Latarnie morskie w krajobrazie kulturowym polskiego wybrzeża 3

Transkrypt

1 GUBAŃSKA Renata 1 GUBAŃSKI Janusz 2 Latarnie morskie w krajobrazie kulturowym polskiego wybrzeża 3 WSTĘP Latarnie morskie stanowią ważne i charakterystyczne elementy współtworzące od stuleci przestrzeń kulturową nabrzeży. Te charakterystyczne wieżowe znaki nawigacyjne, z których szczytów emitowane jest światło o ustalonej charakterystyce i dużym zasięgu, są zdecydowanie wyróżniającymi się obiektami w nadmorskim krajobrazie. Intensywny rozwój systemów satelitarnych i radarowych spowodował zmniejszenie roli nawigacji opartej na określaniu współrzędnych z wykorzystaniem obserwacji obiektów na lądzie (nawigacji terestrycznej), a co za tym idzie znaczenia latarni morskich w bezpiecznej żegludze [12]. Podstawowa do niedawna funkcja latarni morskich jako elementów systemów nawigacyjnych, uzupełniana jest dziś, a niekiedy wręcz zdominowana, funkcją turystyczną, która jest wzmacniana symboliką i historią miejsca. Szczególnie ważną rolę w percepcji tych okazałych budowli oraz ich miejsca w krajobrazie stanowi ich lokalizacja na styku żywiołów oraz zastosowane rozwiązania przestrzenne, budowlane i architektoniczne. 1. PRZEGLĄD LITERATURY Literatura dotycząca latarni morskich polskiego wybrzeża jest stosunkowo bogata i jednocześnie cechująca się znacznym zróżnicowaniem formuły edytorskiej od broszur turystycznokrajobrazowych po pojedyncze naukowe popracowania monograficzne. Pierwszym, gruntownym opracowaniem jest publikacja Mariana Czernera pt. Latarnie morskie polskiego wybrzeża, wydana po raz pierwszy w 1967 roku (ostatnie wydanie w 1986 roku) [3]. Publikacja zawiera szeroki zakres informacji począwszy od rozważań dotyczących pojęcia latarnia morska, poprzez historię rozwoju obiektów od starożytności do czasów współczesnych, charakterystykę zagadnień technicznych (dotyczące m.in.: budynków, źródeł światła, urządzeń optycznych), historię latarń polskiego wybrzeża (obiekty czynne, wyłączone i hipotetyczne), aż po przybliżenie tematyki latarni morskich w polskiej literaturze pięknej. Książka Czernera stanowi do dziś podstawową pozycję, na której bazuje wiele współczesnych wydawnictw. Naukowe opracowanie tematyki latarń morskich polskiego wybrzeża zawarte jest w dwóch uzupełniających się monografiach autorstwa Antoniego K. Komorowskiego, Iwony Pietkiewicz i Adama Szulczewskiego. Pierwsza: Najstarsze latarnie morskie Zatoki Gdańskiej [5] dotyczy szczegółowo omówionej historii najstarszych budowli nawigacyjnych z rejonu Zatoki Gdańskiej od Helu po Brüsterort (opis 14 obiektów) z przedstawieniem bogatej ikonografii, w części, nigdy wcześniej nie publikowanej w Polsce. Ważnym uzupełnieniem publikacji jest rozdział będący krótkim omówieniem symboliki latarń morskich. Druga monografia: Morskie drogowskazy polskiego wybrzeża [6], znacznie obszerniejsza, zawiera szczegółowo omówione m.in. zagadnienia historyczne i techniczne związane z istnieniem poszczególnych latarni (w tym latarni Arctowski i Hornsund), historię i rozwój systemów świetlnych, jak również zagadnienie dotyczące specyfiki pracy latarnika. W publikacjach znalazł się również rozdział dotyczący symboliki latarń [5]. Wśród wydawnictw popularnych, na uwagę zasługują opracowania poszczególnych latarni autorstwa Apoloniusza Łysejko. Starannie sporządzone publikacje zawierające bardzo liczne ilustracje z dokumentacji archiwalnych to: 100-lecie latarni morskiej Stilo [7], Latarnia morska w Krynicy 1 Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Wydział Inżynierii, Kształtowania Środowiska i Geodezji, Instytut Architektury Krajobrazu. 2 Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Wydział Inżynierii, Kształtowania Środowiska i Geodezji, Instytut Architektury Krajobrazu. 3 Artykuł recenzowany. 1653

