R E C E N Z J A. autor. mgr inż. arch. Tomasz Moskal, promotorem pracy jest dr hab. inż. arch. Maciej Motak

Transkrypt

1 Dr hab. inż. arch. Teresa Bardzińska-Bonenberg, prof. nadzw. UAP Wydział Architektury i Wzornictwa Uniwersytetu Artystycznego w Poznaniu R E C E N Z J A pracy doktorskiej p.t. Wpływ założeń Ogólnego Planu Zabudowania Miasta Rzeszowa z 1939 roku na dokumenty planistyczne miasta w latach autor mgr inż. arch. Tomasz Moskal, promotorem pracy jest dr hab. inż. arch. Maciej Motak 1. Charakterystyka formalna pracy Praca liczy 160 stron tekstu, w którym znajduje się 71 ilustracji zawierających mapy i plany archiwalne, schematy funkcjonalne, tabele i wykresy odnoszące się do omawianych w tekście problemów urbanistycznych. Bibliografia obejmuje 154 numerowane pozycje książkowe, publikacje w recenzowanych naukowych czasopismach a także przytacza informacje z archiwalnych, ogólnodostępnych czasopism z kolejnych dekad, od lat 20. XX wieku poczynając. Rozprawę zaczyna Wstęp, w którym uzasadniony został wybór tematu. Kolejny Rozdział 2 precyzuje problem badawczy, określając kolejno pole badań, cel pracy, tezy, metodę pracy, czasowy, terytorialny i merytoryczny zakres badań. W rozdziale tym przedstawiony jest również stan badań, stosowana terminologia, słownictwo i opisany jest układ pracy. Rozdział 3 obejmuje część historyczną i rozwój przestrzenny Rzeszowa, przedstawiony na tle sytuacji gospodarczej i społecznej Polski i regionu. Przed przystąpieniem do prezentacji i omówienia kolejnych planów jakie sporządzane były dla Rzeszowa po wojnie, Autor porusza jeszcze dwa tematy, bezpośrednio wiążące się z głównym nurtem rozważań. W Rozdziale 4 przedmiotem analizy jest historia powstawania Ogólnego Planu Zabudowania Miasta Rzeszowa przedstawiona na tle innych podobnych realizacji w dwudziestoleciu międzywojennym w Polsce. Zarysowane są tu także postacie twórców tego planu, architektów Kazimierza Dziewońskiego i Władysława Śmigielskiego. W Rozdziale 5 omówione są tendencje i modele kształtowania miast w Europie i ich recepcja w polskim środowisku architektów/urbanistów. Ciągiem dalszym tego rozdziału jest analiza dokumentacji kolejnych archiwalnych planów rozwoju przestrzennego Rzeszowa, zakończona podsumowaniem. Rozdział 6 to synteza i wnioski, po czym następują rozdziały zawierające bibliografię, spisy, streszczenia.

2 Można stwierdzić, że struktura pracy mgr inż. arch. Tomasza Moskala jest czytelna, problem badawczy zarysowany jest precyzyjnie, a analiza prowadzi ku jednoznacznym stwierdzeniom podsumowującym. 2. Ocena merytoryczna pracy Temat podjęty przez mgr inż. arch. Tomasza Moskala jest bardzo interesujący. Sporządzony w latach ogólny plan dla Rzeszowa charakteryzował się bardzo dobrym rozpoznaniem zasobów, warunków i obiektywnych możliwości rozwoju miasta. Oparty był o precyzyjne wytyczne związane z przewidzianą dla Rzeszowa znaczącą rolą w Centralnym Okręgu Przemysłowym. Plan zatwierdzony bezpośrednio przed wybuchem wojny nie miał szans na realizację, jednak koncepcje w nim zawarte były wprowadzane w latach powojennych. Badania, jakie prowadził mgr inż. arch. Tomasz Moskal miały na celu wykazanie na ile rozwiązania tamtego planu zostały zrealizowane w dekadach powojennych. Koncepcja bardzo ciekawa, zakładająca, że w kolejnych planach miasta, t. j. do 2003 roku, niektóre elementy planu ogólnego z 1939 roku były bardziej lub mniej świadomie powtarzane niezależnie od obowiązujących doktryn politycznych i idei urbanistycznych. Dla realizacji badań konieczne było zgromadzenie archiwalnych powojennych materiałów: plansz i tekstów kolejnych planów, ich korekt, materiałów opisowych, uzupełnień rysunkowych, dokumentów pokazujących kolejne przestrzenne koncepcje rozwoju miasta. Poszukiwania w literaturze fachowej, kwerendach w archiwach i korzystaniu z prywatnych zbiorów, nie pozwoliły na zebranie pełnej dokumentacji dla dwunastu Planów ogólnych Rzeszowa jakie były wykonane po wojnie. Niemniej część, jaka została pozyskana, obejmująca sześć kolejnych wersji planów, stanowi, zdaniem recenzentki, wystarczającą podstawę do zbadania stopnia realizacji koncepcji najstarszej. Opis kolejnych planów, prowadzony był przez Doktoranta według sprecyzowanych w Rozdziale 2 (s. 56). pięciu kryteriów. Zostały one wzięte pod uwagę w końcowej ocenie spójności powojennych planów z Ogólnym Planem Zabudowania Miasta Rzeszowa z 1939 roku. W tak skonstruowanej metodzie badań informacje szczegółowe, uzyskane z plansz i dokumentów przekładane były na zapis graficzny w ujednolicony sposób, a tym samym możliwe do porównania. Zanim została przeprowadzona analiza poszczególnych koncepcji planistycznych, Autor w rozdziałach wprowadzających określił szczegółowo problem badawczy i przedstawił historię rozwoju wielocentrycznego śródmieścia Rzeszowa. Miało to znaczenie dla późniejszej ewaluacji planowanych przekształceń, zwłaszcza komunikacyjnych, które miały miejsce na obszarze historycznego centrum miasta. Szerzej zostały też omówione zadania, jakie miał pełnić Rzeszów w przedwojennym COP. Jak wynikło to później z porównania z powojennymi planami, prognozy z 1939 roku nie odbiegały zbytnio od tego, co nastąpiło po wojnie, w nowej rzeczywistości politycznej i gospodarczej (s. 124). Analiza kolejnych planów Rzeszowa została poprzedzona omówieniem tendencji, jakie w tamtym czasie dominowały w urbanistyce i miały wpływ na kształt sieci osiedleńczej. Omówione są schematy teoretyczne miast, również te, które obejmują oprócz form przestrzennych środowisko społeczne, między innymi LSC Hansenów. Jak wykazał Autor, 2

