzi do gwałtów homoseksualnych, zmuszania do poniżającego zachowania, spożywania niejadalnych substancji, uporczywego nękania i zastraszania oraz uszkodzeń ciała. Pojęcie subkultura więzienna lub podkultura więzienna zamiennie określana podkulturą przestępczą lub grypserą oznacza zespół zjawisk i relacji społecznych obejmujący system kontroli i 50

52 organizacji, w tym hierarchizację i zasady funkcjonowania, rytuały, gwarę przestępczą, obowiązujące członków nieformalnej grupy w warunkach więziennych. Skazani ze środowiska przestępczości zorganizowanej zwykle formalnie zachowują się poprawnie gdyż są zainteresowani uzyskiwaniem przepustek i warunkowego zwolnienia. Najbardziej ortodoksyjni są skazani młodociani i młodzi wiekiem, którzy w przeszłości zetknęli się z patologią środowiskową, np. w rodzinie, byli wychowankami instytucji wychowawczych i resocjalizacyjnych. Członkowie grupy mają silnie wykształconą świadomość odrębności. Te same zasady obowiązują we wszystkich jednostkach penitencjarnych. Grypsujących łączy silna więź, która ma swoje źródła w ich sytuacji życiowej tzn. przebywaniu w warunkach izolacji więziennej. Innym z czynników więzi jest postrzeganie funkcjonariuszy jako krzywdzicieli, gdyż przetrzymują ich w więzieniu, pogarda dla słabszych i podporządkowanych administracji więziennej. Czynnikiem spajającym grupę jest wyznawany system wartości i reguł postępowania, często magicznego, nacechowanego wrogością, agresją i przemocą wobec niegrypsujących. Grypsujący swoją nienawiść kierują wobec współosadzonych podejrzewanych o donoszenie Policji lub współpracujących ze Służbą Więzienną, wykazujących anomalie umysłowe lub odmienne preferencje seksualne oraz przed osadzeniem związanych zawodowo z formacjami mundurowymi. Relacje i kontakty z takimi osobami są ściśle ustalone, a nie przestrzeganie ich może grozić wykluczeniem z grupy, np. za podanie ręki funkcjonariuszowi zwłaszcza mężczyźnie. W przypadku stwierdzenia naruszenia norm lub zasad obowiązujących grupę, pozostali skazani udzielają ostrzeżenia z możliwością wykluczenia, a w razie rażącego przekroczenia bezpowrotnego wydalenia z grupy. Wykluczenie ma charakter pobicia oraz napiętnowania, które może mieć formę zbiorowego gwałtu homoseksualnego lub innych poniżających czynności seksualnych, skutkującego trwałe i nieodwołalne wykluczenie z grupy. W ramach podkultury więziennej wraz z biegiem czasu doszło do podziałów na grupy, różniące się od siebie stopniem przestrzegania swoich norm i zasad, stosunkiem do Służby Więziennej i osób nie biorących udziału w podkulturze więziennej. Sytuacja ta spowodowała wzajemne zwalczanie się tych grup. Osoby dobrze sytuowane materialnie, członkowie gangów i grup zorganizowanej przestępczości nie muszą przechodzić procedury wstępowania do grypsujących. Ich pozycje wyznacza wysoki status materialny. Skazani młodzi wiekiem, z niedojrzałą osobowością silnie identyfikują się z podkulturą przestępczą, której zasady przenoszą poza zakład karny. Nie są zainteresowani udziałem w oficjalnym procesie resocjalizacji. Okres pobytu w zakładzie karnym stanowi dla nich pogłębienie stopnia demoralizacji i utrwalenie czynników kryminogennych, a w konsekwencji większe prawdopodobieństwo recydywy niż powrotu do społeczeństwa. Silna identyfikacja z przestępczym systemem wartości stanowi istotną barierę w porozumiewaniu się skazanego z przedstawicielami zwykłego świata po opuszczeniu zakładu karnego. Brak wiedzy o wpływie zjawiska grypsery na myślenie i postawy młodych osób, które po opuszczeniu zakładu karnego bardzo potrzebują pomocy, zwłaszcza psychologicznej, a nie umieją w sposób akceptowany społecznie zwrócić się o takie wsparcie powoduje ich wtórne wykluczenie. Personel więzienny przeciwdziała zdarzeniom naruszającym ustalony porządek poprzez rozpoznanie właściwości skazanych i właściwy dobór współosadzonych. Jednak w jednostkach penitencjarnych cele są wieloosobowe, a powierzchnia przypadająca na jednego osadzonego wynosi 3 m 2, co samo w sobie powoduje dyskomfort i konflikty. Zastraszeni świadkowie brutalnych przejawów subkultury 51

53 więziennej, którzy milczą w chwili zdarzenia nie uwzględniają psychologicznych konsekwencji dla siebie w przyszłości. Niewielu skazanych ma świadomość, że pomimo wszelkich zasobów i pozornie prawidłowej readaptacji społecznej nawet w odległym czasie po opuszczeniu zakładu karnego demony przeszłości więziennej mogą zaburzać ich prawidłowe funkcjonowanie psychiczne. Tej świadomości nie mają również osoby z ich najbliższego otoczenia. Bywa, że bardzo emocjonalnie zaangażowana rodzina, nie porusza tematów wrażliwych, chociaż się czegoś domyśla, aby nie ranić byłego skazanego. On także nie ujawnia prawdziwego źródła swoich lęków dostatecznie zatroskanej rodzinie. W takich sytuacjach najwłaściwsza wydaje się profesjonalna pomoc psychologiczna ukierunkowana na odbarczenie z poczucia winy za sytuacje, na które aktualnie nie ma wpływu ani skazany, ani jego rodzina, odbudowanie poczucia wartości i zaakceptowanie siebie w nowej roli. Rozmowa psychologiczna nakierowana na życzliwe wysłuchanie byłego skazanego zwykle okazuje się wystarczająca. W przypadkach bardziej złożonych, kiedy na jeszcze niewygaszone przeżycia więzienne nakładają się niepowodzenia bieżące (np. brak odpowiedzi na rozsyłane CV w sprawie pracy, odsunięcie się znajomych, poczucie osamotnienia i bezradność), wskazane są sesje psychoterapeutyczne indywidualne, a czasami rodzinne. Innym problemem jest odnalezienie się w nowych warunkach po opuszczeniu zakładu karnego. Paradoksalnie nieprzystosowanie zdarza się również osobom, które dzięki pozytywnym zasobom byli bardzo kreatywni w trakcie odbywania kary, np. redagowali gazety, pracowali w studio radia lub telewizji więziennej, byli twórcami i wygrywali nagrody w konkursach, a ich prace prezentowano i publikowano, byli uznanymi aktorami i grali w spektaklach na scenach profesjonalnych, byli przewodnikami i opiekunami niepełnosprawnych pielgrzymów, opiekowali się terminalnie chorymi w hospicjach i domach społecznych dla osób ze sprzężoną niepełnosprawnością psychiczną i fizyczną zyskując ich nieograniczone zaufanie, szacunek personelu i uznanie współosadzonych. Po odzyskaniu wolności tracili to wszystko. Malarz czy rzeźbiarz za kratą był dowartościowywany przez profesjonalistów, którzy prowadzili warsztaty lub zasiadali w komisjach konkursowych na terenie zakładu karnego. Ten sam człowiek na wolności stawał się byłym więźniem, nigdy uznanym malarzem, muzykiem, pisarzem, aktorem, którym był w środowisku izolowanym. Pomoc psychologiczna jest mało doceniana przez samych więźniów. Skazani idealizują powrót do warunków wolnościowych. Powszechne jest w nich przekonanie jak wyjdę to wszystko załatwię. Zwykle kryzys ujawnia taką potrzebę. Brak profesjonalnej interwencji psychologicznej w sytuacji kryzysu może rodzić samoistne rozwiązania, często irracjonalne, pogłębiające i rozciągające w czasie traumę, której następstwem mogą być: wycofanie się z życia społecznego, alkoholizowanie się, lub ucieczka z miejsca i od ludzi kojarzących się z przeszłością. Opuszczenie rodziny i nie rozwiązanie problemu stwarza pułapkę, która zwykle prowadzi do głębszego uwikłania, a w skrajnych przypadkach do ponownego konfliktu z prawem i uwięzienia. 52

54 Niestety takich przypadków osób, pozornie zupełnie normalnych, którzy w przeszłości incydentalnie dokonali czynu przestępczego, a samodzielnie nie odnaleźli się na wolności, można spotkać wśród wielokrotnych recydywistów rezydentów więziennych. 53

55 ROZDZIAŁ III: INSTYTUCJE POWOŁANE DO ŚWIADCZENIA POMOCY I ICH KOMPETENCJE. WYKAZ INSTYTUCJI I ZAKRES ICH DZIAŁAŃ NA RZECZ SKAZANYCH, OSÓB OPUSZCZAJĄCYCH ZAKŁADY KARNE I ICH RODZIN Państwo tworzy system mający na celu zwalczanie przestępczości zastanej, zapobieganie jej eskalacji i tworzeniu się nowych form oraz ograniczanie skutków. Służą temu odrębne organy państwowe jak sprawna Policja, prokuratura i sądy, adekwatne i skuteczne prawo, w tym system penitencjarny nakierowany na resocjalizację skazanych. Nieodzownym elementem skutecznego wymiaru sprawiedliwości i wykonywania kary pozbawienia wolności w przeciwdziałaniu przestępczości jest pomoc następcza wobec osób opuszczających zakłady poprawcze, zakłady karne i areszty śledcze, zwana pomocą postpenitencjarną. Oprócz wymienionych instytucji i ich działań o charakterze obronnym, represyjnym i resocjalizacyjnym państwo tworzy warunki sprzyjające profilaktyce przestępczości poprzez wspieranie np. rodziny, oświaty i tworząc system pomocy społecznej. Dąży do eliminowania przyczyn np. ekonomicznych łagodząc skutki bezrobocia, tworząc bazę i wzorce konstruktywnego zagospodarowania czasu młodzieży w obiektach sportowych i kulturalnych, a także organizując masowe imprezy i akcje społeczne oraz wspierając idee młodzieżowego wolontariatu. W systemie walki ze skutkami przestępczości możemy wyróżnić trzy typy instytucji: zajmujące się resocjalizacją w zakładzie karnym, czyli pracujące z osadzonym (system penitencjarny), instytucje pomagające po opuszczeniu zakładu karnego (z uwzględnieniem środowiska skazanego) system postpenitencjarny oraz instytucje zapobiegające przestępczości. SYSTEM PENITENCJARNY Polski system penitencjarny tworzą przepisy określające tryb i sposób wykonania kary pozbawienia wolności i tymczasowego aresztowania oraz środków karnych skutkujących pozbawienie wolności. Fundamentalnym przepisem określającym prawo penitencjarne 15, jest ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (dalej Kkw). Na mocy Kkw wydano kilkadziesiąt aktów wykonawczych, tj. rozporządzeń określających szczegółowy tryb, zasady oraz sposoby oddziaływań wobec osób pozbawionych wolności w takich kwestach jak np.: regulamin organizacyjno-porządkowy, oddziaływania wychowawcze i terapeutyczne, nauczanie, wyżywienie, opieka medyczna, zatrudnienie itd. 16 Głównym celem procesu resocjalizacji w ramach obowiązującego systemu penitencjarnego jest to, aby skazany w nim uczestniczący na tyle podwyższył 15 Kodeks karny wykonawczy opublikowany w Dzienniku Ustaw Nr 90, poz. 557 z późniejszymi wielokrotnymi zmianami. 16 Wykaz aktów prawnych w pełnym brzmieniu, regulujących wykonywanie kary pozbawienia wolności, powołanych w niniejszym materiale, zamieszczono w Bibliografii. 54

56 swoje kompetencje psychospołeczne, aby po opuszczeniu zakładu karnego odpowiednio szybko odzyskać zdolność do samodzielnego funkcjonowania. Pomoc osobom przebywającym w zakładach karnych, zwalnianym i ich rodzinom jest instytucją prawa karnego wykonawczego. Obowiązująca aktualnie ustawa z dnia 6 czerwca 1997r. Kodeks karny wykonawczy w art stanowi, że właściwe organy administracji rządowej, samorządu terytorialnego i kuratorzy sądowi powinni udzielać skazanym i ich rodzinom niezbędnej pomocy w formie: materialnej, medycznej, znalezieniu pracy i zakwaterowania, a także porad prawnych. Przepis 2 dopuszcza do świadczenia pomocy także organizacje sektora pozarządowego, kościoły i związki wyznaniowe oraz osoby godne zaufania. Organy administracji rządowej: 1.Minister Sprawiedliwości i podległe mu organy; 2.ministrowie ds. polityki społecznej (zatrudnienie, pomoc społeczna), gospodarki (mieszkalnictwo), administracji, zdrowia, spraw wewnętrznych (policja), edukacji, kultury i podległe im instytucje. 3.wojewodowie i podległe im urzędy Tabela 13. Podmioty (instytucje) właściwe do udzielania pomocy skazanym i ich rodzinom Organy samorządu terytorialnego: 1.wójt, 2.burmistrz, 3.prezydent miasta i podległe im urzędy Kuratorska służba sądowa: 1.kurator okręgowy, 2.zawodowy kurator sądowy sądu rejonowego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania skazanego lub jego rodziny Opracowanie własne 1.stowarzyszenia, 2.fundacje, 3.towarzystwa społeczne Sektor pozarządowy: 1.kościoły, 2.związki wyznaniowe Osoby godne zaufania Ustawodawca wskazuje również cel, grupy uprawnionych do ubiegania się o pomoc (podmiot oddziaływań) i charakter pomocy: cel pomocy ułatwienie skazanym i ich rodzinom społecznej readaptacji, a w szczególności przeciwdziałanie powrotowi do przestępstwa, podmiot oddziaływań skazani i ich rodziny, osoby zwalniane z zakładów karnych i aresztów śledczych, a w wyjątkowych przypadkach również osoby pokrzywdzone przestępstwem i ich rodziny, 55

57 charakter pomocy zgodnie i postanowieniami przepisu art Kkw ma charakter niezbędny i doraźny, w sytuacji, gdy jest udzielana przez właściwe organy i instytucje skazanym mającym trudności w znalezieniu zatrudnienia, zakwaterowania oraz otrzymania pomocy lekarskiej. TYPY JEDNOSTEK ORGANIZACYJNYCH W SYSTEMIE PENITENCJARNYM W krajowym systemie penitencjarnym funkcjonują różne typy organizacyjne jednostek penitencjarnych. Są nimi areszty śledcze (70), zakłady karne (87) i oddziały zewnętrzne (32). Zarówno w obrębie aresztów śledczych jak i zakładów karnych architektonicznie wydzielone są oddziały pełniące funkcje zakładu karnego bądź aresztu śledczego. Zakłady karne są zróżnicowane pod względem stopnia zabezpieczenia, czyli typu i przeznaczenia, czyli rodzaju. Rodzaje zakładów karnych, które dla celów porządkowych oznacza się symbolami literowymi są następujące: - zakłady karne dla młodocianych (do ukończenia 21 roku życia) - M - zakłady karne dla odbywających karę po raz pierwszy - P - zakłady karne dla recydywistów penitencjarnych - R - zakłady karne dla odbywających karę aresztu wojskowego - W Zakłady karne dla poszczególnych kategorii skazanych różnią się ich uprawnieniami w zakresie poruszania się w zakładzie i poza jego obrębem. Dlatego też w ramach wymienionych rodzajów (dla M, P, R) organizuje się trzy odrębne typy zakładów karnych, które dla celów porządkowych mają oznaczenia cyfrowe. W ostatnim dniu 2010 r. w poszczególnych typach zakładów karnych struktura osadzenia była następująca: - zakłady karne typu zamkniętego - 1 liczba osób (44%) - zakłady karne typu półotwartego - 2 liczba osób (42%) - zakłady karne typu otwartego - 3 liczba osób 2879 (4%) Skazani zakwalifikowani do poszczególnych rodzajów i typów zakładów karnych, w celu ochrony przed wzajemną demoralizacją, są osadzani odrębnie od siebie, np. skazani młodociani (do 21 roku życia), skazani dorośli pierwszy raz odbywający karę i skazani recydywiści penitencjarni. Przeznaczenie wielu jednostek, na strukturę których składa się wiele budynków zakwaterowania osadzonych, dopuszcza możliwość jednoczesnego przebywania w nich wszystkich kategorii skazanych. I tak w 21 jednostkach, w wydzielonych od mężczyzn pawilonach lub oddziałach przebywają również osadzone kobiety. Niezależnie od rodzaju i typu zakładu karnego skazani mogą odbywać wyrok w trzech systemach różniących się sposobem wykonania kary. W celu zindywidualizowania oddziaływań wychowawczych skazani odbywają karę w systemie zwykłym, programowanego oddziaływania lub terapeutycznym, podzieleni na grupy klasyfikacyjne, w zależności od uprzedniej karalności i stopnia demoralizacji. Zgodnie z zasadą progresji skazani w zależności od potrzeb resocjalizacyjnych mogą być kierowani do różnych typów zakładów karnych i w zależności od własnej zgody zmieniać systemy, a wraz z upływem czasu przechodzić z podgrupy młodocianych do pozostałych podgrup. 56

