Analiza i ocena efektów rzeczowych inwestowania w ochronie środowiska w Polsce w latach

Transkrypt

1 668 Akademii Ekonomicznej w Krakowie 2005 Katedra Polityki Przemysłowej i Ekologicznej Analiza i ocena efektów rzeczowych inwestowania w ochronie środowiska w Polsce w latach Wprowadzenie Wzrost zanieczyszczenia środowiska i wyczerpywanie się zasobów naturalnych stwarza różnego rodzaju zagrożenia dla rozwoju gospodarczego, określane często mianem bariery ekologicznej Przezwyciężenie tej bariery wymaga ponoszenia określonych nakładów gospodarczych na przedsięwzięcia ochronne, których celem jest zmniejszenie emisji zanieczyszczeń, ograniczanie ilości odpadów i ich utylizacja oraz oszczędne gospodarowanie zasobami naturalnymi, zwłaszcza surowcami energetycznymi Znaczna część nakładów na te cele przeznaczana jest na tzw inwestycje ochronne, określane także jako inwestycje proekologiczne Inwestycja proekologiczna jest to zatem inwestycja niosąca pozytywne skutki dla środowiska w postaci zachowania lub przywrócenia (w stopniu maksymalnym) równowagi pomiędzy człowiekiem a przyrodą Przedsięwzięcia inwestycyjne ochrony środowiska są to inwestycje polegające na budowie nowych, odtworzeniu i modernizacji zużytych środków pracy oraz innych przedmiotów i urządzeń długotrwałego użytkowania, przewidziane do zrealizowania w określonym miejscu i czasie, obejmujące inwestycję podstawową wraz z inwestycjami towarzyszącymi i wspólnymi, których bezpośrednią lub pośrednią funkcją jest ochrona środowiska 1 Często inwestycje służące ochronie środowiska są częścią przedsięwzięć inwestycyjnych produkcyjnych i nieprodukcyjnych, które mając na celu uzyskanie efektu gospodarczego w postaci stworzenia nowych i roz- 1 B Poskrobko, Społeczne czynniki ochrony środowiska [w:] Ochrona środowiska Problemy społeczne i prawne, PWE, Warszawa 1991, s 57

2 92 szerzenia istniejących zdolności produkcyjnych czy usługowych przedsiębiorstw jednocześnie służą ochronie środowiska dzięki realizacji zadań inwestycyjnych Zadania te są najczęściej realizowane jako inwestycje towarzyszące lub inwestycje wspólne Polegają one na budowie elektrociepłowni, ujęć i oczyszczalni ścieków, komunalnych ujęć wodociągowych, zbiorników wodnych itp Celem niniejszego artykułu jest analiza i ocena efektów rzeczowych uzyskanych w wyniku poniesionych nakładów inwestycyjnych w zakresie ochrony środowiska w Polsce w latach Efekty rzeczowe uzyskane w wyniku przekazania do użytku inwestycji ochrony środowiska w latach Uwagi ogólne Analizy efektów rzeczowych dokonano na podstawie sprawozdawczości GUS Dane o nakładach i efektach rzeczowych inwestycji ochrony środowiska, publikowane przez GUS, od 1996 r prezentowane są pod kątem dostosowania do standardów i klasyfikacji EKG/ONZ, UE-Eurostat oraz OECD W latach 90 Polska poczyniła ogromne postępy związane z poprawą sytuacji w dziedzinie ochrony środowiska Analiza efektów rzeczowych inwestycji w ochronie środowiska obejmuje ostatnie dziesięciolecie, a jej przedmiotem są efekty uzyskane w dziedzinie ochrony wód, ochrony powietrza oraz ochrony powierzchni ziemi Podstawowe dane charakteryzujące efekty rzeczowe uzyskane w wyniku przekazania do użytku inwestycji ochrony środowiska w latach przedstawiono w tabeli 1 22 Efekty rzeczowe ochrony środowiska w zakresie ochrony wód Jednym z głównych elementów systemu ochrony wód, decydującym o poziomie ich czystości, są oczyszczalnie ścieków Odpowiednia ilość, rodzaj, a zwłaszcza przepustowość oddawanych co roku do użytku oczyszczalni ścieków umożliwia istotną poprawę jakości wód Dokonanie szczegółowej oceny postępu w tej dziedzinie wymaga uwzględnienia wszystkich tych trzech wielkości Dane charakteryzujące wyłącznie liczbę oddawanych do użytku oczyszczalni ścieków mogą być zawodne Wiadomo, że wydajność (przepustowość) oddanych do użytku oczyszczalni jest w praktyce bardzo zróżnicowana, różne efekty w zakresie oczyszczania ścieków uzyskuje się również w zależności od poszczególnych oczyszczalni, nawet w wypadku obiektów o zbliżonej mocy i zastosowanej technologii oczyszczania 2 2 Analiza nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska w Polsce w latach , pod kier K Górki, maszynopis powielony, AE w Krakowie, Kraków 2000, s 52