3 niektóre z tych trendów znalazły odbicie w planach osiedli projektowanych dla Rzeszowa przed wojną. W rozbudowanej części analitycznej Doktorant przytacza i omawia 12 kolejnych planów ogólnych dla Rzeszowa, reprezentowanych w pracy przez 39 dokumentów. Niektóre plany zostały odnalezione fragmentarycznie, inne nie odnalezione, jak Plan Ogólny Perspektywiczny na rok 1975 (omówiony na s. 90), w przypadku planu na lata dokumentacja została częściowo zagubiona (s.109). Luki te widać w zbiorczym zestawieniu na (Il. 71 na s. 139). Są natomiast w dokumentacji kolejnych planów opracowania fragmentów projektowanej zabudowy, rysunki i studia dotyczące pojedynczych problemów: rozmieszczenia mieszkańców (s.108), infrastruktury (s. 84). Obraz jaki wyłonił się po chronologicznym zestawieniu dokumentów świadczy o chaosie jaki nastąpił po wojnie w opracowywaniu kolejnych planów bez realizacji założeń planu poprzedniego, nie wspominając już o staranności przechowywania dokumentów. Jak wykazuje w kolejnych rozdziałach Autor, wszystkie plany, w mniejszym lub większym stopniu, opierały się na przedwojennej koncepcji rozwoju Rzeszowa. Przykładem tego jest zrealizowany układ komunikacyjny Rzeszowa, który jest zgodny z zaleceniami Planu Ogólnego z 1939 roku i stanowi dziś szkielet komunikacji samochodowej w mieście (s. 129). Szkoda, że tego samego zabiegu i w tej samej formie Autor nie powtórzył dla rozkładu nowych osiedli, przemysłu i zespołów zieleni, które były zaprojektowane i opisane w planie Dziewońskiego i Śmigielskiego i planach powojennych. Sporządzone przez Doktoranta schematy zamieszczone na stronach dysertacji sprowadzają do wspólnego mianownika (skala, oznaczenia) kolejne, powojenne plany, które były oryginalnie podawane w różnych konwencjach graficznych. Zdaniem recenzentki nałożenie ich na tak samo przedstawiony (s. 132) plan z 1939 byłoby kropką nad i szczegółowych badań. Porównanie zostało zrealizowane nieco inną metodą. Dla każdego z planów Autor wprowadził syntetyzujące schematy ideowe - ideogramów symbolicznie oznaczając elementy opisujące miasto: strukturę zabudowy, kierunki rozwoju przestrzennego, sieć komunikacji, lokalizację przemysłu i system zieleni. Ich zestawienie w jednej tabeli (s.71) pozwala określić afiliacje kolejnych wersji z planem z 1939 roku. Ideogramy w czytelny sposób wykazują stopień wykorzystania rozwiązań zaprojektowanych w 1939 roku, ukazując kolejne koncepcje rozwoju miasta, wciąż bazujące na planie przedwojennym. Autor na ich podstawie mógł rozpoznać, które z analizowanych struktur miasta są dziś najbardziej zgodne z planem Kazimierza Dziewońskiego i Władysława Śmigielskiego. Spośród przemysłu, komunikacji, struktury zabudowy i systemu zieleni sieć komunikacyjna istniejąca obecnie okazała się najbliższa założeniom pierwszego projektu z 1939 roku. Do istotnych osiągnięć Autora, obok analizy rozwoju przestrzennego Rzeszowa można zaliczyć: zebranie materiałów graficznych i tekstów planów reprezentatywnych dla historii Planów Ogólnych miasta Rzeszowa, opis tych dokumentów z zaznaczeniem braków, co nadaje kierunek ewentualnym dalszym poszukiwaniom, przeprowadzenie analizy zmian, jakie zachodziły w kolejnych planach, 3