58 W systemie zwykłym odbywają karę skazani dorośli, którzy nie wymagają, nie wyrazili zgody lub zakończyli odbywanie kary w pozostałych systemach. Korzystają z organizowanych w zakładzie karnym form aktywności przede wszystkim zatrudnienia, nauczania, zajęć kulturalno-oświatowych i sportowych (art. 98 Kkw). W systemie programowanego oddziaływania (art. 95 Kkw), odbywają karę skazani młodociani i ci skazani dorośli, którzy wyrazili na to zgodę i współdziałają w opracowaniu i realizacji takiego programu. W systemie terapeutycznym (art. 96 Kkw) odbywają karę skazani z niepsychotycznymi, zaburzeniami psychicznymi, w tym skazani za przestępstwo określone w art kodeksu karnego, popełnione w związku z zaburzeniami preferencji seksualnych, upośledzeni umysłowo, uzależnieni od alkoholu albo innych środków odurzających lub psychotropowych oraz skazani niepełnosprawni psychicznie wymagający oddziaływania specjalistycznego, zwłaszcza opieki psychologicznej lub rehabilitacyjnej. Tabela 14. Skazani i ukarani wg grup i systemu wykonywania kary wg stanu na dzień r. Grupa klasyfikacyjna System wykonywania kary Zwykły Programowany Terapeutyczny Recydywiści penitencjarni (R) Pierwszy raz odbywający karę (P) Młodociani (M) OGÓŁEM Opracowanie własne na podstawie: Najbardziej pożądany dla przygotowania do readaptacji społecznej jest system programowany i terapeutyczny, ponieważ proces resocjalizacji, w ramach indywidualnego programu oddziaływania (IPO) nakierowany jest na przeciwdziałanie czynnikom kryminogennym i podnoszenie kompetencji społecznych skazanych. Skazany zobowiązuje się do pracy nad sobą. Zwykle z oporami, ale dokonuje wglądu w swoje dotychczasowe zachowanie uczestnicząc w różnych formach oddziaływań edukacyjno-korekcyjnych, psychokorekcyjnych lub terapeutycznych. Skuteczność tych oddziaływań, jeszcze przez zwolnieniem skazany ma szansę sprawdzić korzystając z przepustek i np. zatrudnienia poza terenem jednostki. Wiedza o typach jednostek i systemach stanowi ułatwienie dla instytucji zewnętrznych i pomagających. Jednostki typu otwartego i półotwartego mają duże możliwości współpracy ze środowiskiem, np. nieodpłatnego wykonywania przez skazanych pewnych usług na rzecz instytucji samorządowych (art. 123 a Kkw). Procedury związane z przyjmowaniem osób z zewnątrz i wychodzeniem więźniów poza teren zakładu są bardzo uproszczone. Osadzeni także nie stanowią zagrożenia w kontakcie z przedstawicielami tych instytucji, gdyż albo w ramach progresji są w końcowej fazie odbywania wyroku, nawet za ciężkie przestępstwa, albo korzystają z większych swobód, gdyż nie wykazują dużego stopnia demoralizacji. Zdarza się, że rodziny skazanych poszukując wsparcia w ośrodkach pomocy społecznej proszą o interwencje w sprawie uchronienia syna, męża przed systemem terapeutycznym, bo on dzwonił z więzienia, że na tym odwyku go zniszczą. Administracja zakładów karnych jest bardziej skłonna uwzględniać prośby rodzin i interwencje zaangażowanych instytucji w przyśpieszeniu skierowania do terapii niż zwolnienia z niej. Zatem interwencja specjalistów z zewnątrz winna wspierać rodziny w nie uleganiu presji skazanych i jednocześnie dostarczyć im argumentów wzmacniających przekonanie o 57

59 korzyściach, jaką daje możliwość odbycia terapii w oddziale dla uzależnionych od alkoholu lub narkotyków podczas odbywania kary pozbawienia wolności. Możliwość odbycia terapii odwykowej podczas wykonywania kary pozbawienia wolności to dla większości osób z ustaloną diagnozą, ostatnia szansa na przepracowanie problemu tak dla dobra skazanego jak i jego rodziny. Zwłaszcza korelacja pomiędzy problemem alkoholowym a stosowaniem przemocy domowej jest bardzo wysoka. Często zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności było obwarowane sądowym obowiązkiem poddania się leczeniu odwykowemu. Mechanizmy obronne polegające na racjonalizowaniu nie wykonania tego obowiązku z powodu pracy zawodowej na utrzymanie rodziny, w trakcie izolacji nie ma zastosowania. Analogicznie sytuacja dotyczy osób uzależnionych od narkotyków. Najbardziej jaskrawe przypadki odnoszą się do młodych mężczyzn, dla których babcie były rodziną zastępczą, a wraz z zaawansowaniem uzależnienia obiektem eksploatacji finansowej i ofiarami przemocy. Poczucie winy z powodu następstw niepowodzeń wychowawczych prowadzi do uległości wobec zdawałoby się irracjonalnych żądań nie tylko w sprawie terapii, ale również nauczania zawodu i udziału w innych programach wymagających wglądu w siebie i konfrontacji z rzeczywistością, np. w treningu zastępowania agresji (ART) lub oduczania stosowania przemocy w rodzinie. Skuteczna terapia pozwala nie tylko zerwać z uzależnieniem, ale również poprzez farmakoterapię, regularne i urozmaicone odżywianie poprawić zdrowie somatyczne. Fakt odbycia terapii jest wysoko oceniany przy ubieganiu się o warunkowe zwolnienie. Dochowanie trzeźwości po opuszczeniu zakładu karnego zwiększa szanse na prawidłowe funkcjonowanie w rodzinie i środowisku zawodowym, a tym samym polepsza warunki materialne najbliższych. Sprzyja to podjęciu właściwych ról społecznych, w możliwie krótkim okresie po opuszczeniu zakładu karnego, a przede wszystkim nie popełnianiu przestępstw. Udział alkoholu jest bardzo wysoki w popełnianiu niemal każdego rodzaju przestępstw. Alkohol jest zarówno wyzwalaczem agresji, ale również jest traktowany jako środek do wyrównania nastroju po dokonaniu przestępstwa. Jest także celem samym w sobie w przypadku osób uzależnionych niemających środków na legalny zakup alkoholu. W każdej jednostce penitencjarnej jest dostępna informacja o lecznictwie odwykowym dla skazanych i grupach wsparcia dla rodzin współuzależnionych, zarówno organizowanych w jednostkach penitencjarnych jak i w środowisku otwartym. Udziela jej zwykle psycholog lub kierownik oddziału penitencjarnego. Usytuowanie zakładów karnych, aresztów śledczych i oddziałów zewnętrznych ilustruje poniżej penitencjarna mapa Polski. 58

60 Źródło: Biuro Informacji i Statystyki CZSW Dane teleadresowe jednostek organizacyjnych więziennictwa, jak również informacje o instytucji i jej zadaniach znajdują się na stronie internetowej W zakładce DO POBRANIA dostępny jest druk w formacie PDF wymagany przy ubieganiu się o uzyskanie informacji o osobie osadzonej. SŁUŻBA WIĘZIENNA, JEJ ZADANIA I FUNKCJE WOBEC SKAZANYCH W ZAKRESIE PRZYGOTOWANIA DO READAPTACJI SPOŁECZNEJ Formacją zawodową, która jest odpowiedzialna za praworządne wykonywanie zadań wobec osób pozbawionych wolności jest Służbą Więzienna. Do jej podstawowych zadań należy: prowadzenie działalności resocjalizacyjnej, zamiennie oddziaływań wychowawczych, 59

61 zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania karnego wobec tymczasowo aresztowanych, również na podstawie innych przepisów oraz pomocy prawnej z tytułu umów międzynarodowych, zapewnienie osadzonym przestrzegania ich praw, a zwłaszcza humanitarnych warunków, poszanowania godności, opieki zdrowotnej i religijnej, ochrona społeczeństwa przed sprawcami przestępstw, zapewnienie w zakładach karnych i aresztach śledczych porządku i bezpieczeństwa, zapewnienie osadzonym, o ile nie jest to zastrzeżone odrębnymi przepisami, korzystania z regulacji prawnych obowiązujących wszystkich obywateli. W ramach oddziaływań resocjalizacyjnych Służba Więzienna spełnia wobec skazanych określone funkcje, które w pierwotnym procesie socjalizacji (rodzinie, szkole, funkcjonowaniu w rolach społecznych) były zazwyczaj dysfunkcyjne. Rysunek 14. Funkcje oddziaływań resocjalizacyjnych służby więziennej wobec skazanych Służba Więzienna od chwili osadzenia skazanego w zakładzie karnym realizuje programowane oddziaływania wychowawcze w 6 miesięcznych okresach podlegających ocenie. Skazany jest podmiotem tych oddziaływań i w wielu przypadkach wymagana jest jego zgoda na podjęcie dla jego dobra interwencji w środowisku otwartym. Są informowani o skutkach zaniechań, np. ukrywania faktu odbywania kary przed administratorami domów, w których zajmują mieszkania, innymi wierzycielami, zwłaszcza w związku z obowiązkiem alimentacyjnym lub zaciągniętymi długami np. w hurtowniach, sklepach, bankach, wśród znajomych itp. 60

62 Pojęcie oddziaływania wychowawcze zamiennie działalność resocjalizacyjna zawiera również postępowanie specjalistyczne wobec określonych kategorii osadzonych, zwłaszcza terapię uzależnień. Metody pracy stosowane w więziennictwie są zaczerpnięte z nauk społecznych, głównie psychologii, socjologii, pedagogiki oraz nauk związanych z przestępczością, jak kryminologia i psychiatria. Proces resocjalizacji i doraźne oddziaływania związane z przygotowaniem do samodzielnego życia po opuszczeniu zakładu karnego odbywają się w trzech zasadniczych fazach wykonywania kary pozbawienia wolności. Faza wykonywania kary I. Od chwili osadzenia II. Na 6 miesięcy przed warunkowym zwolnieniem lub końcem kary Tabela 15. Fazy przygotowania do zwolnienia w procesie resocjalizacji Proces z perspektywy skazanego 1.adaptowanie się do warunków izolacji, 2.udział w ofercie resocjalizacyjnej, 3.poddawanie się co 6 miesięcy ocenie procesu resocjalizacji 4.modyfikowanie procesu w zależności od oceny efektów 1.przygotowanie do opuszczenia zakładu karnego: 1.1.ocena zasobów własnych, 1.2.weryfikacja potrzeb niezbędnych do prawidłowej readaptacji 1.3.uzupełnianie deficytów 1.4.organizacja środowiska zewnętrznego Działania Służby Więziennej w ramach systemu penitencjarnego (określonego w Kkw jako zwykły, programowany lub terapeutyczny) Diagnoza potrzeb planowanie i wdrażanie działań; Zatrudnienie, nauczanie, terapia uzależnień, leczenie, umożliwianie kontaktów z rodziną i przedstawicielami instytucji zewnętrznych, zajęcia kulturalno-oświatowe i sportowe, szkolenia zawodowe. Wdrażanie krótkich programów podnoszących kompetencje społeczne skazanych, w zależności od zdiagnozowanych deficytów, porządkowanie spraw życiowych na poziomie administracyjnym, o ile nie zostały zrealizowane w fazie I. Przygotowanie środowiska z udziałem kuratora sądowego do powrotu skazanego. III. W chwili zwolnienia 1.rozliczenie się z zakładem karnym 2.fizyczne opuszczenie jednostki Opracowanie własne 61 Wydanie Świadectwa zwolnienia oraz zdeponowanych dokumentów, wyników badań i leczenia, pieniędzy, odzieży, a w razie ich braku: - przyznanie zapomogi pieniężnej, odzieżowej, - zapewnienie chorym transportu do miejsca pobytu, - udzielenie informacji o możliwości ubiegania się o dalszą pomoc, wskazanie właściwych instytucji środowiska otwartego.

63 Szereg istotnych decyzji podejmuje się wobec skazanych kolegialnie. Najważniejszym organem kolegialnym, powoływanym przez dyrektora zakładu karnego jest komisja penitencjarna (art Kkw). Do zadań komisji penitencjarnej, między innymi, należy (art Kkw): podejmowanie decyzji o skierowaniu skazanego do właściwego zakładu karnego, jeżeli nie określił tego sąd w wyroku, kierowanie skazanego do określonego systemu odbywania kary jeżeli nie określił tego sąd w wyroku, ustalanie indywidualnych programów oddziaływań na skazanego i dokonywanie ocen ich wykonywania, dokonywanie ocen okresowych postępów skazanego w resocjalizacji, kwalifikowanie skazanych do nauczania w szkołach i na kursach, kwalifikowanie skazanych, o których mowa w art Kkw, do zakładów karnych dla młodocianych oraz skazanych, o których mowa w art Kkw, do odbywania kary w oddziałach terapeutycznych (tzn. kierowanie skazanych nie wymagających oddziaływań specjalistycznych, za ich zgodą, do kształtowania atmosfery wychowawczej wśród społeczności terapeutycznej), kwalifikowanie skazanych, o których mowa w art Kkw jako wymagającego osadzenia w zakładzie karnym typu zamkniętego w warunkach zapewniających ochronę społeczeństwa i bezpieczeństwo zakładu, (dawniej tę kategorię osadzonych ze względu na charakter czynu oraz właściwości osobiste determinujące sposób ich funkcjonowania w warunkach izolacji, określano jako niebezpieczni ), weryfikowanie indywidualnych programów oddziaływania albo indywidualnych programów terapeutycznych, a także kierowanie i wycofywanie skazanych z oddziałów terapeutycznych. Ponadto do zadań komisji penitencjarnej należy wydawanie opinii m.in. w sprawie porządku wewnętrznego, w sprawach m.in. przyznawania przepustki i innych zezwoleń skutkujących opuszczenie zakładu karnego, korzystania z określonych uprawnień przez skazanego. Komórką merytorycznie właściwą do organizacji i realizacji oddziaływań wychowawczych, w tym pracy socjalnej i rzecznictwa spraw skazanych przed urzędami, kierownik działu penitencjarnego lub wyznaczony wychowawca do spraw pomocy postpenitencjarnej. Swoboda i zakres kontaktów z instytucjami zewnętrznymi zależą od typu i przeznaczenia jednostki penitencjarnej. Merytorycznie odpowiedzialnym za organizację i realizację pomocy skazanym w ramach pracy socjalnej, jest wychowawca, który także jest upoważniony do kontaktów z urzędami i instytucjami zewnętrznymi. Jeżeli w zakładzie karnym lub areszcie śledczym nie ma takiego stanowiska właściwym do kontaktu jest kierownik działu penitencjarnego. ZAKRES I SPOSÓB ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW OSÓB POZBAWIONYCH WOLNOŚCI, ZWALNIANYCH Z ZAKŁADÓW KARNYCH I ARESZTÓW ŚLEDCZYCH 62