2 Morskiej [9], Historia latarni morskiej Hel [8], Latarnie morskie w Rozewiu [10], Latarnie morskie w Gdańsku [11]. Do interesujących wydawnictw turystyczno-krajobrazowych, których przewodnią myślą są latarnie morskie należą m.in. współautorskie publikacje Kazimierza Bieleckiego i Krzysztofa Czaplewskiego: Szlakiem latarń morskich województwa pomorskiego [2], Szlakiem latarń morskich województwa zachodniopomorskiego [1]. Niezależnie od wydawnictw zwartych istnieje znaczna liczba artykułów naukowych i popularnonaukowych, których podstawową treścią jest tematyka latarni morskich. Przykładem mogą być choćby: Komorowski A. F., Pietkiewicz I., Historia techniki nawigacyjnej. Gdańskie latarnie morskie [w:] Kultura ludów Morza Bałtyckiego, t. 2, Nowożytność i współczesność. Mare Integrans. Studia nad dziejami wybrzeży Morza Bałtyckiego pod red. Michała Bogackiego, Macieja Franza, Zbigniewa Pilarczyka, Toruń, 2007, s ; Mazur E., Latarnie morskie polskiego wybrzeża jako osobliwości turystyczno-krajoznawcze, Przegląd Zachodniopomorski, tom XXV (LIV), rok 2010, zeszyt 4, s ; Ronowski W., Historia polskich latarni morskich i ich współczesna rola jako atrakcji turystycznych [w:] Dziedzictwo morskie i rzeczne Polski pod red. Stanisława Januszewskiego, Wrocław, 2006, s ; cykl artykułów Iwony Pietkiewicz zamieszczonych w czasopiśmie Nasze morze od numeru 10 (46) z października 2009 (Latarnia morska Krynica Morska, s ) do numeru 12 (60) z grudnia 2010 roku (Latarnia morska Świnoujście, s ). 2. CEL, METODY, PRZEDMIOT BADAŃ Celem artykułu jest określenie roli i ocena walorów latarni morskich w kreowaniu krajobrazu kulturowego polskiego wybrzeża oraz postrzeganie tych budowli przez osoby niemieszkające w bezpośrednim sąsiedztwie morza oraz niezwiązane z nim zawodowo. Badania prowadzono w oparciu: o studia literatury przedmiotu, obserwacje bezpośrednie, metodę waloryzacji zasobów dziedzictwa techniki oraz metodę sondażu przy wykorzystaniu techniki ankiety na podstawie opracowanego autorskiego kwestionariusza badań. Ankietę przeprowadzono w marcu i kwietniu 2015 roku wśród 190 osób. Przedmiotem badań są wybrane latarnie morskie polskiego wybrzeża. Kryterium doboru obiektów stanowiła ich: rozpoznawalna i charakterystyczna sylweta, bezpośrednie sąsiedztwo terenów rekreacyjno-wypoczynkowych nabrzeża oraz możliwość zwiedzania. Wybrane budowle to: Świnoujście, Niechorze, Kołobrzeg, Gąski, Darłowo, Jarosławiec, Ustka, Czołpino, Stilo, Rozewie, Hel, Gdańsk Nowy Port, Krynica Morska [13] 3. LATARNIE MORSKIE POLSKIEGO WYBRZEŻA ZARYS DZIEJÓW Polskie wybrzeże morza Bałtyckiego, będące od stuleci ważnym rejonem żeglugowym, obfituje w liczne, historyczne miejsca związane z budową nawigacyjnych znaków świetlnych. Istniejące do dziś, a będące przedmiotem opracowania, latarnie morskie zlokalizowane są w miejscach sięgających przynajmniej XIX-wiecznych tradycji lokowania systemów ułatwiających nawigację. Szczególny rozwój budowy latarni morskich na