3 Analiza i ocena efektów rzeczowych inwestowania w ochronie środowiska 93 Tabela 1 Efekty rzeczowe uzyskane w wyniku przekazania do użytku inwestycji ochrony środowiska w Polsce w latach Wyszczególnienie Jednostka miary Oczyszczalnie ścieków Liczba obiektów ogółem, w tym: biologiczne z podwyższonym usuwaniem biogenów Przepustowość oczyszczalni: mechanicznych chemicznych biologicznych z podwyższonym usuwaniem biogenów Zdolność przekazanych do eksploatacji urządzeń w zakresie: redukcji zanieczyszczeń: pyłowych gazowych unieszkodliwiania odpadów, w tym składowania gospodarczego wykorzystania odpadów Rekultywacja terenów składowania odpadów przemysłowych Wysypiska, stawy osadowe i wylewiska dla odpadów przemysłowych i komunalnych Sieć kanalizacyjna odprowadzająca: ścieki wody opadowe x ha ha km km x x ,4 193, ,7 40, ,5 77, a 675 ạ 1047 a ,5 250, c b b ,7 267, d b b , d b b ,4 226, d b b ,2 258, b b ,3 176, b b ,5 64, a łącznie z oczyszczalniami przyzagrodowymi (przydomowymi); b liczba oddanych ponadto do użytku oczyszczalni przyzagrodowych: w 1996 r 469 o łącznej przepustowości 777 m 3 /dobę, w 1997 r 875 o łącznej przepustowości 1472 m 3 /dobę, w 1998 r 1284 o łącznej przepustowości 1606 m 3 /dobę, w 1999 r 717 o łącznej przepustowości 758 m 3 /dobę, w 2000 r 578 o łącznej przepustowości 502 m 3 /dobę, w 2001 r 639 o łącznej przepustowości 729 m 3 /dobę; c w tym zbiornika osadowego w województwie legnickim o możliwości składowania 20,8 mln t/dobę (dane szacunkowe) Źródło: opracowanie własne na podstawie: Ochrona środowiska, GUS, Warszawa 1996, s 396; 1998, s 425; 1999, s 371; 2000, s 411; 2001, s 440; 2002, s 377

4 94 Jak wynika z danych zawartych w tabeli 1, w latach oddano w Polsce do użytku łącznie 7657 oczyszczalni ścieków (wraz z przyzagrodowymi) o łącznej przepustowości m 3 /dobę, z czego przepustowość oczyszczalni przyzagrodowych (przydomowych) wyniosła w latach zaledwie 5844 m 3 /dobę O ile w latach średnia przepustowość oczyszczalni ścieków (bez przyzagrodowych) wyniosła 2310,26 m 3 /dobę, o tyle w wypadku oczyszczalni przyzagrodowych wskaźnik ten wyniósł tylko 1,28 m 3 /dobę, co wyraźnie unaocznia skalę zróżnicowania obydwu kategorii oczyszczalni W danych prezentowanych przez GUS, dotyczących liczby i przepustowości oczyszczalni ścieków oddanych do użytku we wcześniejszym okresie (w latach ), nie są uwzględniane oczyszczalnie przydomowe W latach oddano do użytku 1016 oczyszczalni ścieków o łącznej przepustowości 2503 tys m 3 /dobę W latach wielkości te wyniosły odpowiednio 1246 i 2477 tys m 3 /dobę, czyli wybudowano w tym czasie więcej oczyszczalni, lecz o mniejszej średniej przepustowości W latach uruchomiono 952 oczyszczalnie o łącznej przepustowości 2598 tys m 3 /dobę, czyli wybudowano w tym czasie najmniej oczyszczalni, ale o największej średniej przepustowości Co charakterystyczne, w pierwszym z omawianych okresów (w latach ) udział oddanych do użytku oczyszczalni biologicznych w łącznej liczbie uruchomionych oczyszczalni wyniósł 71,6%, podczas gdy w latach wskaźnik ten osiągnął wartość 54,8%, z tym że uwzględniono wcześniej nie występujące wysoce efektywne oczyszczalnie z podwyższonym usuwaniem biogenów, których udział wyniósł 8,3% W latach udział oddanych do użytku oczyszczalni biologicznych w łącznej liczbie oddanych do użytku oczyszczalni wyniósł 47,4%, czyli najmniej z dwóch pozostałych okresów Uwzględniono również oczyszczalnie z podwyższonym usuwaniem biogenów, których udział wyniósł 14,4%, czyli więcej niż w poprzednim okresie, co należy uznać za duży postęp Ten pozornie niekorzystny trend kształtuje się zdecydowanie lepiej, jeżeli do porównań przyjmiemy miernik przepustowości oddanych do użytku oczyszczalni ścieków Wówczas, jak się okazuje, udział uruchomionych oczyszczalni biologicznych w łącznej liczbie oddanych do użytku oczyszczalni ścieków w latach wyniósł 61,1%, a w latach ,8% Uwzględniając również uzyskaną przepustowość nowych oczyszczalni z podwyższonym usuwaniem biogenów (20,8%), uzyskuje się wskaźnik w wysokości 60,6%, a więc porównywalny według tego miernika z poprzednim okresem, chociaż biorąc pod uwagę znaczący w nim udział efektywniejszych oczyszczalni jakościowo bardziej korzystny 3 W latach udział uruchomionych oczyszczalni biologicznych w łącznej liczbie oddanych do użytku oczyszczalni ścieków biorąc pod uwagę miernik przepustowości oczyszczalni ścieków wyniósł 34,2%, z tym że po dodaniu uzyskanej przepustowości z podwyższonym usuwaniem biogenów (38,3%) uzyskujemy również 72,5%, czyli wskaźnik nieco wyższy niż w poprzednich okresach 3 Ibidem, s 141