64 Podmioty, które uczestniczą na stałe w rozwiązywaniu problemów skazanych i ich rodzin to: ośrodki pomocy społecznej, kuratorzy sądowi, powiatowe urzędy pracy i organizacje pozarządowe, zwłaszcza te, które prowadzą schroniska dla bezdomnych, specjalizują się w terapii uzależnień i przeciwdziałania przemocy. Urzędy administracji samorządowej (odpowiednio gmin i miast) wydają skazanym dowody osobiste i regulują kwestie związane z użytkowaniem lokali mieszkalnych z zasobów tzw. komunalnych. Rysunek 15. Obszary problemów możliwych do regulowania w trakcie odbywania kary Podczas odbywania kary pozbawienia wolności skazani mogą regulować problemy, istotne dla ich prawidłowego funkcjonowania po opuszczeniu zakładu karnego, np.: W zależności od doświadczeń, umiejętności, dostępności do dokumentów poświadczających stan faktyczny (prawny), a także zakresu swobód w trakcie wykonywania kary pozbawienia wolności skazani mogą regulować swoje problemy w drodze korespondencyjnej lub występować przed urzędami osobiście. Mogą również korzystać z pomocy ustanowionych pełnomocników (adwokatów, radców prawnych, osób godnych zaufania ustanowionych na podstawie, art Kkw. W praktyce wiele spraw skazanych rozwiązuje się poprzez kontakty personelu więziennego z przedstawicielami instytucji. KOMPETENCJE INSTYTUCJI ZE WZGLĘDU NA POTRZEBY OSÓB POZBAWIONYCH WOLNOŚCI, ZWALNIANYCH Z ZAKŁADÓW KARNYCH I ICH RODZIN 63

65 KOMPETENCJE SŁUŻBY WIĘZIENNEJ I INSTYTUCJI ZEWNĘTRZNYCH WOBEC SKAZANYCH I ZWALNIANYCH Faktem jest, że kiedy osoba przebywa w izolacji to łatwiej do niej dotrzeć i pomóc w porządkowaniu spraw życiowych. Jednak z powodu wieloletnich zaniedbań w przestrzeganiu prawa przez niektóre kategorii skazanych (np. wielokrotnych recydywistów, uzależnionych od alkoholu, sprawców przemocy), zgłaszane przez nich problemy wymagają innych rozwiązań, z którymi skazani i zwalniani łatwo się nie godzą. Zwykle nie uznają, że są rozwiedzeni, pozbawieni prawa do lokalu, a o pracę przyjdzie im bardzo zabiegać i szanować pracodawcę. Trening społeczny, jaki zdobywają w warunkach izolacji jest mało utrwalony. Po zwolnieniu, przy pierwszych trudnościach mają tendencję raczej do powielania zachowań starych niż korzystania z nowych umiejętności. Życzliwość, cierpliwe objaśnianie wręcz asysta np. w urzędzie pracy, administracji mieszkaniowej, ośrodku pomocy społecznej jest nieodzowna. Zwłaszcza pewne formy protekcjonizmu są pożądane w poszukiwaniu zatrudnienia. Nieodzowna jest kontrola wywiązywania się z kontraktów zarówno przez byłych skazanych, ale również i ich rodziny. Ogrom pracy i środków jest niewspółmierny do efektów. Niemniej jednak poszczególne instytucje podejmują szereg działań w celu rozwiązania podstawowych problemów osób skazanych. Kompetencje poszczególnych służb i instytucji są zestawione w poniższej tabeli. Tabela 16. Kompetencje Służby Więziennej i instytucji środowiska otwartego ze względu na potrzeby osób pozbawionych wolności, zwalnianych z zakładów karnych Potrzeby skazanych Brak dowodu osobistego Sprawy mieszkaniowe Kompetencje Służby Więziennej Udostępnia się skazanym formularze wniosków, wykonuje fotografie i pomaga drogą korespondencyjną uzyskać niezbędne dokumenty. Gotowy dokument doręcza się skazanemu do podpisu i umieszcza w depozycie. Dowód osobisty i inne zdeponowane dokumenty, pieniądze, przedmioty wartościowe, odzież oraz rzeczy będące własnością skazanego wydaje się w chwili zwolnienia. Koszty korespondencji ponosi zakład karny. Za zgodą skazanego dyrektor zakładu karnego może podjąć interwencję w formie pisemnej w sprawie uregulowania spraw mieszkaniowych, zwłaszcza jeżeli skazany zamieszkuje samotnie, jest nieporadny w kontaktach z urzędami, niepełnosprawny lub nie otrzymał odpowiedzi na swoje wcześniejsze pismo. Skazany bez pośrednictwa dyrektora zakładu karnego może nawiązać kontakt Kompetencje instytucji zewnętrznych Realizuje organ gminy, tj. wójt, burmistrz, prezydent miasta terytorialnie właściwy 17 ze względu na położenie zakładu karnego, w którym przebywa skazany wnioskodawca. Gotowy dokument tą samą drogą przekazywany jest do zakładu karnego, w którym przebywa wnioskodawca. Przekazywanie dokumentów odbywa się drogą pocztową lub poprzez upoważnionych funkcjonariuszy. Administracja mieszkaniowa lub zarządca właściwy ze względu na położenie lokalu mieszkalnego, do którego skazany ma tytuł prawny. Jeżeli skazany jest zatrudniony odpłatnie lub ma inne wpływy, na jego wniosek zakład karny przesyła należności czynszowe na ustalony 17 Właściwość ta obowiązuje we wszystkich sprawach rozwiązywanych na poziomie administracyjnym. W razie potrzeby urzędy w ramach pomocy prawnej przekazują między sobą dokumentację skazanego. Zasada ta nie obowiązuje w sytuacji kiedy skazany korzysta z kilkudniowych przepustek, w trakcie których zgłasza się osobiście do urzędu właściwego ze względu na swoje stałe miejsce pobytu. 64

66 Bezdomność Umieszczenie w domu pomocy społecznej Orzecznictwo o niepełnosprawności korespondencyjny lub telefoniczny z administracją mieszkaniową w sprawie: - zabezpieczenia swego mieszkania, - ustalenia zasad regulowania czynszu, - ugody w związku z postępowaniem sądowym o eksmisję, - złożyć wniosek o przydział mieszkania z zasobów gminy, - złożyć wniosek o uzyskanie dopłaty do czynszu itp. Skazani otrzymują wykazy placówek, umożliwia się im kontakt telefoniczny albo za ich zgodą występuje w formie pisemnej o zapewnienie miejsca w okresie przypadającym na czas zwolnienia. W zależności od sytuacji ustala się formy odpłatności, dojazdu i wyposażenia w artykuły np. higieniczne lub sprzęt ortopedyczny. Za zgodą skazanego, jeżeli jest osobą samotną, niezdolną do samodzielnej egzystencji ze względu na wiek lub stan zdrowia oraz spełniającą kryteria określone w przepisach ustawy o pomocy społecznej, gromadzi się wymaganą dokumentację, którą przesyła się do powiatowego centrum pomocy rodzinie, właściwego ze względu na ostatnie miejsce zamieszkania. W przypadkach nagłych wychowawca ds. pomocy postpenitencjarnej w porozumieniu z ośrodkiem pomocy społecznej poszukuje miejsca w schronisku zapewniającym całodobową opiekę chorym. Służba Więzienna zapewnia wykonanie dodatkowych badań lekarskich, wyposażenie w odzież i obuwie, kserokopie np. historii choroby oraz transport do DPS. Część jednostek na mocy zawartych porozumień ze starostwami zapewnia warunki do pracy zespołów orzeczniczych na terenie zakładów karnych. W pozostałych przypadkach skazani są transportowani przez Służbę Więzienną do siedzib zespołów lub lekarza orzecznika na wezwanie tych organów. Wnioski w sprawie orzeczenia o niepełnosprawności do celów rentowych lub pozarentowych kompletuje w trakcie odbywania kary wychowawca ds. pomocy postpenitencjarnej. Stosuje się druki formularzy przewidziane w przepisach ogólnie obowiązujących. Druki papierowe pobiera się z urzędów lub w formie elektronicznej ze stron internetowych tych urzędów i udostępnia skazanym. Więzienna służba zdrowia realizuje zalecenia 65 adres. Udostępnia się formularz wniosku obowiązujący w gminie. Udostępniane są dane teleadresowe placówek prowadzących schroniska i noclegownie dla bezdomnych, a także dane w formie broszur opracowywanych przez samorząd lokalny i organizacje pozarządowe, np. Biura porad obywatelskich oraz tworzone przez wychowawców ds. pomocy postpenitencjarnej. Pracownik socjalny terenowo właściwego ośrodka pomocy społecznej przeprowadza na terenie zakładu karnego wywiad środowiskowy ze skazanym. Strony ustalają wzajemne obowiązki związane z przeniesieniem osoby zwalnianej do DPS. Powiatowe centrum pomocy rodzinie z ośrodkiem pomocy społecznej ustalają zasady odpłatności wobec byłych skazanych, którzy nie mają własnego źródła dochodu. - Powiatowe zespoły orzekające o niepełnosprawności bądź w trybie odwoławczym - wojewódzkie zespoły orzecznicze ustalają z dyrektorem zakładu karnego/ aresztu śledczego terminy swoich posiedzeń wyjazdowych lub z odpowiednim wyprzedzeniem powiadamiają skazanych o terminie posiedzenia w ich sprawie w swojej siedzibie. Decyzje przesyłają pocztą na adres zakładu karnego/aresztu śledczego, z którego wysłano wniosek.

67 Orzecznictwo na potrzeby świadczeń z ubezpieczeń społecznych Poradnictwo prawne Zobowiązania alimentacyjne Leczenie, protezy i środki odnośnie np. rehabilitacji i wyposażenia w sprzęt ortopedyczny. Dokumentację i niezbędne badania kompletuje się i wykonuje w zakładzie karnym. Wychowawca ułatwia uzyskanie wymaganych druków formularzy i w razie potrzeby pomaga je wypełnić, a także uzyskać z innych instytucji wymagane dokumenty np. świadectwa pracy. Dyrektor zakładu karnego realizuje dodatkowe badania i zapewnia stawiennictwo skazanego w siedzibie lekarza orzecznika, w terminie ustalonym przez ZUS. Jednostki penitencjarne, w zależności od rodzaju spraw zgłaszanych przez skazanych, organizują spotkania na terenie zakładów karnych z przedstawicielami instytucji istotnych dla regulowania spraw życiowych. Administracja zapewnia salę, urządzenia audiowizualne i bezpieczeństwo osobom, które zaprasza na spotkania ze skazanymi. Niezależnie od zapewnienia informacji, skazanym o niskiej kulturze prawnej i nieporadnym w kontaktach z urzędami pomaga się redagować pisma, a w miarę możliwości organizuje wyjścia do urzędów, w których skazani trenują umiejętności samodzielnego rozwiązywania problemów, np. składania wniosków o dowód lub o przydział mieszkania z zasobów gminy. Jeżeli skazany jest zatrudniony odpłatnie, wówczas służba finansowa zakładu karnego/ aresztu śledczego, zgodnie z tytułem wykonawczym przesyła potrącone z wynagrodzenia raty alimentacyjne do komornika lub bezpośrednio do wierzycielki, ale tylko do wysokości 40% przypadającej skazanemu części wynagrodzenia za pracę. W praktyce jeżeli raty są powyżej 150 zł miesięcznie, mimo potrąceń skazanemu powstają zaległości. W trakcie odbywania kary bezpłatnie realizowane przez więzienną służbę zdrowia lub w przypadku braku możliwości zapewnienia właściwego leczenia na koszt więziennictwa w 66 Oddział Zakładu Ubezpieczeń Społecznych właściwy ze względu na położenie zakładu karnego przyjmuje wniosek skazanego o przyznanie np. świadczeń rentowych lub emerytalnych, renty socjalnej, rodzinnej. Korespondencję kieruje do skazanego do zakładu karnego, z którego został wysłany wniosek. Przedstawiciele: terenowych oddziałów m.in.: - zakładu ubezpieczeń społecznych, - wydziałów mieszkalnictwa, - powiatowych urzędów pracy, - ośrodków pomocy społecznej, - biur porad obywatelskich, - uniwersyteckich klinik prawa, itp. na zaproszenie dyrektora zakładu karnego objaśniają podczas bezpośrednich spotkań z zainteresowanymi skazanymi regulacje prawne i tryb postępowania w danych sprawach. Wierzyciel, powziąwszy informację o pobycie dłużnika w zakładzie karnym/areszcie śledczym winien przesłać lub dostarczyć osobiście do sekretariatu dyrektora wyrok wraz z klauzulą wykonalności. Jeżeli skazany dłużnik jest zatrudniony, zgodnie z oświadczeniem wierzycielki dział finansowy przesyła potrącone należności alimentacyjne na wskazany adres lub numer konta bankowego. Komornik przesyła tytuł wykonawczy. W przypadku braku zatrudnienia wierzyciele otrzymują stosowne zaświadczenie o braku możliwości dokonywania potrąceń. Może to być podstawą do ubiegania się o świadczenia alimentacyjne z innych źródeł. Publiczne zakłady opieki zdrowotnej udzielają świadczeń finansowanych ze środków publicznych osobom

68 pomocnicze dla niepełnosprawnych Zatrudnienie Bezrobocie Brak odzieży, obuwia, środków finansowych pozawięziennych placówkach opieki zdrowotnej. Zlecenia lekarza okulisty, ortopedy odnośnie wyposażenia w środki ortopedyczne realizowane są ze środków budżetowych więziennictwa lub Funduszu Pomocy Postpenitencjarnej. Z chwilą opuszczenia zakładu karnego byli skazani, jeżeli nie mają ubezpieczenia z tytułu np. pobierania renty, emerytury, zatrudnienia, itp. stają się osobami nieubezpieczonymi. Zakład karny w miarę możliwości zapewnia zatrudnienie odpłatne w pierwszej kolejności skazanym zdolnym do pracy, posiadającym zobowiązania finansowe, np. alimentacyjne. Długotrwale bezrobotnym zapewnia się, za ich zgodą, udział w programie więziennych klubów pracy, szkoleniach zawodowych i umożliwia uzyskanie doświadczeń zawodowych poprzez pracę nieodpłatną na rzecz samorządów lokalnych. W chwili zwolnienia dyrektor zakładu karnego udziela zapomogi odzieżowej oraz zapewnia środki pieniężne na dojazd do miejsca zamieszkania lub pobytu, a w razie potrzeby wydawana jest paczka z żywnością oraz leki jeżeli skazany tego wymaga np. diabetycy. Stan wyposażenia skazanego oraz potrzeby po zwolnieniu odnotowywane są w dokumencie wydawanym osobie zwalnianej, tj. Świadectwo zwolnienia (wzór w załączniku nr 4.). Opracowanie własne nieubezpieczonym, spełniającym kryterium dochodowe. Powiatowe urzędy pracy, w przypadku zarejestrowania się i uzyskania statusu bezrobotnego opłacają składki na ubezpieczenie zdrowotne. Ośrodki pomocy społecznej opłacają składki za pozostałe osoby spełniające kryterium dochodowe. Kontrahenci zewnętrzni (przedsiębiorcy prywatni), zatrudniając skazanych w trakcie odbywania wyroku niejednokrotnie, stają się ich pracodawcami po odbyciu kary. Powiatowy Urząd Pracy - doradcy zawodowi i liderzy klubów pracy Instytucje samorządowe, np. szkoły, przedszkola, domy pomocy społecznej, ośrodki sportowe i placówki kulturalne, drogi, cmentarze, lasy, parki, schroniska dla zwierząt stają się miejscami, gdzie skazani wykonują nieodpłatnie pracę. Organizacje sektora pozarządowego prowadzące działalność charytatywną również mogą zatrudniać skazanych do pracy nieodpłatnej np. w hospicjach. Kurator sądowy dla dorosłych sądu rejonowego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania lub pobytu udziela niezbędnych świadczeń przez pierwsze trzy miesiące po zwolnieniu. Ośrodki pomocy społecznej udzielają pomocy zgodnie z trybem i zasadami określonymi w ustawie o pomocy społecznej. Organizacje pozarządowe, zgodnie ze specjalizacją udzielają różnej pomocy na podstawie własnych kryteriów. KOMPETENCJE SŁUŻBY WIĘZIENNEJ I INSTYTUCJI ZEWNĘTRZNYCH WOBEC RODZIN OSÓB POZBAWIONYCH WOLNOŚCI I ZWALNIANYCH Z ZAKŁADÓW KARNYCH I ARESZTÓW ŚLEDCZYCH 67