wybrzeżu polskim w dzisiejszych granicach miał miejsce w latach W wyniku przegranej wojny Francja zapłaciła Prusom 5 mld franków kontrybucji. Pieniądze te zostały spożytkowane m.in. na rozwinięcie żeglugi, w tym na budowę licznych latarni. Na odcinku polskiego wybrzeża wzniesiono wówczas 11 obiektów. Ich polskie nazwy to: Krynica Morska (1859 r.), Gdańsk Nowy Port (1894 r.), Oksywie (1877 r.), Jastarnia-Bór (1872 r.), Rozewie (1875 r.), Stilo (1906 r.), Czołpino (1875 r.), Ustka (1892 r.), Darłowo i Gąski (1878 r.), Kołobrzeg (1909 r.) [3, s. 46]. W kolejnych latach latarnie były wielokrotnie modernizowane oraz niektóre z nich przebudowywane. Dotyczy to zarówno obiektów administrowanych przez Prusy, jak również latarni, które po 1918 roku znalazły się na terytorium odrodzonej Polski (latarnie: Hel, Rozewie, Oksywie i Gdańsk Nowy Port). Działania II wojny światowej spowodowały liczne zniszczenia wśród omawianych obiektów. Latarnie Hel (wybudowana przez Niemców w 1942 roku, po zniszczeniu wcześniejszej przez 1654

3 Polaków w 1939 roku) i Rozewie wymagały niewielkich napraw, jednak budowle w Krynicy Morskiej i Jastarni uległy całkowitej destrukcji. Nowe powstały w roku 1950 Jastarnia oraz 1951 Krynica Morska. Latarnie, które zostały przejęte przez administracje polską w wyniku ustalenia nowych granic po 1945 roku również musiały być poddane niezbędnym remontom. Z kolei współczesna latarnia w Kołobrzegu powstała od podstaw już w 1945 roku [6]. Szczegółowe dzieje poszczególnych latarni morskich omówione są m.in. w monografiach: [6] oraz [3]. Jakość uzupełniających się rozwiązań technicznych, architektonicznych oraz historii zespołów latarni morskich została doceniona przez służby konserwatorskie. Najcenniejsze obiekty dziedzictwa kulturowego zostały wpisane do rejestru zabytków województwa zachodniopomorskiego i pomorskiego. Są to latarnie: Świnoujście (A-1346 z r.), Niechorze (A-1350 z r., w rejestrze znajduje się cała osada latarnia morska z domem latarników, dwa budynki gospodarcze, ogród oraz murowane ogrodzenie z furtami), Kołobrzeg (376 z r., w rejestrze pod tym numerem figurują rozproszone pozostałości twierdzy kołobrzeskiej, m.in. z przyczółkiem porowym latarnią morską ), Gąski (A-363 z r., osada: latarnia, dom latarników, stodoła, budynek inwentarski), Darłowo (nr rej.: A-397 z r. latarnia z budynkiem pilotów), Jarosławiec (A/320/1-3 z r. latarnia i budynek gospodarczy), Ustka (A-322 z r.), Czołpino (latarnia nr rej.: A-321 z r. oraz osada latarników z domem, stodołą i oborą nr rej.: A-338/1-3 z r.), Stilo (nr rej.: A-1816 z r., rozbudowany zespół, w którego skład wchodzi: latarnia morska, stara maszynownia obecnie budynek mieszkalno-administracyjny, nowa maszynownia, magazyn z garażem, dom latarnika, układ dróg leśnych łączących elementy zespołu), Rozewie (nr rej. zespołu: A-574 z r., na który składa się latarnia Rozewie I wpis indywidualny nr rej.: 442 z r., sygnalizatornia akustyczna (syrenownia), maszynownia z kominem, dom latarnika, dom wielorodzinny, dwa budynki gospodarcze, piekarnia z wędzarnią, stodoła, latarnia Rozewie II z domem mieszkalnym, budynek inwentarski, stodoła drewniana, otoczenie leśne z układem alejowym), Hel (pod numerem rejestru: A z r. wpisano: latarnię morską, dom latarników, budynki gospodarcze, fundament pierwszej latarni z 1820 r., maszt sygnalizacyjny, magazyny paliwa i amunicji oraz