5 Analiza i ocena efektów rzeczowych inwestowania w ochronie środowiska 95 Warto zwrócić uwagę na fakt, że na przełomie lat 80 i 90 wielu inwestorów realizowało projekty przewidujące zbyt dużą przepustowość oczyszczalni, czyli na zapas i z rezerwą na przyszłe potrzeby, nie uwzględniając np nowych tendencji w oszczędzaniu wody i zmniejszaniu ilości odprowadzanych ścieków Znaczący udział w liczbie oczyszczalni ścieków oddawanych do użytku w latach mają komunalne oczyszczalnie ścieków, co potwierdzają dane zawarte w tabeli 2 W latach nakłady na komunalne oczyszczalnie cieków wykazywały tendencję rosnącą Największe nakłady poniesiono w 1999 r Wyniosły one ,5 tys zł, co stanowiło 20% łącznych nakładów na komunalne oczyszczalnie ścieków w latach W latach wybudowano 1555 komunalnych oczyszczalni ścieków o łącznej przepustowości m 3 /dobę Ich udział w ogólnej liczbie oddanych w tym okresie do użytku obiektów wyniósł 70,7%, a biorąc pod uwagę miernik przepustowości 81,8% Wskaźniki dotyczące zarówno liczby wybudowanych komunalnych oczyszczalni ścieków, jak i ich przepustowości wykazują w poszczególnych latach znaczne wahania Najwięcej obiektów wybudowano w latach , natomiast od 2000 r ich liczba maleje Największą przepustowością charakteryzowały się oczyszczalnie ścieków wybudowane w latach 1997 i 2000, a najmniejszą w 2001 r W latach liczba mieszkańców (wskaźnik LRM) korzystających z nowo otwartych komunalnych oczyszczalni ścieków wyniosła , przy czym najwięcej było ich w 2000 r Oddawane co roku do użytku oczyszczalnie ścieków przyczyniły się w znacznym stopniu do zmniejszenia problemu dotyczącego ścieków przemysłowych i komunalnych w Polsce Jak wynika z danych GUS, w latach obserwuje się wyraźne zmniejszenie ilości ścieków wymagających oczyszczania, które są odprowadzane do wód powierzchniowych Podczas gdy ich ilość w 1992 r wyniosła 3461,3 hm 3, to w 2001 r 2402,4 hm 3, czyli nastąpiło ich zmniejszenie o 1058,9 hm 3, tj o 30% Nowe oczyszczalnie przyczyniły się również do zwiększenia ilości ścieków oczyszczanych w stosunku do ilości ścieków wymagających oczyszczenia O ile wskaźnik ten dla 1992 r wyniósł 71,3%, to w 2001 r osiągnął poziom 83,2%, a tym samym nastąpiło zmniejszenie ilości ścieków nieoczyszczonych z 28,7% w 1992 r do 16,8% w 2001 r 4 23 Efekty rzeczowe uzyskane w zakresie redukcji zanieczyszczeń pyłowych oraz neutralizacji zanieczyszczeń gazowych Poniesione w latach nakłady inwestycyjne przyniosły również znaczące efekty rzeczowe w zakresie redukcji zanieczyszczeń pyłowych oraz neutralizacji zanieczyszczeń gazowych Jak wynika z danych tabeli 1, w ciągu 10 lat objętych analizą łączna zdolność przekazanych do eksploatacji urządzeń w zakresie redukcji zanieczyszczeń pyłowych osiągnęła 1422,8, przy czym urządze- 4 Ochrona środowiska, GUS, Warszawa 2002, s 137