69 Służba Więzienna według obowiązującego stanu prawnego nie udziela bezpośrednich świadczeń typu pomocowego na rzecz rodzin skazanych. Jednak poprzez realizację poszczególnych funkcji wobec skazanych ma wpływ na sytuację rodziny, zwłaszcza gdy skutki przestępstwa godziły w jej dobro np. przemoc fizyczna, ekonomiczna, groźby karalne, kradzieże i niszczenie mienia, narażanie na niebezpieczeństwo z powodu ryzykownych kontaktów ze środowiskiem przestępczym izolując skazanego zapewnia bezpieczeństwo fizyczne rodzinie. W trakcie odbywania kary organizuje się szereg przedsięwzięć z udziałem skazanych ojców i matek z deficytami prawidłowych zachowań rodzicielskich, uprzednich ofiar przemocy i powielających zachowania przemocowe w swoich związkach. Umożliwia się im udział w programach np. edukacyjno-korekcyjnych dla sprawców, treningu zastępowania agresji lub ofiar przemocy. Zapewnia się podtrzymanie więzi w rodzinach, ułatwia pełnienie przez skazanych podstawowej roli ojca i polepsza wizerunek rodziców ukazując skazanych jako uczniów, pracowników, absolwentów kursów zawodowych, autorów prac artystycznych i rękodzieła. W sytuacjach tego wymagających Służba Więzienna inicjuje lub współpracuje z instytucjami środowiska zewnętrznego na rzecz bezpieczeństwa prawnego, fizycznego i materialnego rodziny. Poniższe zestawienie ukazuje podział kompetencji ze względu na najczęściej identyfikowane potrzeby rodzin skazanych. Tabela 17. Kompetencje Służby Więziennej i instytucji środowiska otwartego ze względu na potrzeby rodzin osób pozbawionych wolności i zwalnianych z zakładów karnych Potrzeby rodzin Kompetencje Służby Więziennej Kompetencje instytucji zewnętrznych Podtrzymanie więzi i modelowanie zachowań rodzicielskich Trudności materialne rodziny W trakcie odbywania kary zapewnia się skazanym i ich rodzinom: - odpowiednie warunki do realizacji widzeń, - tworzy się w salach widzeń kąciki zabaw dla małych dzieci, - organizuje się spotkania z rodzinami skazanych w trakcie terapii odwykowej lub uczących się w szkołach, - umożliwia się korzystanie z systemu przepustowego, W zakładach karnych typu półotwartego i otwartego organizuje się ponadto: plenerowe spotkania integracyjne połączone z zajęciami modelującymi prawidłowe zachowania rodzicielskie, wyjazdy pielgrzymkowe i krajoznawcze, spartakiady i imprezy kulturalne, udział z członkami rodzin w lokalnych akcjach społecznych np. sprzątanie świata. - zatrudnienie i umożliwiane bez wyroku sądowego przesyłania części zarobków rodzinie, - przekazywanie rat alimentacyjnych, - wydawanie za zgodą skazanego zaświadczeń o: pobycie w jednostce, osiąganych zarobkach, braku zatrudnienia, stanie konta, uczestnictwie w terapii uzależnień, 68 Zawodowy kurator sądowy, na wniosek dyrektora zakładu karnego, sporządza wywiad środowiskowy w rodzinie skazanego ubiegającego się o przepustkę lub warunkowe zwolnienie. Ustala warunki powrotu skazanego, zwłaszcza gdy dokonał przestępstwa na szkodę najbliższych. Przygotowuje środowisko do powrotu skazanych za przestępstwa szczególnie potępiane społecznie. Współrealizatorami są, np.: regionalne centra kultury, ośrodki sportowe, parafie, szkoły, ośrodki terapii uzależnień, organizacje pozarządowe. Zawodowy kurator sądowy może udzielić pomocy rodzinie skazanego przez pierwsze trzy miesiące od osadzenia, a także osobie zwolnionej przez pierwsze trzy miesiące od opuszczenia zakładu karnego. W wyjątkowych sytuacjach pomoc może być udzielona w okresie do 6 miesięcy w formie materialnej, np.

70 Trudna sytuacja rodzinna Poprawa relacji w rodzinie Regulowanie problemów w rodzinach pozostających w gestii sądów rodzinnych wynikach w nauczaniu. Za zgoda skazanego powiadamia się właściwy ośrodek pomocy społecznej o potrzebach bytowych jego rodziny, trudnościach wychowawczych, zdrowotnych itp. Umożliwienie zmiany jakości funkcjonowania rodziny poprzez zapewnienie oddziaływań terapeutycznych dla skazanych uzależnionych oraz kierowanie skazanych do programów edukacyjno-korekcyjnych dla sprawców przemocy w rodzinie. Wydawanie stosownych zaświadczeń, zgodnie z wezwaniem sądu w sprawach np.; ograniczenia lub powierzenia władzy rodzicielskiej, ustalenia alimentów, w sprawach rozwodowych itp. Na wezwanie sądu dyrektor zapewnia konwój skazanego w celu uczestniczenia w rozprawie. Dyrektor zakładu karnego umożliwia wykonywanie czynności prawnych np. notariuszowi, w sytuacji, gdy skazany chce wyrazić zgodę na wydanie dziecku dowodu osobistego, paszportu, wyjazdu za granicę. Dyrektor zakładu karnego nie jest stroną i w jakikolwiek sposób nie uczestniczy w ugodzie zawieranej przed notariuszem ani innym organami. Opracowanie własne bony żywnościowe, talony do sklepu lub pieniężnej na określony cel, np. spłatę zadłużenia czynszowego, - opłata kosztów kursów zawodowych dla partnerek życiowych skazanych - dopłaty do zorganizowanego wypoczynku wakacyjnego dzieci skazanych. Kurator aktywizując zawodowo członków rodziny skazanego współpracuje z właściwymi powiatowymi urzędami pracy, wspomagając materialne rodzinę sprawę przekazuje właściwemu ośrodkowi pomocy społecznej, pomoc mieszkaniową dla rodzin skazanych realizuje w porozumieniu z administracją domów mieszkalnych przekazując ustalone kwoty na konto zarządcy. Ośrodek pomocy po przeprowadzeniu wywiadu środowiskowego postępuje zgodnie z przepisami ustawy o pomocy społecznej. Administracja więzienna pozyskuje materiały informacyjne ze specjalistycznych ośrodków wsparcia oraz np. z Centrum Praw Kobiet i w poczekalniach dla rodzin udostępnia je współuzależnionym od przemocy. Sędzia sądu rodzinnego lub kurator rodzinny sądu miejscowego mogą przesłuchać / przeprowadzić wywiad na terenie zakładu karnego, w którym przebywa skazany i w ramach pomocy prawnej przekazać zebrane materiały sądowi, w którym toczy się postępowanie. Zgodnie z art. 102 Kkw skazany może bez cenzury komunikować się: z organami ścigania, wymiaru sprawiedliwości, innymi organami państwowymi i samorządowymi oraz Rzecznikiem Praw Obywatelskich. Przekrój identyfikowanych problemów skazanych i ich rodzin dowodzi, że nie powstały one z chwilą pozbawienia wolności jednego z członków. Większość skazanych i ich bliskich obejmowanych 69

71 interwencją socjalną przez funkcjonariuszy Służby Więziennej jest wieloletnimi beneficjentami systemu pomocy społecznej. Okresowo włącza się kurator sądowy w sprawach karnych, a często wraz z dorastaniem dzieci towarzyszy rodzinie kurator rodzinny. Kompetencje instytucji w zakresie pracy socjalnej powielają się, a obowiązki różnych służb również kumulują się w tych samych środowiskach i ich problemach. Służba Więzienna z racji swoich ograniczeń jest raczej rzecznikiem spraw skazanych i tworzy pomost w rozwiązywaniu problemów w ich naturalnym środowisku. Więcej kompetencji ma kurator sądowy, ale także korzysta z systemu pomocy społecznej i organów zatrudnienia. Służba Więzienna nie ma zobowiązań bezpośrednio określonych przepisami wobec rodzin skazanych, ale poprzez oddziaływania na rzecz osób pozbawionych wolności przyczynia się do zmiany jakości życia w rodzinie, głównie poprzez rehabilitację psychospołeczną skazanych. ZAWODOWY KURATOR SĄDOWY JAKO INSTYTUCJA UCZESTNICZĄCA W PROCESIE PRZYGOTOWANIA DO READAPTACJI SPOŁECZNEJ PO ZWOLNIENIU Szczególny tryb przygotowania do zwolnienia z udziałem kuratora sądowego i innych podmiotów, w okresie 6 miesięcy przed spodziewanym warunkowym zwolnieniem lub końcem kary określa art. 164 Kkw. Kurator sądowy oraz inne podmioty współpracujące ze Służbą Więzienną ustalają ze skazanym zakres niezbędnej pomocy w społecznej readaptacji i sposób jej udzielenia. W grupie podmiotów są organizacje np. deklarujące przyjęcie po zwolnieniu skazanego bezdomnego i zatrudnienie go w ramach prowadzonej działalności gospodarczej. Na określenie powyższych działań przyjął się termin Program wolnościowy. Tryb i zakres czynności kuratora związanych z realizacją programu wolnościowego zawiera rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 12 czerwca 2003 r. 18. Kurator sądowy m.in. przygotowuje środowisko rodzinne i społeczne do powrotu skazanego: współorganizuje pomoc postpenitencjarną poprzez rozpoznanie potrzeb skazanego i jego rodziny oraz kształtowanie umiejętności samodzielnego rozwiązywania trudności życiowych, współdziała ze skazanym i służbą penitencjarną zakładów karnych, a ponadto organami administracji rządowej i samorządu terytorialnego oraz stowarzyszeniami, fundacjami, organizacjami, instytucjami i innymi podmiotami, których celem działania jest pomoc w społecznej readaptacji skazanych. W trakcie roku ok. 1,8 tys. skazanych realizuje taki program wolnościowy (por. tabela 18). Liczba wywiadów środowiskowych zleconych kuratorom w trybie art Kkw Tabela 18. Współpraca z kuratorem sądowym w roku 2009 i 2010 Liczba ustaleń okresu, o którym mowa w art Kkw, w tym: decyzje komisji penitencjarnej postanowienia sądu penitencjarnego Liczba skazanych objętych przygotowaniem do wolności na podst. art Kkw przez kuratora wyłącznie SW podmioty wym. w art. 38 Kkw Rok Razem Szczegółowo kwestie udziału kuratora w wykonywaniu kary pozbawienia wolności reguluje rozporządzenie z dnia 12 czerwca 2003r. w sprawie szczegółowego sposobu wykonywania uprawnień i obowiązków kuratorów sądowych (Dz. U. Nr 112. poz. 1064). 70

72 Opracowanie własne na podstawie danych z zakładów karnych i aresztów śledczych Pomocy osobom opuszczającym zakłady karne udzielają zarówno zawodowi kuratorzy sądowi i kuratorzy społeczni. Zgodnie z art. 173 Kkw sądowy kurator zawodowy organizuje i prowadzi działania mające na celu pomoc skazanemu w społecznej readaptacji oraz kieruje pracą sądowych kuratorów społecznych i innych osób wykonujących dozór samodzielnie lub z upoważnienia stowarzyszeń, organizacji i instytucji. Zakres działań obu typów kuratorów jest przedstawiony na schemacie poniżej (rys. 16). Zasadniczo ten sam cel skazani współpracujący z personelem więziennym osiągają w ramach IPO lub korzystając z pomocy wychowawcy ds. pomocy postpenitencjarnej. Po opuszczeniu zakładu karnego, zwłaszcza w trybie warunkowego zwolnienia kurator sądowy w ramach dozoru koordynuje proces readaptacji społecznej skazanych. Postanawia o tym art Kkw, mianowicie: sądowy kurator zawodowy organizuje i prowadzi działania mające na celu pomoc skazanemu w społecznej readaptacji oraz kieruje pracą sądowych kuratorów społecznych i innych osób wykonujących dozór samodzielnie lub z upoważnienia stowarzyszeń, organizacji i instytucji. Kuratorzy są w stałym kontakcie ze służbą społeczną. Generalnie udzielają rodzinom skazanych pomocy w porządkowaniu relacji rodzinnych, zwłaszcza jeżeli przestępstwo było dokonane na szkodę najbliższych (znęcanie, groźby karalne, pobicia, niealimentacja, niszczenie mienia i kradzieże, molestowanie seksualne dzieci itp.). Występują w roli rzeczników do właściwych urzędów, np. w sprawach poprawy warunków mieszkaniowych, uzyskania stałych świadczeń i zabezpieczenia potrzeb dzieci. Kurator działa w porozumieniu z kuratorami rodzinnymi i administracją więzienną, gdyż kompetencje służb nakładają się. Rysunek 16. Zakres działań sądowego kuratora zawodowego i społecznego 71

73 ROLA SYSTEMU POMOCY SPOŁECZNEJ W READAPTACJI SKAZANYCH I POMOCY RODZINOM Zakłady karne na stałe współpracują z instytucjami administracji rządowej i samorządowej, kuratorami sądowymi oraz sektorem pozarządowym, a także kościołami i osobami godnymi zaufania (art. 38 Kkw). Regularna współpraca z systemem pomocy społecznej datuje się od 1945 r. Po transformacji ustrojowej pomiędzy Ministerstwem Pracy i Polityki Społecznej a Centralnym Zarządem Służby Więziennej zostało zawarte porozumienie w sprawie zasad współpracy w zakresie organizacji pomocy na rzecz osób zwalnianych z zakładów karnych i aresztów śledczych oraz rodzin osób pozbawionych wolności. Odpis obowiązującego Porozumienia z 13 czerwca 2000 r. jest dostępny w załączniku nr 10. Mimo kilkudziesięciu nowelizacji Kkw, poza postanowieniem 3 pkt 3) pozostałe kwestie są aktualne. 72