budynek inwentarski), a także Gdańsk Nowy Port (A-1797 z r.) [14] 4. LATARNIE MORSKIE W KRAJOBRAZIE POLSKIEGO WYBRZEŻA Latarnie morskie stanowią ważne i charakterystyczne elementy współtworzące przestrzeń kulturową nabrzeży. Budowle te należą do specyficznej grupy obiektów, która silnie akcentuje interakcje między człowiekiem a środowiskiem, oddziałując przy tym na otoczenie w wielopłaszczyznowy sposób. Stanowią one powszechnie identyfikowane wyróżniki przestrzenne jednoznacznie określające przestrzeń kulturową, posiadając utrwalone miejsce w krajobrazie, jak również w świadomości obserwatorów. Fot. 1. Latarnia morska Darłowo. 1655

4 Latarnie morskie, z racji pełnionej funkcji w systemie nawigacyjnym, lokalizowane były zawsze na styku lądu i morza (ryc. 1). W odległych czasach, niezakłócane niczym światła ówczesnych latarń mogły być zapalane nawet na stosunkowo odległych wieżach, jak choćby w przypadku koszalińskiej latarni na górze Chełmskiej oddalonej od morza o ok. 10 km [6, s ]. Najczęściej jednak latarnie sytuowane były bezpośrednio nad morzem. Wznoszono je zatem na przybrzeżnych wzniesieniach, wierzchołkach wydm bądź bezpośrednio na nieosłoniętym nabrzeżu. Charakterystyczne lokalizacje konieczne ze względu na odpowiednią ekspozycję światła po zmroku, pozwalały na jednoznaczną identyfikację budowli za dnia. To, co było istotne dla nawigatorów jednostek pływających, nie było i nie jest obojętne dla pozostałych użytkowników pasa nadmorskiego turystów i wczasowiczów, choć jest przez nich nieco inaczej postrzegane. Najczęściej, dla osób niezwiązanych z morzem, zupełnie nieznana istota zróżnicowania świateł latarni czy choćby różnorodność kolorystyczna poszczególnych obiektów, nie przeszkadza w ich odbiorze jako ważnych budowli dla bezpiecznej żeglugi. Jako silne akcenty antropologiczne osadzone w przestrzeni o intensywnym oddziaływaniu przyrody, bardziej lub mniej świadomie, niekiedy zgoła intuicyjnie, odbierane są one jako synonimy trwałości, wytrzymałości i bezpiecznej przystani. Szczególnie w przypadku sztormowej pogody, wzburzonych fal, silnego wiatru i rozkołysanych konarów przyległych drzew, latarnie wystawione na moc żywiołów stają się wręcz podobne do stołpu wieży ostatniej obrony (fot. 2). Budowle te operują zatem na poziomie symbolu, elementu rozpoznawalnego i wspólnego dla różnych grup odbiorców. Stają się inicjatorem wyobrażeń i reakcji instynktownych. Siła wyrazu tych obiektów, spotęgowana wolnym przedpolem ekspozycji, wzmacniana jest również zastosowanymi rozwiązaniami architektoniczno-budowlanymi, które dla kształtowania krajobrazu mają bardzo istotne znaczenie. Fot. 2. Latarnia morska Świnoujście. Zespołem czynników powodujących akcentowanie latarni spośród pozostałych elementów zagospodarowania przestrzeni nadmorskiej jest indywidualizacja formy architektonicznej budynku oraz specyficzne rozwiązania konstrukcyjno-materiałowe. Wśród wybranych latarni morskich siedem z nich stanowi niezależne, wolnostojące wieże. Są to latarnie: Gąski (51,2 m), Czołpino (25,2 m), Stilo (33,4 m), Rozewie (32,5 m), Hel (41,5 m), Gdańsk Nowy Port (27,3 m) oraz Krynica Morska (23,3 m). Pozostałe obiekty: Świnoujście (68 m), Niechorze (45 m), Kołobrzeg (26 m), Darłowo (22 m), Jarosławiec (33 m), Ustka (22 m), są w różny sposób zespolone z budynkami mieszkalnymi, technicznymi bądź gospodarczymi [6]. Zgodnie z zasadą niepowtarzalności wyglądu latarni i ich świateł w rejonie Mm [3, s. 11], wszystkie latarnie polskiego wybrzeża charakteryzują się indywidualnymi cechami przestrzennymi, materiałowymi i architektonicznymi. Wysokie wieże latarń zaopatrzone u góry w przeszklone laterny ze źródłem światła i urządzeniami optycznymi kształtowane są zatem w różnorodny sposób. Spotykane są zarówno bryły o zwężających się ku górze ścianach na planie okręgu na całej wysokości 1656