6 96 Tabela 2 Nakłady inwestycyjne na komunalne oczyszczalnie ścieków i uzyskane w ich wyniku efekty rzeczowe a w latach Wyszczególnienie Łącznie w latach Nakłady ogółem w mln zł (ceny bieżące) (ceny stałe 2002 r) 605,4 968,6 912, , , , , , , , , , , ,2 Komunalne oczyszczalnie ścieków: LRM b Liczba oczyszczalni Przepustowość w m 3 /dobę Średnia przepustowość 1 oczyszczalni ścieków w m 3 /dobę , , , , , , ,4 a uwzględnione w ogólnych nakładach i efektach rzeczowych inwestycji ochrony środowiska; b liczba równoważnych mieszkańców według dokumentacji technicznej lub wyliczona (w razie braku), w wyniku dzielenia wielkości przyjętego w tej dokumentacji dobowego ładunku BZT 5 w ściekach dopływających do oczyszczalni przez wielkość ładunku BZT 5 pochodzącego od 1 mieszkańca, tj 60g O 2 /dobę Źródło: opracowanie własne na podstawie: Analiza nakładów inwestycyjnych, s 124 oraz Ochrona środowiska, GUS, Warszawa 2000, s 430; 2001, s 464; 2002, s 407

7 Analiza i ocena efektów rzeczowych inwestowania w ochronie środowiska 97 nia o największej zdolności redukcyjnej (308,7 ) zainstalowano w 1993 r Uruchomione urządzenia wykazują duże zróżnicowanie co do zdolności redukcyjnych w poszczególnych latach omawianego okresu Średnioroczna zdolność do redukcji zanieczyszczeń pyłowych urządzeń oddanych do użytku wyniosła 142,2 W 2001 r uzyskano najmniejsze efekty inwestycyjne w zakresie ochrony powietrza w całym badanym okresie Oddano do użytku urządzenia do redukcji zanieczyszczeń pyłowych o zdolności zaledwie 66,5 (w 2000 r 170,3 ) W wypadku urządzeń oddanych do użytku w latach , służących do neutralizacji zanieczyszczeń gazowych, ich łączna zdolność redukcyjna wyniosła 1984,88, przy czym najlepsze rezultaty uzyskano w 1997 r, przekazując do eksploatacji urządzenia o zdolnościach neutralizacyjnych wynoszących 430,2 Podobnie jak w wypadku urządzeń redukujących zanieczyszczenie pyłowe, tak i tu poziom uruchamianych co roku nowych urządzeń w badanym okresie wykazuje duże zróżnicowanie co do zdolności redukcji zanieczyszczeń gazowych (od 40,1 w 1993 r do 430,2 w 1997 r) W ostatnich latach zmniejszyły się efekty inwestycyjne w zakresie redukcji i neutralizacji zanieczyszczeń gazowych Oddane do użytku w 2001 r urządzenia wykazywały zdolność redukcyjną na poziomie 64,3 (w 2000 r 176,3 ) Średnioroczna zdolność do redukcji zanieczyszczeń gazowych oddanych do użytku w badanym okresie urządzeń była na poziomie 198,4 Inwestowanie w nowe urządzenia służące do redukcji zanieczyszczeń pyłowych oraz neutralizacji zanieczyszczeń gazowych spowodowało w latach znaczne zmniejszenie emisji głównych zanieczyszczeń powietrza Jak wynika z danych GUS, w analizowanym okresie nastąpiło zmniejszenie emisji pyłów z 1,58 mln t w 1992 r do 0,46 mln t w 2001 r, przy czym w całym tym okresie mamy do czynienia z tendencją spadkową emisji W wypadku dwutlenku siarki jego emisja zmniejszyła się w tym czasie z 2,82 mln t w 1992 r do 1,51 mln t w 2001 r 5 Według sprawozdań GUS, emisja pozostałych, głównych zanieczyszczeń powietrza nie ulegała w badanym okresie tak dużemu zmniejszeniu (lecz była to również tendencja spadkowa) 24 Efekty rzeczowe nakładów inwestycyjnych na przedsięwzięcia ochronne w zakresie gospodarowania i unieszkodliwienia odpadów przemysłowych i komunalnych Pomimo relatywnie niskich nakładów inwestycyjnych, znaczące efekty rzeczowe uzyskano w latach również w wyniku przekazania do użytku inwestycji w zakresie zagospodarowania i unieszkodliwienia odpadów przemysłowych i komunalnych Jak wynika z danych zawartych w tabeli 1, urządzenia i instalacje o najwyższej wydajności służące do unieszkodliwiania odpadów oddano do użytku 5 Ochrona środowiska, GUS, Warszawa 2002, s 189