74 Współpraca z ośrodkami pomocy społecznej polega głównie na wzajemnej informacji o osobach zwalnianych i ich rodzinach, m.in. o terminie zwolnienia i potrzebach socjalnych skazanego, bieżących potrzebach jego rodziny oraz wywiązywania się przez umawiające się strony z realizacji zadań statutowych sprzyjających readaptacji społecznej. W roku 2010 zakłady karne, zgodnie z porozumieniem, wystosowały ogółem powiadomienia do ośrodków pomocy społecznej o potrzebie udzielenia pomocy po zwolnieniu skazanym oraz 631 rodzinom skazanych. Umożliwiono również osadzonym bezpośredni kontakt w swojej sprawie z pracownikiem socjalnym na terenie zakładu karnego. Dane za rok 2009 i 2010 zawiera tabela nr 19. Rok Tabela 19. Współpraca Służby Więziennej z organami pomocy społecznej w przygotowaniu do społecznej readaptacji skazanych w latach Liczba powiadomień w sprawie skazanych 19 Liczba powiad. w sprawie rodzin skazanych Kontakty pracownika socjalnego ze skazanymi na terenie zakładu karnego/aresztu śledczego kontakty liczba dyżur stały brak kontaktów okazjonalne przyjętych Razem Opracowanie autora na podstawie danych z zakładów karnych i aresztów śledczych Na podstawie analizy danych wynika, że przedstawiciele systemu pomocy społecznej biorą czynny udział w realizacji celów wykonania kary, zarówno w środowisku otwartym, jak i na terenie zakładów karnych. Świadczy o tym zarówno liczba niemal 4 tys. skazanych, którym umożliwiono bezpośredni kontakt z pracownikiem socjalnym w trakcie odbywania kary oraz liczba tylko 9 jednostek, które wykazały, że nie organizują wewnątrz zakładu karnego lub aresztu śledczego bezpośrednich kontaktów skazanych z pracownikami socjalnymi systemu pomocy społecznej. Z dorocznego sprawozdania o realizacji ww. porozumienia 20 sporządzanego w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej wynika, że w roku 2010 ośrodki pomocy społecznej udzieliły osobom pomocy po opuszczeniu zakładu karnego. Na wniosek osoby przebywającej w zakładzie karnym objęto pomocą 1204 rodziny skazanych, która dotyczyła 1763 osób. Z danych MPiPS wynika również, że byłych więźniów powróciło do swego środowiska, z których uzyskało pracę. Dodać należy, że w roku 2010 skreślono z ewidencji ponad 90 tys. osób. Oznacza to, że po pomoc do OPS zgłosiło się ok. 18% byłych osadzonych. Praca na rzecz rodzin skazanych dotyczyła głównie problemów przemocy domowej, organizacji warsztatów w zakresie umiejętności wychowawczych, poradnictwa nakierowanego na poprawę relacji i więzi z dziećmi, rozwiązywania konfliktów. W tym celu ośrodki pomocy społecznej komunikowały rodziny z kuratorami sądowymi, punktami interwencji kryzysowej, komisjami ds. rozwiązywania problemów alkoholowych, poradniami odwykowymi, punktami konsultacyjnoinformacyjnymi dla ofiar przemocy domowej. W zależności od potrzeb rodziny skazanych były kierowane do organizacji pozarządowych, głównie świadczących pomoc żywnościową i rzeczową (Bank Żywności, Caritas, PCK, Polski Komitet Pomocy Społecznej), prawną (Biura Porad Obywatelskich, Patronat), ochrony dzieci (Fundacja Dzieci Niczyje, Towarzystwo Przyjaciół Dzieci). W 19 Za zgodą skazanych. 20 Dane więziennictwa i MPiPS nie pokrywają się, co może świadczyć, że skazani niewłaściwie oceniają swoje możliwości readaptacyjne w trakcie odbywania kary. 73

75 przeciwdziałaniu bezdomności współpracowano min. z Fundacją Barka, Monarem, Patronatem, Stowarzyszeniem Probacja, Towarzystwem Pomocy im. Brata Alberta, Śląską Fundacją Błękitnego Krzyża ETOH i innymi. Zważyć należy, że cele pomocy rodzinom skazanych udzielanej przez trzy służby, tj. Służbę Więzienną, kuratorów i społeczną są jednakowe w zakresie: podniesienia jakości życia, zapewnienia bezpieczeństwa, podwyższenia świadomości prawnej. ROLA ORGANIZACJI POZARZĄDOWYCH W POMOCY SKAZANYM I ICH RODZINOM W aktualnym stanie prawnym ustawodawca rozszerza krąg podmiotów uprawnionych do świadczenia pomocy skazanym i ich rodzinom, wskazując na stowarzyszenia, fundacje, organizacje, a także kościoły i inne związki wyznaniowe, jak również osoby godne zaufania 21. Rola sektora pozarządowego została na tyle doceniona, że w kodeksie karnym wykonawczym znajduje się przepis (art. 43), który stanowi, że stowarzyszenia, fundacje, organizacje i instytucje, o których mowa w art Kkw, jak również kościoły i inne związki wyznaniowe mogą otrzymywać z Funduszu przeznaczonego na pomoc postpenitencjarną 22 środki na udzielanie pomocy, w tym na zapewnienie czasowego zakwaterowania osobom zwolnionym z zakładu karnego lub aresztu śledczego. Podmioty sektora pozarządowego mogą składać stosowny wniosek do Ministra Sprawiedliwości. Wykaz podmiotów, które otrzymały dotację w 2011 r. na organizację i stosowanie pomocy osobom zwolnionym i ich rodzinom znajduje się w załączniku nr 9. Wzór wniosku o przyznanie dotacji znajduje się do pobrania na stronach internetowych Ministerstwa Sprawiedliwości Zawiera on szczegółowe pouczenie: m.in. o wymogu dołączenia kopii porozumień o współpracy z jednostkami penitencjarnymi 23. W roku 2011 Minister Sprawiedliwości przekazał 40 podmiotom, w tym 16 ośrodkom wspierającym ofiary, środki finansowe na realizację ich celów statutowych. Wykaz Ośrodków Pomocy dla Osób Pokrzywdzonych Przestępstwem dotowanych przez Ministerstwo Sprawiedliwości zawiera załącznik nr 8. Są to organizacje dotowane przez Ministra Sprawiedliwości od wielu lat w celu m.in. zachowania ciągłości oddziaływań, np. w prowadzeniu schronisk z formami działalności gospodarczej, utrzymania profesjonalnej kadry do realizacji w trybie ciągłym programów np. dla ofiar lub sprawców przemocy w rodzinie, uzależnionych, wymagających konsultacji lekarza psychiatry itp. System penitencjarny jest wzmacniany działalnością organizacji pozarządowych zarówno o zasięgu krajowym jak i lokalnych. Szczególnie ważne są te, które podejmują się pomocy następczej wobec osób zwalnianych osamotnionych, nieporadnych życiowo, wymagających aktywizowania do działania 21 W 1958 roku powstało stowarzyszenie pn. Polski Komitet Pomocy Społecznej. Po 1989 roku wzrosła do kilkuset liczba wszelkich organizacji deklarujących pomoc skazanym, z których część działa na terenie całego kraju, inne natomiast lokalnie. 22 Więcej na temat Funduszu w rozdziale IV. 23 Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 1 grudnia 2003r. w sprawie szczegółowego zakresu i trybu uczestnictwa podmiotów w wykonywaniu kar, środków karnych, zabezpieczających i zapobiegawczych, a także społecznej kontroli nad ich wykonywaniem. (Dz. U. Nr 211, poz. 2051). 74

76 i kontroli. Niezbędne dla przeciwdziałania recydywie są te, które spełniają kryteria wymienione na schemacie poniżej. Rysunek 17. Znaczenie organizacji sektora pozarządowego w przeciwdziałaniu recydywie ze względu na spełniane kryteria Należałoby dodać, że znają specyfikę środowiska penitencjarnego i mają świadomość zagrożeń pierwszego dnia wolności. W ramach porozumień z jednostkami penitencjarnymi ustalają zasady płynnego przejścia (mentalnego), ale także dojazdu do swojej siedziby osoby opuszczającej zakład karny. Najdłuższe doświadczenie w pracy z byłymi więźniami mają Stowarzyszenie Patronat (1908 rok założenia) z oddziałami terenowymi, zwłaszcza w Białymstoku, Stowarzyszenie Pomocy "Ludzie Ludziom" we Wrocławiu, Stowarzyszenie na rzecz Bezdomnych Dom Modlitwy "Agape" w Borowym Młynie i domem socjalnym w Nowym Stawie, Śląska Fundacja Błękitny Krzyż, Fundacja Sławek, Stowarzyszenie Probacja. Nie sposób wymienić wszystkich, wyspecjalizowanych w pomocy byłym skazanym, ale szereg cennych organizacji, prowadząc wysokospecjalistyczne oddziaływania dla osób marginalizowanych przyjmuje także byłych więźniów np. Barka w Poznaniu z licznymi oddziałami w kraju, Towarzystwo im. Św. Brata Alberta, Caritas, Monar. Organizacje te są zapraszane przez Ministra Sprawiedliwości do udziału w opiniowaniu niektórych aktów prawnych (Patronat) lub same podejmują inicjatywę legislacyjną (Centrum Praw Kobiet) albo wykonują ekspertyzy społeczne (Dzieci Niczyje). Bardzo obszerny wykaz podmiotów specjalizujących się w pomocy skazanym i ich rodzinom można znaleźć w bazie danych na stronie Dane teleadresowe instytucji pomocowych ogólnokrajowych oraz lokalnych, w tym organizacji sektora pozarządowego są udostępniane rodzinom skazanych w poczekalniach i salach widzeń, a dla skazanych na tablicach ogłoszeń w oddziałach mieszkalnych, świetlicach oraz ogłaszane przez redakcje więziennych radiowęzłów lub wewnętrzną telewizję. 75

77 W praktyce jednostki współpracują z lokalnymi podmiotami, na ustalonych przez strony zasadach, korzystając z zasobów własnych (kompetencji kadry), bazy lokalowej i środków pozyskiwanych z różnych źródeł, także europejskich. Udział w wykonywaniu kary pozbawienia wolności mają organizacje świeckie i wyznaniowe, ośrodki akademickie, przedstawiciele instytucji lokalnych działających w obszarze przeciwdziałania patologiom oraz krzewiącym edukacje i kulturę. Jednak i formy pomocy również przeszły ewolucję z opiekuńczych nad osobami bezradnymi i często chorymi poprzez wszelkie formy aktywizowania społecznego skazanych w trakcie odbywania kary. Służba Więzienna szczególnie ceni współpracę z placówkami, które dysponują wykwalifikowanym personelem, zapewniają byłym skazanym zakwaterowanie, zatrudnienie i realizują programy w zależności od potrzeb podopiecznych. POMOC POSTPENITENCJARNA W OBOWIĄZUJĄCYM SYSTEMIE POLITYKI SPOŁECZNEJ PAŃSTWA Sytuacja osób zwalnianych z zakładów karnych jest bardzo zróżnicowana i zależy od wielu czynników. Są to wiek, płeć, stan zdrowia, właściwości psychospołeczne, w tym kondycja psychiczna, rozwój intelektualny, a także doświadczenia związane z pełnieniem ról społecznych. Rysunek 18. Wpływ określonych czynników na sytuację osoby zwalnianej z zakładu karnego w jej readaptacji społecznej Jeżeli sytuacja osoby zwalnianej z zakładu karnego w znacznym stopniu odpowiada kryteriom ujętym na powyższym schemacie, wówczas zakres kontaktów i sposób korzystania z usług instytucji nie różni byłego skazanego od przeciętnego petenta. Określone w Kkw środki oddziaływania wobec skazanych tj. praca, nauczanie, działalność terapeutyczna, oddziaływania edukacyjno-korekcyjne i kontakty ze środowiskiem umożliwiają skazanym trening w samodzielnym przezwyciężaniu pojawiających się okresowo trudności życiowych. Prawidłowo przebiegający proces wykonywania kary pozbawienia wolności nakierowany jest na przezwyciężanie deficytów np. wygaszanie czynników kryminogennych (biopsychicznych) jak agresja i przemoc, wyrównywanie deficytów edukacyjnych oraz podnoszenie kompetencji społecznych np. 76

78 funkcjonowanie w roli pracownika, rodzica, partnera. Dodatkowo 6-miesięczny okres poprzedzający zwolnienie jest przewidziany na intensywne porządkowanie problemów związanych z zapewnieniem m.in. miejsca pobytu, źródła utrzymania i w razie potrzeby uzyskania wsparcia ze strony przedstawicieli instytucji. Ponad połowa skazanych, którzy świadomie i systematycznie współpracują z personelem więziennym (udział skazanych w systemie programowanego oddziaływania 53% populacji) adoptuje się do wymogów życia po zwolnieniu z zakładu karnego. Nawet jeżeli pierwszy okres jest przeżywany jako kryzys sytuacyjny, to ze wsparciem prawidłowo funkcjonującej rodziny i sądowego kuratora sprawującego dozór, były skazany jest stosunkowo szybko kierowany do specjalistów powiatowego urzędu pracy i ośrodka pomocy społecznej. Jest to bardzo cenne, gdyż kurator, doradca zawodowy i pracownik socjalny mogą z taką osobą pracować bazując na jej zasobach pozyskanych w trakcie odbywania kary. Między innymi na zasoby te składają się kompetencje wartościowe społecznie, np. umiejętności radzenia ze złością, agresją i stosowaniem przemocy, uzyskane kwalifikacje i doświadczenia zawodowe oraz wydane skazanemu dokumenty je potwierdzające. Świadectwa szkolne i zaświadczenia o ukończeniu kursu zawodowego nie mają oznaczeń, że zostały uzyskane w zakładzie karnym. Podobnie jak akty stanu cywilnego np. akty urodzenia dzieci, które przyszły na świat w Oddziale Położniczym w Zakładzie Karnym i akty małżeństwa dotyczące ślubów zawartych na terenie zakładów karnych są umiejscowione w terenowo właściwym Urzędzie Stanu Cywilnego, a dowody osobiste uzyskane w trakcie odbywania kary również wystawiane są przez właściwy dla miejsca stałego zamieszkania organ (wójta, burmistrza, prezydenta). Mimo zaangażowania przedstawicieli wielu służb w regulowaniu problemów skazanych w różnorodnych obszarach wysoki poziom powrotności do zakładów karnych (48%) wskazuje na niewystarczającą efektywność dotychczasowych działań. Przyczyny są złożone. Podstawową są właściwości osób (obciążenia psycho- i socjogenne), stopień utrwalenia zachowań antyspołecznych, w tym długość okresów spędzonych w izolacji więziennej. ZAPOBIEGANIE PRZESTĘPCZOŚCI Kształtowanie zasad i wdrażanie zadań z zakresu profilaktyki i ograniczania przestępczości to przede wszystkim obowiązek państwa funkcjonujący pod nazwą polityka kryminalna państwa. Realizuję się ją przy pomocy wyspecjalizowanych organów administracji rządowej, samorządowej, ale również państwowych placówek naukowych, oświatowych i innych struktur publicznych. Rysunek 19. Obszary polityki kryminalnej 77

79 Działalność w obszarze polityki kryminalnej jest skierowana zarówno do osób, które do tej pory nie popełniły przestępstwa i nie przejawiają innych zachowań patologicznych profilaktyka predeliktualna oraz do osób, które co najmniej raz weszły w konflikt z prawem, a także do osób z grup ryzyka profilaktyka postdeliktualna. W polityce kryminalnej przyjmuje się określone kryteria uzależnione od czynników kulturowych, ekonomicznych i nasilenia zjawiska. W literaturze przedmiotu wyróżnia się strategię kreatywną lub destruktywną. Strategia kreatywna polega na stosowaniu długoterminowej polityki socjalnej, tj. zwalczania bezrobocia, mieszkalnictwa głównie na potrzeby warstw słabiej sytuowanych, podnoszenia poziomu życia, wspierania inicjatywy obywatelskiej (gospodarczej i samorządności), budowanie bazy lokalowej i kadrowej do tworzenia ośrodków wsparcia osób w kryzysie, rehabilitacji osób uzależnionych i z zaburzeniami psychicznymi. Jest to strategia realizowana głównie przez państwa, które osiągnęły wysoki poziom gospodarczy. W strategii destruktywnej dominuje forma przymusu państwowego wobec społeczeństwa w postaci szerokiego katalogu sankcji. Przeważa tutaj pogląd o większej skuteczności doraźnych kar nad długofalową polityką socjalną. Bezpośrednio za rezultaty polityki kryminalnej państwa odpowiedzialne są ministerstwa spraw wewnętrznych (policja), sprawiedliwości (sądy), prokuratura. Pośrednio także pozostałe resorty zwłaszcza odpowiedzialne za politykę społeczną, oświatę, kulturę, gospodarkę, ochronę zdrowia, itp. Niepodważalną rolę pełnią samorządy najbardziej zbliżone do realiów środowiska lokalnego, a w tej grupie instytucji ośrodki pomocy społecznej na poziomie gminy i centra pomocy rodzinie w powiatach i miastach. Poprzez swoją działalność zawodową wpisują się w realizację profilaktyki, ochronę ofiar i readaptację społeczną sprawców przestępstw. 78