5 (Jarosławiec, Czołpino, Krynica Morska), jak i z wielokątną strefą cokołu lub z budynkiem okalającym podstawę wieży (Gąski, Świnoujście, Kołobrzeg latarnia posadowiona na górnej platformie fortu). Istnieją również obiekty ze zwężającą się wieżą opartą na planie wielokąta foremnego: Niechorze (ośmiokąt na czworobocznej podstawie z przylegającymi od wschodu i zachodu budynkami), Darłowo (czworobok z przyległym budynkiem stacji pilotów morskich), Ustka (ośmiokąt stanowiący część budynku stacji pilotów), Stilo (szesnastokąt na kamiennym cokole), Hel (ośmiokąt), Gdańsk Nowy Port (ośmiokąt). Zdecydowanie wyróżniającą jest latarnia Rozewie w części dolnej (najstarszej, z lat ) murowany, zwężający się okrągły trzon, wyżej (z 1909 r.) zwężająca się konstrukcja stalowa i na niej cylindryczna część wieńcząca z laterną i pomostem (od 1978 r.). Wieże latarni posiadają bardzo zróżnicowane formy architektoniczno-budowlane. Większość obiektów (10) została wybudowana z cegły ceramicznej. Latarnię Stilo wzniesiono z płyt żeliwnych. Latarnia Rozewie posiada układ mieszany (dół murowany, kolejne dwa segmenty są stalowe). Latarnię Krynica Morska zbudowano z pustaków betonowych. W przypadku wszystkich wież murowanych, za wyjątkiem Krynicy Morskiej, Helu, Niechorza i Rozewia, są one nietynkowane licowane cegłą. Starannie opracowane elewacje są bogate w detal architektoniczny. Z racji czasu powstania, obiekty pochodzące z drugiej połowy XIX wieku, ale i LM Kołobrzeg pochodząca z 1945 roku, utrzymane są w konwencji architektury historyzującej, operującej detalem charakterystycznym dla neogotyku. Szczególnie bogato dekorowane są partie głowic arkadowe wsporniki tarasów formowane z cegły, niekiedy z kamiennymi konsolami (Jarosławiec, Kołobrzeg, Gdańsk Nowy Port). Tarasy zabezpieczano ozdobnymi metalowymi balustradami. Przełamując wertykalny układ budowli wprowadzano niekiedy kostkowe i schodkowe gzymsy cokołowe i wieńczące, a nawet międzykondygnacyjne (Ustka, Jarosławiec). Każda z latarń posiada indywidualnie formowaną partię głowicy z tarasem widokowym, laterną i dachem. Różnice dotyczą m.in. konstrukcji osłon i kolorystyki obudowy laterny, kształtu dachu oraz obudowy tarasu widokowego. Fot. 3. Zespół budynków latarni Rozewie. Niezależnie od tego czy latarnie stanowią odrębną, wieżową bryłę czy np. posiadają podstawy w formie budynków mieszkalnych czy biurowych, na działce wokół nich istnieją zabudowania techniczne, mieszkalne oraz gospodarcze. Często zespoły latarni tworzyły niewielkie osady samotnicze oddalone od zabudowań najbliższych miejscowości. Budynki wspomnianych osad, choć o niedużych gabarytach i skromnym programie użytkowym, otrzymywały staranne opracowanie architektoniczne. Wyróżniającymi się zespołami, które zachowały do dziś układ przestrzenny zabudowy są m.in. latarnie: Niechorze, Gąski i Rozewie. W przypadku dwóch pierwszych, na czworobocznej działce wydzielonej murem, zlokalizowano szereg budynków i elementów małej architektury utrzymanych w jednolitej stylistyce okresu historyzmu. Wyważone proporcje oraz odpowiednia skala budynków stanowią udane dopełnienie latarnianych osad. Zespoły latarni morskich polskiego wybrzeża, oprócz zestawu charakterystycznych cech witruwiańskiej triady (trwałość, użyteczność, piękno) określających dzieło architektoniczne, stanowią jednocześnie ważny element krajobrazu, który jednoznacznie definiuje to miejsce. Ich strzeliste, 1657