8 98 w 1995 r Ich zdolność do unieszkodliwiania odpadów wyniosła (z tym że uwzględniono również oddany do użytku w tym czasie zbiornik osadowy w województwie legnickim o możliwościach składowania 20,8 mln t) Analizując sprawność oddanych do użytku instalacji i urządzeń do redukcji odpadów, uwagę zwraca duże ich zróżnicowanie w poszczególnych latach, z widoczną tendencją spadkową w latach W 2001 r do użytku oddano urządzenia o łącznej wydajności 844 (w stosunku do 870 w 2000 r i 1107 w 1999 r) Z kolei wydajność urządzeń służących do gospodarczego wykorzystania odpadów wyniosła w 2001 r 437 i była mniejsza o 41,4% w porównaniu z rokiem poprzednim Biorąc pod uwagę duże zaniedbania występujące w zagospodarowaniu odpadów oraz konieczność szybkiego wyrównywania różnic występujących w tej dziedzinie w związku z koniecznością dostosowywania naszego prawa do uregulowań obowiązujących w Unii Europejskiej, tendencja ta musi budzić niepokój Z gospodarką odpadami ściśle wiążą się problemy związane z budową wysypisk, stawów osadowych i wylewisk dla odpadów przemysłowych i komunalnych oraz rekultywacją terenów składowania odpadów przemysłowych W latach oddano łącznie do użytku 1748 ha wysypisk, stawów osadowych i wylewisk dla odpadów przemysłowych i komunalnych, z tym że ich wielkości w poszczególnych latach analizowanego okresu wykazywały wyraźną tendencję spadkową (tabela 1) Ich powierzchnia oddana do użytku w 2001 r wyniosła tylko 114 ha i była najmniejsza w badanym okresie W latach wybudowano sieć kanalizacyjną odprowadzającą ścieki o łącznej długości km, przy czym najdłuższą sieć o długości 4758 km wybudowano w 2000 r, a w 2001 r 4210 km, czyli niewiele mniej niż w roku poprzednim Z kolei sieć kanalizacyjna odprowadzająca wody opadowe w badanym okresie osiągnęła długość 2147 km Najdłuższy odcinek o długości 437 km został wybudowany w 2001 r 3 Podsumowanie Przedstawione efekty rzeczowe inwestycji w ochronie środowiska można rozumieć jako stopień spełnienia celów ekologicznych w odniesieniu do stanu środowiska i poziomu emisji zanieczyszczeń W ujęciu polskiej statystyki ochrony środowiska przez efekty rzeczowe inwestycji rozumie się zdolności produkcyjne powstających obiektów, np pojemność, przepustowość, powierzchnię, długość sieci, a nawet liczbę powstających użytkowanych obiektów W takim też rozumieniu traktowane były efekty rzeczowe w niniejszym artykule

9 Analiza i ocena efektów rzeczowych inwestowania w ochronie środowiska 99 Literatura Analiza nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska w Polsce w latach , pod kier K Górki, maszynopis powielony, AE w Krakowie, Kraków 2000 Ochrona środowiska, GUS, Warszawa 1996, 1998, 1999, 2000, 2001, 2002 Poskrobko B, Społeczne czynniki ochrony środowiska [w:] Ochrona środowiska Problemy społeczne i prawne, PWE, Warszawa 1991 An Analysis and Evaluation of Measurable Effects of Investment in Ecological Protection from This article analyses the measurable effects gained as a result of investing in pro-ecological investments in Poland in the years Investments made provide measurable benefits for the natural environment From , gas emissions decreased roughly 55% and dust emissions decreased by nearly 70% Moreover, the amount of sewage that was treated increased and the amount of raw sewage dumped into rivers substantially decreased The number of cities with sewage treatment facilities increased by practically 60% As well, the number of water sources in Poland classified as being of first and second-degree purity increased and the number of unclassified water sources fell Despite these improvements, there is still a lot to do in the area of waste management, especially where the re-use of waste is concerned