80 ROZDZIAŁ IV: DOSTĘPNY ZAKRES USŁUG I ŚWIADCZEŃ PRAWNE UWARUNKOWANIA UDZIELANIA POMOCY SKAZANYM, OPUSZCZAJĄCY M ZAKŁADY KARNE ORAZ ICH RODZINOM Cytowany w rozdziale III art. 41 Kkw wprowadzający instytucję pomocy, nie określa spójnego systemu obowiązującego wymienione w przepisie podmioty. Powołany przepis, wprowadzając termin powinny ma bardziej formę postulatu wobec określonych grup podmiotów wskazanych jako właściwe do udzielania uprawnionym niezbędnej pomocy, niż szczegółowej normy prawnej. Można wprawdzie przyjąć, że termin powinien jest bliższy pojęciu musi niż może, a więc i bardziej obliguje niż dopuszcza uznaniowość w stosowaniu pomocy. Jednak w kontekście użytych w przepisie innych określeń typu zawężającego tj. niezbędnej i doraźnej oraz oznaczenia szczególnej sytuacji, kiedy uprawnieni mają trudności w podstawowych sferach funkcjonowania społecznego, a przede wszystkim braku przepisów wykonawczych wskazujących szczegółowy tryb i zasady realizacji zadań przez wymienione podmioty nie tworzy systemu krajowego. Zatem tylko organy podległe Ministrowi Sprawiedliwości, tj. Służba Więzienna, kuratorzy sądowi mają określony przepisami wykonawczymi szczegółowy tryb i zasady udzielania pomocy oraz określone źródło jej finansowania. Natomiast inne podmioty działają na podstawie swoich przepisów, w ramach własnych budżetów, według zasad stosowanych generalnie do ogółu obywateli, z nieznacznymi wyjątkami. Tym wyjątkiem jest system pomocy społecznej, który w swojej ustawie ma stosowne zapisy i organizacje pozarządowe otrzymujące z Ministerstwa Sprawiedliwości dotacje na swoją działalność. Przepisy karno-wykonawcze dotyczące udzielania pomocy byłym skazanym i ich rodzinom odwołują się do ustawy o pomocy społecznej, która w art. 7. pkt 12) wskazuje w grupie uprawnionych do świadczeń osoby po zwolnieniu z zakładu karnego 24. ODDZIAŁYWANIA PENITENCJARNE W TRAKCIE WYKONYWANIA KARY I JEJ INDYWIDUALIZACJA Po wyroku skazującym, przed pierwszą decyzją klasyfikacyjną, skazany jest informowany przez wychowawcę o zasadach kierowania do poszczególnych systemów wykonywania kary oraz wynikających z tego obowiązkach i uprawnieniach. Skazani młodociani kierowani są do systemu programowanego obligatoryjnie (art. 95 Kkw). Zadania realizowane indywidualnie obejmują zarówno zaspokajanie potrzeb typu materialnego niezbędnych dla samodzielnego funkcjonowania, jak również kreowanie postaw i edukację do pełnienia określonych ról społecznych. Działania grupowe dotyczą realizacji zadań w zakresie nauki, podnoszenia umiejętności życiowych i społecznych, pracy na terenie jednostki, zajęć sportowych, uczestnictwa w organizowanych imprezach kulturalnych itp. Podstawowymi środkami oddziaływania w trakcie wykonywania kary pozbawienia wolności (art Kkw) są: nauka, praca, zajęcia kulturalne i oświatowe oraz sportowe, 24 Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U z późn. zm.). 79

81 widzenia i korespondencja z osobami bliskimi, dostęp do prasy telewizji i radia, bezpośrednie kontakty z przedstawicielami instytucji państwowych, organizacji społecznych, kościołów i związków wyznaniowych, a także z osobami cieszącymi się społecznym zaufaniem. ŚRODKI ODDZIAŁYWANIA RESOCJALIZACYJNEGO W RAMACH SYSTEMU PROGRAMOWANEGO W zależności od diagnozy przypadku skazanego i prognozy potrzeb ukierunkowanych na osiągnięcie celu wykonywania kary pozbawienia wolności w Indywidualnym Programie Oddziaływania (dalej IPO) ustala się, w zależności od wymiaru kary, działania na czas jej odbywania oraz działania nakierowane na przygotowanie do zwolnienia. W IPO uwzględnia się szereg warunków obiektywnych (np. możliwości realizacyjnych w danej jednostce) i czynników stanowiących właściwości osobiste skazanego (np. poziom deficytów psychospołecznych). Personel zakładu karnego stwarza warunki do działania skazanemu w ramach jego IPO schemat poniżej. Rysunek 20. Wykorzystanie środków oddziaływania resocjalizacyjnego w ramach systemu programowanego Wobec skazanych, którzy odbywają krótkoterminowe kary w programie uwzględnia się przede wszystkim stopień przygotowania do zwolnienia. Wychowawca ustala działania w zależności od diagnozy potrzeb. NAUCZANIE 80

82 Więziennictwo dysponuje takimi typami szkół, jakie funkcjonują w polskiej oświacie publicznej, oprócz szkolnictwa wyższego. Skazani mogą podjąć naukę w szkole podstawowej, w gimnazjum, zasadniczej szkole zawodowej, w uzupełniającym liceum ogólnokształcącym lub uzupełniającym technikum. Wszystkie szkoły tego typu są szkołami dla dorosłych i pracują w oparciu o zatwierdzone przez ministra edukacji narodowej ramowe plany nauczania. W roku szkolnym 2009/2010 nauczanie odbywało się w 22 zakładach karnych i 2 aresztach śledczych. W 52 szkołach przywięziennych, dysponujących 162 oddziałami, a także w szkołach poza terenem jednostek. Naukę pobierało blisko 3,3 tys., co stanowiło 4,2 % populacji osadzonych w jednostkach penitencjarnych w dniu 30 czerwca 2010 r. Zarówno w zasadniczych szkołach zawodowych, jak i w technikach nauczano zawodów dających duże możliwości na otwartym rynku pracy. Szkolenia kursowe (ponad 13 tys. absolwentów) koncentrowały się na przyuczaniu do pracy w ponad 100 specjalizacjach zawodowych, głównie na potrzeby budownictwa. Absolwenci liceów ogólnokształcących i techników przystępują do egzaminów maturalnych na takich samych zasadach jak w szkolnictwie powszechnym. Nauka w szkołach więziennych oraz kursach zawodowych jest dla skazanych bezpłatna. Koszty wynagrodzenia nauczycieli, zakupy pomocy dydaktycznych i inne pokrywa budżet więziennictwa. Wykaz szkół więziennych jest możliwy do pobrania na stronie: System oświaty więziennej jest zintegrowany z oświatą powszechną. Skazani po zwolnieniu mogą na każdym etapie kontynuować naukę w szkolnictwie otwartym. W roku szkolnym 2009/2010 funkcjonowały 52 szkoły, w których naukę pobierało uczniów, 817 ukończyło, a 95 uzyskało świadectwo dojrzałości. Ponadto skazanych uczestniczyło w kursach zawodowych. ZATRUDNIENIE Zatrudnienie osadzonych jest jednym z podstawowych środków oddziaływania na skazanych. W odniesieniu do znacznej części skazanych wypełnia bardziej idee ekonomii społecznej, ale także ma walory ekonomiczne. Wychowawcza funkcja zatrudnienia polega między innymi na uzyskaniu przez skazanych: doświadczeń zawodowych, treningu w roli społecznej pracownika, nawiązywaniu relacji i współpracy ze współpracownikami spoza środowiska więziennego, podleganiu kontroli społecznej tzw. normalnych osób (niebędących przestępcami), możliwości zgromadzenia przez skazanych własnych środków pieniężnych na czas po opuszczeniu zakładu karnego, możliwość partycypowania w utrzymaniu rodziny np. wywiązywania się osadzonych z zobowiązań np. alimentacyjnych, możliwości spłaty zobowiązań finansowych. Nie do przecenienia są również kontakty na gruncie zawodowym skazanych w naturalnym środowisku. Powodowało to dalsze zatrudnienie już po zakończeniu wyroku. Co w praktyce 81

83 zapewniało tym osobom samodzielność po opuszczeniu zakładu karnego i tym samym odciążenie systemu pomocy społecznej. Począwszy od 8 marca 2011 r. skazani zatrudnieni na pełnym etacie otrzymują minimalne wynagrodzenie 25, z którego zgodnie z przepisami potrącany jest podatek dochodowy oraz odpowiednio 10% na Fundusz Pomocy Postpenitencjarnej, 25% na Fundusz Aktywizacji Zawodowej Skazanych oraz Rozwoju Przywięziennych Zakładów, 4% na konto skazanego, które to wydaje się skazanemu w chwili zwolnienia. Z pozostałej części 40% to środki, z których komornik może prowadzić egzekucję np. alimentów, a 60% skazany może przeznaczyć na osobiste potrzeby. W praktyce dokonuje zakupów w kantynie więziennej. Wzrost wynagrodzenia przy tym samym budżecie na płace skazanych wymusił ograniczenie z 8 tys. na 4,5 tys. limit etatów zatrudnienia odpłatnego osadzonych zatrudnionych przy pracach porządkowych oraz pomocniczych, wykonywanych na rzecz jednostek organizacyjnych Służby Więziennej. W dniu roku zatrudnionych było łącznie 24,2 tys. osadzonych, z których 16 tys. było zatrudnionych odpłatnie, a 8,2 tys. pracowało bez wynagrodzenia. Na koniec 2010 roku, co trzeci skazany zdolny do pracy był zatrudniony. Brak możliwości zatrudnienia skazanych jest jednym z bardziej destrukcyjnych czynników izolacji więziennej. Utrwala się syndrom wyuczonej bezradności. Aktywność skazanych niezatrudnionych koncentruje się na życiu więziennym, a nie na podnoszeniu kompetencji sprzyjających readaptacji społecznej. Tym samym degraduje się podstawowy cel wykonania kary. W celu ograniczenia syndromu prizonizacji aktywizuje się skazanych poprzez animację kultury i wychowania fizycznego. Mimo imponujących osiągnięć w działalności tzw. kulturalno-oświatowej skazanych jej wartość dla przyszłego prospołecznego funkcjonowania po odbyciu kary jest niewielka. Powstałe zaległości alimentacyjne, czynszowe, niespłacone koszty sądowe, kredyty i inne zobowiązania finansowe, mimo odbytej kary pozbawienia wolności są realną pułapką. Osoby zwolnione albo starają się szybko spłacić zobowiązania i wchodzą w ryzykowne sytuacje albo ratują się ucieczką przed komornikiem i w konsekwencji tracą szanse na stabilizację życiową. W Polsce nie wypracowano systemu pomocy w oddłużaniu osób nieporadnych życiowo, samotnych, schorowanych, będących w podeszłym wieku, których długi przewyższają możliwości spłaty. Szczególnie dotyczy to tej kategorii skazanych, byłych robotników budowlanych, mieszkańców hoteli robotniczych, aktualnie bezdomnych, schorowanych, z długami alimentacyjnymi sięgającymi 100 tys. zł. Osoby te stanowią, jak sami mówią o sobie, dożywotnią grupę rezydentów zakładów karnych. Jest to poważne wyzwanie bardziej chyba dla sądownictwa niż więziennictwa i pomocy społecznej. 25 Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 23 lutego 2010 r., sygn. akt P-20/09, orzekł, że przepis art Kkw, zdanie pierwsze, w zakresie, jakim zawiera słowo połowa, jest niezgodny z art. 32 oraz z art. 65 ust 4, w związku z art. 2 Konstytucji. Jednocześnie Trybunał Konstytucyjny określił, że przepis ten, w zakresie wyżej wskazanym, traci moc obowiązującą. W praktyce oznaczało to, iż po wejściu w życie wyroku Trybunału, tj. po dniu 8 marca 2011 roku, wynagrodzenie przysługujące skazanemu zatrudnionemu w pełnym wymiarze czasu pracy lub po wypracowaniu pełnej normy pracy, winno być ustalane w sposób zapewniający osiągnięcie co najmniej minimalnego wynagrodzenia. 82

84 PRACA NIEODPŁATNA SKAZANYCH NA RZECZ SPOŁECZEŃSTWA JAKO ELEMENT SPRAWIEDLIWOŚCI NAPRAWCZEJ Na podstawie art. 123 a 1 i 2 Kkw skazani mogą pracować nieodpłatnie na rzecz samorządu terytorialnego, organów administracji publicznej, cele charytatywne, a w projekcie także na rzecz organizacji pożytku publicznego. Zatrudnienie w tym trybie jeszcze do niedawna inicjowali więzienni inspektorzy ds. zatrudnienia oferując lokalnym podmiotom określone usługi wykonywanie przez skazanych, np. remonty placówek oświatowych, sprzątanie ulic, porządkowanie cmentarzy, parków, konserwacja obiektów rekreacyjno-sportowych. Przedstawiciele instytucji zewnętrznych mogą telefonicznie lub korzystając z poczty elektronicznej przesyłać swoje zapytania do sekretariatu dyrektora zakładu karnego lub aresztu śledczego. Każdorazowo upoważnieni funkcjonariusze badają możliwości realizacyjne i przygotowują w porozumieniu z zainteresowanym podmiotem umowę w formie pisemnej. Umowa określa zakres i termin prac, wzajemne zobowiązania jak szkolenie bhp, badanie przez lekarza medycyny pracy, transport, odzież, narzędzia pracy, ubezpieczenie i nadzór nad zatrudnionymi. Umowę podpisują kierownicy współpracujących stron. Art. 123a. 2. Skazanemu, za jego pisemną zgodą lub na jego wniosek, dyrektor może zezwolić na nieodpłatne zatrudnienie przy pracach publicznych na rzecz organów administracji publicznej oraz przy pracach wykonywanych na cele charytatywne, a także przy pracach porządkowych i pomocniczych wykonywanych na rzecz jednostek organizacyjnych Służby Więziennej. Od połowy 2010 r. maleje zatrudnienie odpłatne a wzrasta zatrudnienie nieodpłatne skazanych na podstawie art. 123a Kkw. W roku 2010 niemal 40 tys. osadzonym Służba Więzienna umożliwiła zrealizowanie się w pozytywnej roli pracownika, a samorządom pozwoliła na oszczędności w wysokości blisko 30 mln zł, gdyby trzeba było zapłacić zwykłym pracownikom. Wśród zatrudnianych nieodpłatnie na zewnątrz są skazani odpowiednio przygotowani przez personel więzienny. Są wśród nich także sprawcy przemocy domowej, dla których jest to element modelowania satysfakcjonujących zachowań, skoncentrowanych na innych płaszczyznach niż przemocowa kontrola rodziny. Każdego dnia ok. 450 skazanych jest zatrudnionych jako wolontariusze na pojedynczych stanowiskach np. w hospicjach, domach pomocy społecznej, szpitalach, świetlicach socjoterapeutycznych, schroniskach dla zwierząt. Miejsca i formy aktywności skazanych uwrażliwiają ich na potrzeby innych i bardzo łagodzą swoje roszczenia wobec innych. Dla wielu stanowią pierwsze w życiu doświadczenia i uaktywniają rozwój zawodowy. Podmioty korzystające z pracy więziennych wolontariuszy organizują im szkolenia z zakresu opieki nad osobami starszymi, niepełnosprawnymi, wymagającymi całodobowej pomocy. Uczestniczą w nich zarówno skazane kobiety jak i mężczyźni. Po zwolnieniu często znajdują zatrudnienie za granicą, zgodnie ze zdobytymi kwalifikacjami. Jest to przykład zastosowania wychowawczej wartości pracy w efektywnym przygotowaniu do życia po odbyciu kary pozbawienia wolności. POMOC W SYSTEMIE TERAPEUTYCZNYM Skazani z diagnozą uzależnienia od środków psychoaktywnych lub z innymi zaburzeniami wykonują karę pozbawienia wolności w systemie terapeutycznym w oddziale o określonej specjalizacji. Łącznie w zakładach karnych i aresztach śledczych funkcjonuje 66 oddziałów terapeutycznych. Według 83