6 wysokie wieże stanowią rozpoznawalne wyróżniki krajobrazowe, a nierzadko bywają również dominantami architektonicznymi w nadmorskim krajobrazie. Latarnie jako jedne z nielicznych obiektów budowlanych, najczęściej pozbawione iluminacji bryły, a wyłącznie z racji pełnionej funkcji, są wyróżnikami również nocnego krajobrazu. To bowiem rozświetlone po zmroku laterny w szczególnie silny sposób oddziałują na zmysły, zwłaszcza w miejscach pozbawionych innych sztucznych źródeł światła. Symboliczna rola latarni morskich i fascynacja tymi obiektami widoczna jest również w wielu narracjach i działaniach wykraczających poza ich opisy nawigacyjne czy historycznoarchitektoniczne. Powszechne wykorzystywanie wizerunku latarni na pocztówkach historycznych i współczesnych, będące jednoznacznym wskazaniem na najbardziej charakterystyczne i utarte wzorce skojarzeniowe z morzem, jest tylko jednym z przykładów. Wiele innych tego typu zjawisk podaje m.in. Czerner (1986) oraz Komorowski i in. (2011). Autorzy analizują zarówno miejsce latarni w polskiej literaturze pięknej [3, s ], jak również wykorzystanie wizerunku budowli w kolekcjach numizmatyków, filatelistów czy filokartystów [5, s ]. WNIOSKI Latarnie są postrzegane przez większość osób jako fascynujące obiekty architektoniczne, o interesujących rozwiązaniach konstrukcyjnych i technicznych, będące świadectwem historii nawigacji i żeglugi. Dla przeważającej części społeczeństwa są wyjątkowymi budowlami kojarzonymi: z morzem, z czasem odpoczynku i relaksu. Dla wszystkich, dzięki swej pierwotnej funkcji, stanowią obiekty dobitnie identyfikujące nadmorski krajobraz kulturowy. Jedno jest pewne, nikt nie traktuje ich obojętnie i bezrefleksyjnie. Latarnie morskie jako jednoznacznie rozpoznawalne obiekty, zarówno w dzień jak i w nocy, stają się budowlami o charakterze symbolu. Latarnie jako symbole, identyfikatory i znaki przestrzenne, operujące na poziomie archetypu i niosące ze sobą znaczny ładunek emocjonalny, pozwalają na uruchamianie zapisanych w psychice wzorców skojarzeniowych i reakcji instynktownych. Odbierane mogą być zatem podświadomie, zmysłowo i intuicyjnie jako elementy ważne i wywołujące określone konotacje. Dzięki oparciu na podstawowej wiedzy i znaczeniach w nich zawartych mogą też być postrzegane w sposób bardziej uświadomiony i racjonalny. Siła wyrazu tych obiektów, emanująca z ich rozwiązań architektoniczno-budowlanych, przestrzennych i lokalizacyjnych spotęgowana jest otwartym przedpolem ekspozycji. Obok funkcji czysto utylitarnych to właśnie miejsce i rola latarni morskich w kształtowaniu krajobrazu kulturowego i w utrwalaniu tożsamości miejsca jest najistotniejszym czynnikiem, który winien lec u podstaw ich ochrony oraz popularyzacji. Streszczenie Latarnie morskie (LM) będące ważnymi i charakterystycznymi elementami współtworzącymi przestrzeń kulturową nabrzeży, silnie akcentują interakcje