85 Kodeksu karnego wykonawczego poszczególne oddziały są przeznaczone dla następujących kategorii skazanych: I - 22 ( S ) oddziały terapeutyczne dla skazanych z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi, w tym skazanych za przestępstwo określone w art kodeksu karnego w związku zaburzeniami preferencji seksualnych, upośledzonych umysłowo oraz skazanych niepełnosprawnych fizycznie, wymagających specjalistycznych oddziaływań; w 7 wyznaczonych oddziałach realizowany jest program terapeutyczno-resocjalizacyjny dla sprawców przestępstw przeciwko wolności seksualnej i obyczajności, popełnionych w związku z zaburzeniami preferencji seksualnych. W 2010 roku programem tym objętych było 145 skazanych. Z mocy prawa, w przypadku zwalniania skazanych za przestępstwa pedofilne powiadamia się właściwą ze względu na deklarowane miejsce pobytu jednostkę policji. II - 28 ( A ) oddziałów terapeutycznych dla skazanych uzależnionych od alkoholu. III - 16 ( N ) oddziałów terapeutycznych dla skazanych uzależnionych od środków odurzających lub innych środków psychotropowych. Objęcie leczeniem i rehabilitacją skazanego, u którego stwierdzono uzależnienie wymaga zgody skazanego, a w razie jej braku o stosowaniu leczenia lub rehabilitacji orzeka sąd penitencjarny (art. 117 Kkw). Celem programu terapeutycznego, powtarzanego w cyklach trwających odpowiednio 3 miesiące dla uzależnionych od alkoholu, 6 miesięcy dla uzależnionych od narkotyków, a dla pozostałych w zależności od potrzeb, jest korekta sfer zaburzonych i doprowadzenie do względnie poprawnego funkcjonowania skazanego w trakcie odbywania kary i po opuszczeniu jednostki. W trakcie roku 2010 ogółem objęto oddziaływaniami terapeutycznymi ponad 9 tys. skazanych. W zakładach penitencjarnych oprócz terapii w wyznaczonych oddziałach prowadzi się samopomocowe grupy wsparcia A/A, DDA, ALANON. W mitingach uczestniczą zarówno więźniowie jak i osoby z zewnątrz. Skazani, w zależności od statusu prawnego, otrzymują również przepustki na udział w takich zajęciach poza terenem jednostki. Wykazy adresowe i grafiki zajęć są przedmiotem odpowiednich porozumień zawieranych pomiędzy administracją więzienną a placówkami działającymi w najbliższym obszarze dostępnym dla stron. Jest to praktyka prowadzona od ponad 20 lat i tworzy autentyczny pomost pomiędzy izolacją a wolnością. Ponadto powołuje się grupy terapeutyczne w różnych zakładach karnych angażując w razie potrzeby odpłatnie terapeutów uzależnień z wyspecjalizowanych placówek pozawięziennych. W organizacji profilaktyki i edukacji antyuzależnieniowej korzysta się również z działalności organizacji pozarządowych oraz religijnych, które oprócz zajęć merytorycznych wprowadzają elementy wzmacniania postaw trzeźwościowych skazanych, modelowania zachowań rodzicielskich i partnerskich. Wolontariusze angażowani są przez Służbę Więzienną w organizacji wyjść, wycieczek i pielgrzymek do ważnych ze względu na rozwój duchowy miejsc, także sakralnych, razem z członkami rodzin skazanych. W ten sposób oprócz odbudowywania więzi rodzinnych tworzy się koalicję środowiskową na rzecz trzeźwości. Skazani, absolwenci terapii uzależnień, w chwili zwolnienia otrzymują adresy placówek wolnościowych i zalecenie udziału w mitingach A/A po zwolnieniu. Z badań prowadzonych przez personel oddziałów terapeutycznych wynika, że ok % absolwentów terapii zachowuje trzeźwość po roku od opuszczenia zakładu karnego. Jest to wskaźnik wyższy niż uzyskiwany w innych placówkach odwykowych. 84

86 Skazani odbywający terapię podczas wykonywania kary pozbawienia wolności skoncentrowani są wyłącznie na swoim problemie, np. z alkoholem lub narkotykami. Są wolni od troski o warunki bytowe własne i utrzymanie rodziny a także inne codzienne sprawy. Nie są w tym czasie zatrudniani, nie uczestniczą w nauczaniu i nie wychodzą na przepustki. W wyodrębnionych oddziałach terapeutycznych nie mają dostępu do alkoholu. Otoczeni są za to życzliwością terapeutów i personelu medycznego. Otrzymują wsparcie od społeczności terapeutycznej, a także zaangażowanej w proces trzeźwienia rodziny. Skazany otrzymuje liczne gratyfikacje za sam fakt pracy nad sobą. Po zwolnieniu ujawniają się trudności. Rodzina oczekuje powrotu do aktywności, zwłaszcza zawodowej i pomocy w utrzymaniu domu. Bywa, że dochowanie trzeźwości dla wielu byłych skazanych jest tak obciążające, że nie są w stanie podjąć innych ról społecznych, np. zawodowych. Całą energię poświęcają na codzienny udział w mityngach A/A, rezygnując z aktywności w innych obszarach. Każde wyjście z domu dla trzeźwiejącego alkoholika to konfrontacja z wyzwalaczami zagrażającymi nawrotem picia. Są to: wszechobecna reklama, atrakcyjne witryny licznych sklepów z alkoholem, tradycje środowiskowe, ale także zakorzenione obyczaje rodzinne. Zagrożenia te ujawniają się podczas przepustek, a stają się codziennością po odbyciu kary. Większość rodzin nie ma tej świadomości. Stawia osadzonym wprawdzie uzasadnione społecznie i moralnie warunki powrotu do rodziny, ale nie rozumie, że z powodu barier psychologicznych są one mało realne do wykonania. W najłagodniejszej formie prowadzą do rozgoryczenia, zniechęcenia i wycofania, a w skrajnej do eskalacji poprzednich konfliktów i nawrotu picia. Realną pomoc w bezpiecznym pokonaniu okresu przejściowego świadczą sobie nawzajem członkowie wspólnot, którzy pokonali podobne trudności. Z ramienia instytucji zwykle wsparcia zwolnionym na warunkowe zwolnienie jak i koniec kary udziela zawodowy kurator sądowy dla dorosłych, działający w porozumieniu z właściwym terytorialnie ośrodkiem pomocy społecznej, urzędem pracy, ośrodkami leczenia uzależnień i placówkami prowadzącymi grupy wsparcia. Pomoc ta dotyczy przełamania w byłych skazanych po terapii odwykowej lęku przed konfrontacją z rzeczywistością i aktywizowanie do podjęcia ról społecznych. W odniesieniu do osób związanych rodzinnie polega na: mediacji z rodziną, wspieraniu w poszukiwaniu pracy, udzielaniu w razie potrzeby pomocy materialnej, skierowania do grupy wsparcia. Problem alkoholowy, tj. uzależnienie od alkoholu, przewlekłe i okazjonalne picie szkodliwe stanowią jeden z najpoważniejszych czynników przestępczości, zwłaszcza przemocy w rodzinie, bójek, zabójstw, gwałtów i innych przeciwko zdrowiu i życiu. FORMY POMOC SKAZANYM OPUSZCZAJĄCYM ZAKŁADY KARNE ŚWIADCZENIA PRZYSŁUGUJĄCE W CHWILI OPUSZCZANIA ZAKŁADU KARNEGO 85

87 Dyrektor zakładu karnego, a w praktyce wychowawca grupy lub wychowawca ze specjalizacją pomoc postpenitencjarna 26, w okresie bezpośrednio poprzedzającym zwolnienie, zgodnie z art Kkw udziela skazanemu stosownych informacji o możliwościach uzyskania niezbędnej pomocy. Obowiązek dotyczy udzielenia informacji o kompetencjach instytucji środowiska otwartego. Ustawa Kodeks karny wykonawczy, dopuszczająca udzielanie skazanym pomocy materialnej w chwili zwolnienia, wskazuje również w art na jej formę, maksymalną wartość oraz okoliczności jej świadczenia. Przepis stanowi, iż w sytuacji, kiedy zwalniany nie dysponuje wystarczającymi środkami własnymi i nie ma zapewnionych na wolności dostatecznych środków utrzymania, może otrzymać w chwili zwolnienia kwotę do 1/3 przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia pracowników lub jej odpowiedni ekwiwalent. Zgodnie z art. 167 a 3 Kkw, jako ekwiwalent pomocy pieniężnej, osoba zwalniana, w zależności od zdiagnozowanej w trakcie pobytu sytuacji socjalnej, otrzymuje stosowną do pory roku odzież, bieliznę, obuwie, bilet na przejazd (do miejsca zamieszkania lub pobytu np. w schronisku dla bezdomnych lub w szpitalu), a także żywność na czas podróży. Diagnoza socjalna obejmuje nie tylko zasoby materialne zwalnianego i jego najbliższej rodziny, ale także właściwości osobiste sprzyjające samodzielnemu pokonaniu trudności związanych z readaptacją społeczną. I tak, kiedy w roku 1998 r. weszło w życie prawo karno-wykonawcze, zgodnie z komunikatem Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego przeciętne miesięczne wynagrodzenie pracowników wynosiło 1239,49 zł, aby w IV kw. roku 2010 osiągnąć kwotę 3438,21 zł. Oznacza to, że maksymalna wartość świadczeń udzielonych w chwili zwolnienia nie mogła przekraczać kwoty odpowiednio ok. 413 zł, a obecnie 1146 zł. W praktyce zwalniani w ramach pomocy o charakterze doraźnym i niezbędnym otrzymują głównie ekwiwalent, odzież, obuwie, czasami żywność i stosunkowo niewielkie środki pieniężne w kwocie ok zł. Pomoc w formie rzeczowej i pieniężnej (doraźna) udzielana jest następującym grupom zwalnianych: tymczasowo aresztowanym, którym został uchylony środek zapobiegawczy, ukaranym, którzy odbywali kary od kilku dni do kilku miesięcy, skazanym, którzy odbywali krótkoterminowe kary, skazanym, którzy nie współpracowali z wychowawcą w ustaleniu swoich rzeczywistych potrzeb, ukrywali je, bądź nie umieli ich zakomunikować. Zdarza się, że skazani nie informują o zmianie sytuacji życiowej, którą uznają za przeszkodę w korzystaniu z przepustek lub warunkowego zwolnienia. Nie przyznają się, że ich mieszkanie zmieniło właściciela, a im pozostał adres i to tylko dlatego, że nie wymienili dowodu osobistego. Odrzucenie oferty pomocy zdarza się skazanym, którzy w swoim życiu nigdy nie otrzymali bezinteresownego wsparcia mimo że doznawali krzywd oraz osobom z bardzo zaniedbanych środowisk, z bardzo zaniżoną samooceną. W tym przypadku profesjonalizm służby ma wpływ na rzetelną diagnozę i zmotywowanie skazanego do przyjęcia odpowiedniej oferty pomocy. 26 Według zakresu obowiązków zbliżony odpowiednik pracownika socjalnego w ośrodku pomocy społecznej. 86

88 Nie jest to sytuacja odosobniona również wśród skazanych bardzo związanych z subkulturą więzienną, którzy w ramach subiektywnie pojmowanej obrony godności własnej wolą utrzymywać iluzję niż przyznać się do słabości, np. że nie ma dla nich miejsca w domu kolejnego konkubenta matki. Warto również wspomnieć, że zarobki skazanego i wszelkie środki finansowe stanowią źródło oszczędności (potocznie zwaną kasą żelazną) przeznaczoną na okres po zwolnieniu. Są one przekazywane skazanemu w chwili zwolnienia z zakładu karnego, i powinny być przeznaczone na przejazd do miejsca zamieszkania i na utrzymanie, do wysokości jednego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia pracowników; ze środków tych nie prowadzi się egzekucji i na wniosek skazanego można je przekazać na książeczkę oszczędnościową lub indywidualne konto bankowe. Art Gromadzeniu podlega: 1) 50% kwoty zdeponowanej przez skazanego przy przyjęciu do zakładu karnego, jednak nie więcej niż kwota odpowiadająca wysokości jednego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia pracowników, 2) 50% z przypadającego skazanemu miesięcznie wynagrodzenia za pracę po odliczeniu zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych, jednak nie więcej niż kwota 4% jednego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia pracowników, 3) 50% każdego z wpływów pieniężnych skazanego niewymienionych w pkt 1 i 2, jednak nie więcej niż kwota 4% jednego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia pracowników. 3. Gromadzenia kwot, określonych w 2 pkt 2 i 3, dokonuje się po potrąceniu należności dochodzonych w postępowaniu egzekucyjnym. 4. Zgromadzona kwota podlega każdorazowo uzupełnieniu w razie wzrostu przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia pracowników. Uzupełnienia dokonuje się z wpływów pieniężnych skazanego uzyskanych od pierwszego dnia miesiąca następującego po dniu ogłoszenia wzrostu. Jak wielokrotnie wspomniano w niniejszym materiale, zatrudnienie odpłatne i sposób gospodarowania środkami finansowymi oraz innymi przedmiotami stanowi z jednej strony doświadczenie skazanego sprzyjające adaptacji społecznej i co niebagatelne zmniejsza jej koszty społeczne. Jednak wiedza o posiadaniu przez skazanego pewnych środków finansowych jest często skrywana przed rodzinami, a tym bardziej przed instytucjami pomocowymi. Postawy roszczeniowe byłych więźniów wielokrotnie są mniej lub bardziej uświadomionymi mechanizmami obronnymi, dzięki którym starają się odbić swoje straty i tym samym podwyższyć samoocenę (odzyskać godność we własnym przekonaniu). Poza pomocą materialną skazany opuszczający zakład karny otrzymuje swoje rzeczy, dokumenty oraz stosuje się procedury stosowne do okoliczności wymienionych w art. 167 a Kkw, które są przytoczone w poniższej ramce. Art. 167a. 1. Przy zwolnieniu z zakładu karnego skazany otrzymuje, za pokwitowaniem, znajdujące się w depozycie dokumenty, pieniądze, przedmioty wartościowe i inne przedmioty, jeżeli nie zostały zatrzymane albo zajęte w drodze zabezpieczenia lub egzekucji. 87