między człowiekiem a środowiskiem, oddziałując przy tym na otoczenie w wielopłaszczyznowy sposób. Postrzegane przez wielu jako fascynujące obiekty architektoniczne, o interesujących rozwiązaniach konstrukcyjnych i technicznych, stanowią świadectwo historii nawigacji i żeglugi. Jako jednoznacznie rozpoznawalne identyfikatory, znaki przestrzenne i obiekty, stają się budowlami o charakterze symbolu, niosącymi sobą znaczny ładunek emocjonalny. W artykule opisano szeroko pojętą rolę LM w kształtowaniu morskiego krajobrazu kulturowego. Lighthouses in a cultural landscape of the Polish seaside Abstract Lighthouses are important and distinctive elements of embankments' cultural space. They create a characteristic group of buildings that strongly accents interaction between a human and the environment at the same time affecting surroundings in a multi level way. The article deals with analysing landscape issues determined by presence of the lighthouses and defining their function in creating the cultural landscape of the Polish seaside. Subjects of the study are 13 objects with distinctive outlines situated near recreation and holiday areas of the seaside and open to tourists. Research was based on: reference books and direct observation. 1658

7 BIBLIOGRAFIA 1. Bielecki K., Czaplewski K., Szlakiem latarń morskich województwa pomorskiego. Gdynia: Wydawnictwo Region, Bielecki K., Czaplewski K., Szlakiem latarń morskich województwa zachodniopomorskiego. Gdynia: Wydawnictwo Region, Czerner M., Latarnie morskie polskiego wybrzeża. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, Komorowski A. F., Pietkiewicz I., Historia techniki nawigacyjnej. Gdańskie latarnie morskie (w:) M. Bogacki, M. Franz, Z. Pilarczyk (red.), Kultura ludów Morza Bałtyckiego, t. 2, Nowożytność i współczesność. Mare Integrans. Studia nad dziejami wybrzeży Morza Bałtyckiego, (s ). Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, Komorowski A.F. (red.), Pietkiewicz I., Szulczewski A., Najstarsze latarnie morskie Zatoki Gdańskiej. Gdańsk: Fundacja Promocji Przemysłu Okrętowego i Gospodarki Morskiej, Komorowski A.F. (red.), Pietkiewicz I., Szulczewski A Morskie drogowskazy polskiego wybrzeża. Gdańsk: Fundacja Promocji Przemysłu Okrętowego i Gospodarki Morskiej. 7. Łysejko A., 100-lecie latarni morskiej Stilo. Gdynia: Towarzystwo Przyjaciół Centralnego Muzeum Morskiego, Łysejko A., Historia latarni morskiej Hel. Gdynia: Towarzystwo Przyjaciół Centralnego Muzeum Morskiego, Łysejko A., Latarnia w Krynicy Morskiej. Gdynia: Towarzystwo Przyjaciół Centralnego Muzeum Morskiego, Łysejko A., Latarnie morskie w Rozewiu. Gdynia: Towarzystwo Przyjaciół Centralnego Muzeum Morskiego, Łysejko A., Latarnie morskie w Gdańsku. Gdynia: Towarzystwo Przyjaciół Centralnego Muzeum Morskiego Pietkiewicz I., Ograniczenia i problemy eksploatacji latarni morskich jako obiektów turystycznych [w:] Z. Młynarczyk, A. Zajadacz, D. Matuszewska (red.), Uwarunkowania i plany rozwoju turystyki, Tom VIII, Gospodarka turystyczna, produkt turystyczny, zagospodarowanie turystyczne, (s ). Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Ronowski W. Historia polskich latarni morskich i ich współczesna rola jako atrakcji turystycznych [w:] St. Januszewski (red.), Dziedzictwo morskie i rzeczne Polski, (s ). Wrocław: Politechnika Wrocławska, Fundacja Otwartego Muzeum Techniki, dostęp: r. 1659