89 2. Skazany otrzymuje ponadto świadectwo zwolnienia z zakładu karnego oraz zaświadczenie o zatrudnieniu. Skazany wymagający leczenia otrzymuje skierowanie do lekarza specjalisty lub do szpitala, jeżeli takie są wskazania lekarskie oraz wyniki wykonanych badań diagnostycznych niezbędnych dla dalszego postępowania leczniczego lub diagnostycznego. 3. Jako ekwiwalent pomocy pieniężnej, o której mowa w art , skazany może otrzymać przy zwolnieniu stosowną do pory roku odzież, bieliznę, obuwie, bilet na przejazd, a także artykuły żywnościowe na czas podróży. Decyzje w tym zakresie podejmuje dyrektor zakładu karnego. 4. Jeżeli osoba zwolniona z zakładu karnego wymaga leczenia szpitalnego, a jej stan zdrowia nie pozwala na przeniesienie do publicznego zakładu opieki zdrowotnej, pozostaje ona na leczeniu w zakładzie karnym do czasu, gdy jej stan zdrowia pozwoli na takie przeniesienie. 5. Przepis 4 ma zastosowanie, jeżeli osoba zwolniona wyraża zgodę na dalsze leczenie w zakładzie karnym, co powinno być potwierdzone jej podpisem w indywidualnej dokumentacji medycznej. W razie niemożności wyrażenia tej zgody przez osobę zwolnioną, decyzję o pozostawieniu jej na leczeniu w zakładzie karnym podejmuje dyrektor zakładu karnego na wniosek lekarza. Wobec osoby, o której mowa w 4, stosuje się przepisy porządkowe obowiązujące w zakładzie karnym. Przepisy art , 2 i 4 stosuje się odpowiednio. 6. Jeżeli zwalniany skazany jest niezdolny z powodów zdrowotnych do samodzielnego powrotu do miejsca zameldowania lub miejsca przebywania bez zameldowania, administracja zakładu karnego jest obowiązana w okresie poprzedzającym zwolnienie nawiązać kontakt z rodziną, osobą bliską lub wskazaną przez skazanego inną osobą i powiadomić ją o terminie zwolnienia. W wypadku gdy działania administracji zakładu karnego okazały się bezskuteczne, administracja zakładu karnego jest obowiązana udzielić zwolnionemu pomocy w udaniu się do miejsca zameldowania lub miejsca przebywania bez zameldowania albo publicznego zakładu opieki zdrowotnej. 7. Jeżeli osoba, o której mowa w 4, nie wyraża zgody na dalsze leczenie w zakładzie karnym, lekarz poucza ją o możliwych następstwach zdrowotnych odmowy leczenia. Fakt odmowy powinien być potwierdzony podpisem zwolnionego w indywidualnej dokumentacji medycznej, a w wypadku odmowy podpisu - notatką urzędową na tę okoliczność. Z punktu widzenia pomocy, jakiej mogą udzielić pracownicy socjalni ważne jest Świadectwo zwolnienia (Załącznik nr 4) oraz Zaświadczenie o wykonywaniu pracy (Załączniki nr 5) podczas odbywania kary. Świadectwo zwolnienia zawiera dane identyfikacyjne osoby zwolnionej, m.in. informacje o okresach pobytu w izolacji, wydanych rzeczach z depozytu, udzielonych świadczeniach w trakcie pobytu oraz w chwili zwolnienia, a także wskazania odnośnie dalszej pomocy w środowisku otwartym. Osoba ubiegająca się o pomoc winna zgodnie z pouczeniem okazać się tym dokumentem. Zaświadczenie o wykonywaniu pracy otrzymują osoby zatrudnione odpłatnie, a na dodatkową prośbę również zaświadczenie na druku ZUS Rp-7. Świadectwo zwolnienia oraz Zaświadczenie o wykonywaniu pracy osoba zwolniona winna okazać w urzędzie pracy w celu ustalenia świadczeń wynikających z przepisów o zatrudnieniu, a w przypadku ubiegania się oświadczenia z ubezpieczenia społecznego (renta, emerytura) również zaświadczenie na druku ZUS Rp Art Kkw stanowi że: Okresy pracy, za którą przysługuje wynagrodzenie, wykonywanej przez skazanego w czasie odbywania kary pozbawienia wolności, z wyjątkiem prac, o których mowa w art. 123a 1, 2 i 3, są okresami składkowymi na zasadach określonych w przepisach o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników 88

90 Zdarza się, że osoby zwalniane gubią te dokumenty i trafiają do systemu pomocy społecznej w odległym okresie po opuszczeniu zakładu karnego. Kierownik Ośrodka Pomocy Społecznej na podstawie art. 105 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej może skierować zapytanie do Dyrektora Generalnego Służby Więziennej o ustalenie zakładu karnego, z której taka osoba była zwalniania w celu odtworzenia niektórych dokumentów lub innych danych niezbędnych do zastosowania określonej pomocy np. kontynuacji leczenia specjalistycznego. Na stronie internetowej Centralnego Zarządu Służby Więziennej jest do pobrania stosowny WNIOSEK (Załącznik nr 3) 28. Ten sposób ustalania miejsca pobytu osób pozbawionych wolności jest szczególnie przydatny dla pracowników pomocy społecznej w związku z potrzebą nawiązania kontaktu z dłużnikami alimentacyjnymi, rodzicami zobowiązanymi do pokrywania kosztów pobytu dzieci w placówkach opiekuńczych, ustalania dodatków mieszkaniowych. Może być również przydatny w rozwiązywaniu problemów rodzin skazanych odbywających długoletnie wyroki, w związku z naliczaniem przez administrację mieszkaniową wysokości czynszu w zależności od liczby zameldowanych w danym lokalu mieszkańców. ŚWIADCZENIA FINANSOWANE Z FUNDUSZU POMOCY POKRZYWDZONYM PRZESTEPSTWEM ORAZ POMOCY POSTPENITENCJARNEJ Przepisy normujące oddziaływania organów podległych Ministrowi Sprawiedliwości tworzą elementy systemu pomocy osobom opuszczającym zakłady karne i ich rodzinom. Źródłem finansowania pomocy udzielanej przez Służbę Więzienną, zawodowych kuratorów sądowych oraz dotowane przez Ministra Sprawiedliwości wybrane organizacje pozarządowe jest Fundusz Pomocy Pokrzywdzonym i Pomocy Postpenitencjarnej, dalej Fundusz, który od 13 stycznia 2012 r, w związku z nowelizacją art. 43 Kkw zastąpił Fundusz Pomocy Postpenitencjarnej 29. Te same formy pomocy, z tego samego źródła finansowania, na rzecz tych samych uprawnionych mogą stosować różne grupy podmiotów upoważnionych do jej udzielania, tj. Służba Więzienna, zawodowi kuratorzy sądowi oraz instytucje i organizacje sektora pozarządowego, z niewielkimi różnicami. KATALOG ŚWIADCZEŃ Fundusz określa szeroki katalog świadczeń o charakterze ratowniczym (zapomogi rzeczowe, finansowe, świadczenia z grupy potrzeb medycznych, przejazdy do miejsca pobytu), zabezpieczającym zasoby własne (dopłaty do czynszów, wsparcie edukacji, uzyskiwanie dokumentów tożsamości), korygującym (terapia uzależnień i wszelkie programy edukacyjnoi ich rodzin. 2. Skazany zwalniany z zakładu karnego, zatrudniany w czasie odbywania kary pozbawienia wolności na podstawie skierowania do pracy, otrzymuje zaświadczenie o wykonywaniu pracy. 28 Wniosek o udzielenie informacji lub udostępnienie danych osobowych o osobie obecnie lub uprzednio pozbawionej wolności w areszcie śledczym lub zakładzie karnym. 29 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 stycznia 2012 roku w sprawie Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym i Pomocy Postpenitencjarnej (Dz. U. z dnia 13 stycznia 2012, poz. 49) m.in. szczegółowo reguluje działalność wobec skazanych i ich rodzin uprzednio określoną Rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie Funduszu Pomocy Postpenitencjarnej (Dz. U. Nr 69, poz. 618). 89

91 korekcyjne adresowane do określonych grup skazanych wyodrębnionych ze względu na podobne potrzeby w zakresie przygotowania do readaptacji społecznej), ale również aktywizującym i podnoszącym kompetencje społeczne zwłaszcza na rynku pracy (szkolenia zawodowe, wspieranie zatrudnienia nieodpłatnego sprzyjającego nabywaniu doświadczeń i nawyków pracowniczych). Wykaz świadczeń znajduje się w tabeli poniżej. Tabela 20. Katalog form i zakres pomocy osobom pozbawionym wolności i członkom ich rodzin oraz osobom zwalnianym z zakładów karnych i aresztów śledczych oraz członkom ich rodzin finansowanych ze środków Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej 30 1) pokrywanie kosztów czasowego zakwaterowania lub udzielanie schronienia w ośrodku dla bezdomnych 2) okresową dopłatę do bieżących zobowiązań czynszowych za lokal mieszkalny, do którego osoba ubiegająca się o pomoc ma tytuł prawny, a lokal mieszkalny nie jest użytkowany przez inne osoby 3) organizowanie i finansowanie poradnictwa prawnego, promocji zatrudnienia, aktywizacji zawodowej; 4) organizowanie i finansowanie szkoleń i kursów podnoszących kwalifikacje zawodowe oraz pokrywanie kosztów egzaminów potwierdzających kwalifikacje zawodowe; 5) organizowanie i finansowanie programów podnoszących kompetencje społeczne, mających na celu przeciwdziałanie czynnikom kryminogennym, a zwłaszcza agresji i przemocy, w tym przemocy w rodzinie oraz problemom uzależnień; 6) zakup materiałów, narzędzi, wyposażenia oraz urządzeń, a także odzieży i obuwia ochronnego niezbędnych do realizacji programów, o których mowa w pkt 5. oraz szkoleń i kursów podnoszących kwalifikacje zawodowe, a także wykonywania pracy nieodpłatnej; 7) pokrywanie kosztów związanych ze specjalistycznym leczeniem lub rehabilitacją leczniczą oraz uzyskiwaniem orzeczeń o niepełnosprawności lub niezdolności do pracy; 8) pokrywanie kosztów transportu specjalnego, zgodnie ze wskazaniami lekarskimi lub przejazdów do miejsca pobytu, nauki, terapii, pracy, zwłaszcza wykonywanej nieodpłatnie; 9) pokrywanie kosztów związanych z uzyskaniem dowodu osobistego oraz innych dokumentów niezbędnych do uzyskania pomocy 10) pokrywanie kosztów badań specjalistycznych wymaganych przy kwalifikowaniu do udziału w programach, o których mowa w pkt 5., szkoleniach i kursach podnoszących kwalifikacje zawodowe oraz pracy wykonywanej nieodpłatnie; 11) pokrywanie kosztów grupowego ubezpieczenia od następstw nieszczęśliwych wypadków osób zakwalifikowanych do udziału w szkoleniach i kursach podnoszących kwalifikacje zawodowe, programach wymienionych w pkt 5. oraz pracy nieodpłatnej; 12) promowanie i wspieranie inicjatyw i przedsięwzięć służących skutecznej readaptacji skazanych, działań o charakterze edukacyjnym i informacyjnym, organizowanie i prowadzenie szkoleń, organizowanie i zlecanie badań naukowych dotyczących sytuacji osób skazanych; 30 Na podstawie 14. obowiązującego od 13 stycznia 2012r. rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 stycznia 2012 roku w sprawie Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej wydanym na podstawie art ustawy z dnia 6 czerwca 1997r.- Kodeks Karny wykonawczy Dz. U. Nr 90, poz. 557, z późn. zm. Tekst rozporządzenia jest do pobrania na stronie Rządowego Centrum Legislacyjnego w zakładce Dzienniki Ustaw rocznik 2012, Dz.U. z dnia 13 stycznia 2012 roku, poz. 49, T.1. 90

92 13) pokrywanie kosztów związanych z organizacją i udzielaniem pomocy rzeczowej w formie: a) żywności lub bonów żywnościowych, b) odzieży, bielizny, obuwia, środków czystości i higieny osobistej, c) biletów komunikacji publicznej, d) leków, środków opatrunkowych i sanitarnych, e) wyrobów medycznych, w tym przedmiotów ortopedycznych oraz środków pomocniczych, f) pomocy naukowych, dydaktycznych, książek i materiałów biurowych, g) niezbędnych przedmiotów wyposażenia domowego lub innych przedmiotów użytku osobistego wspomagających funkcjonowanie społeczne w miejscu zamieszkania lub pobytu, zwłaszcza osobom niepełnosprawnym, h) materiałów, narzędzi i wyposażenia niezbędnego do uczestnictwa w szkoleniu zawodowym, wykonywania wyuczonego zawodu albo prowadzenia na własny rachunek działalności gospodarczej, 14) w szczególnie uzasadnionych wypadkach na udzielanie świadczeń pieniężnych, na określony cel i okres wskazany przez organ udzielający pomocy. Fundusz Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej zawiera szereg regulacji promujących aktywne przygotowanie skazanego do zwolnienia poprzez wzmocnienie go w roli pracownika, zwłaszcza wykonującego pracę nieodpłatną na cele społeczności lokalnej. Skazany zatrudniony na pojedynczym stanowisku, np. w hospicjum, czy domu pomocy społecznej może być ze środków Funduszu ubezpieczony, otrzymać bilet miesięczny, odpowiednie ubranie, drugie śniadanie. Zatem ustawodawca definitywnie odchodzi od pomocy jednorazowej w chwili zwolnienia na rzecz procesu przygotowania do readaptacji społecznej. Rozwiązania prawne, o ile będą miały pokrycie w środkach finansowych powinny przyczynić się do jeszcze lepszego przygotowania do readaptacji społecznej skazanych i tym samym odciążenia systemu pomocy społecznej. Zagrożeniem jednak są takie zjawiska społeczne jak bezrobocie, praktycznie brak dostępu do tanich mieszkań i usług zdrowotnych. Świadczenia udzielane osobom zwalnianym i ich rodzinom oraz rodzinom pozbawionym wolności mają charakter doraźny. W praktyce oznacza to, że w przypadkach bardziej złożonych główny ciężar wspomagania osób wchodzących kolizję z prawem i ich rodzin spoczywa na systemie pomocy społecznej, na zasadach określonych w obowiązującej ustawie o pomocy społecznej. Stąd mało realne, aby w najbliższym okresie nawet młode wiekiem osoby opuszczające zakłady karne nie korzystały ze wsparcia materialnego systemu pomocy społecznej, a skazani od pokoleń funkcjonujący w związkach przemocowych i ich współuzależnione od przemocy rodziny nie wymagały wieloletniego wsparcia różnych instytucji. ZASADY UDZIELANIA ŚWIADCZEŃ Pomoc może być udzielana na wniosek uprawnionej osoby (skazanego, zwolnionego i ich członków rodziny) lub z urzędu. Podstawowe zasady udzielania pomocy finansowanej z Funduszu są przedstawione w ramce poniżej. 91

93 Od stycznia 2012 roku Fundusz jest źródłem finansowania pomocy osobom pokrzywdzonym przestępstwem. Do grupy uprawnionych jako pokrzywdzeni przestępstwem należą również rodziny skazanych, np. odbywających karę z art. 207 kk (znęcanie się). Na podstawie ustawy Kkw oraz przepisów wykonawczych formy dostępnej poszkodowanym przestępstwem pomocy polegają na pokrywaniu kosztów pomocy prawnej, psychoterapii lub pomocy psychologicznej, świadczeń leczniczych, środków pomocniczych oraz protez ortopedycznych, edukacji ogólnokształcącej i zawodowej, czasowego zakwaterowania lub udzielania schronienia; dopłat do bieżących zobowiązań czynszowych za lokal mieszkalny, dostosowania warunków lokalu mieszkalnego do potrzeb osób niepełnosprawnych, przejazdów środkami komunikacji publicznej lub transportu związanego z uzyskiwaniem świadczeń i regulowaniem spraw we właściwych instytucjach, żywności lub bonów żywnościowych i innych wynikających z bycia poszkodowanym i braku dostępu do świadczeń z tytułu ubezpieczenia. PRZYKŁADY DOTYCHCZASOWEGO WYKORZYSTANIA ŚRODKÓW FUNDUSZU 92