4 sporządzenie sekwencji schematów dla kolejnych planów ogólnych rozwoju Rzeszowa, które mogą stanowić podstawę dla rozszerzonych badań tego zagadnienia, zapis w. w. schematów w postaci ideogramów, syntetycznie ujmujących kolejne koncepcje rozwoju miasta, tabela zbiorcza zestawiająca podstawowe cechy kolejnych planów i uzyskane dane liczbowe dotyczące prognoz rozwoju miasta. 3. Uwagi szczegółowe Wysoko oceniam merytoryczną wartość rozprawy, moje poniższe uwagi mają w większości charakter polemiczny bądź odnoszą się do sposobu zredagowania pracy, co jednak ma istotne znaczenie dla zrozumienia toku myśli Autora. Moim zdaniem podstawowym mankamentem pracy jest słabe powiązanie tekstu z ilustracjami, brak niezbędnych wyjaśnień - przejść, co powoduje zaburzenie przekazu, którego miejscami trzeba się domyślać. Przykładem może być wprowadzenie na str. 36 schematów-ideogramów dla planu Rzeszowa z 1939 roku, które będą potem stanowić część podsumowania badań. Odbywa się to jednak bez wyjaśnienia koncepcji i sposobu ich budowy a także roli jaką będą odgrywać w dalszych częściach pracy. Dla lepszego, całościowego zrozumienia rozdziałów wprowadzających słuszne byłoby podsumowanie zagadnień w postaci zestawień i tabel, zwłaszcza, że narracja bywa budowana trójstopniowo: Europa (świat) Polska Rzeszów. Ponieważ dysertacja czerpie informacje wyjściowe z wielu źródeł, schemat pokazujący w sposób graficzny obszary, po których poruszał się Doktorant ułatwiłby zrozumienie ogólnej koncepcji pracy (s.8). Nie do końca wykorzystany został temat poruszony w podrozdziale omawiającym plan Rzeszowa w kontekście planów innych miast polskich przewidzianych do uprzemysłowienia w okresie dwudziestolecia międzywojennego (s ). Byłoby bardzo ciekawe wykazanie na tej podstawie znaczenia i planowanej roli Rzeszowa. Na str. 55 wyraźny jest brak podsumowania sytuacji w zakresie omówionych teorii urbanistycznych i ich przenoszenia na grunt polski (a może i rzeszowski). Podobnie, dokładny opis rezultatów kwerendy (s ) mógłby być ujęty w podsumowującą tabelę pokazującą syntetycznie zakres dokumentacji planów zachowanej się do dziś. Ten brak, tylko częściowo, uzupełnia tabela ilustracja 71. Sposób włączenia tej najważniejszej, podsumowującej badania tabeli pod nazwą il. 71 i bardzo nieliczne odwołania do niej w tekście są dla recenzentki nie do końca zrozumiałe. Ilustracje są często zbyt duże, jak na zawarte w nich treści (np. s. 124), a ich opis jest często zbyt skąpy i nie włączający rysunku w przekaz rozdziałów. W Bibliografii dziwi brak pozycji Andrzeja Basisty Betonowe dziedzictwo., książki traktującej o gospodarce planowej w budownictwie, wielkiej płycie i innych bliskich tematowi rozprawy zagadnieniach. 3. Wniosek końcowy 4

5 Pomimo wyżej wymienionych uwag szczegółowych, dysertacja doktorska mgr inż. arch. Tomasza Moskala jest pracą bardzo wartościową. Koncepcja prześledzenia na ile postanowienia Ogólnego Planu Zabudowania Miasta Rzeszowa z 1939 roku zostały pozytywnie zweryfikowane przez realia ostatnich 80 lat rozwoju miasta jest oryginalna, a jej wnioski pouczające. Jak udowodnił mgr inż. arch. Tomasz Moskal, wiele elementów w. w. Planu zostało rozwiniętych w późniejszym czasie, a niektóre wiernie zrealizowane. Stwierdzam, że praca stanowi oryginalne rozwiązanie problemu naukowego jakim jest trwałość koncepcji urbanistycznych w warunkach stabilnego charakteru rozwijającego się miasta. Sposób realizacji badań jest właściwy, mgr inż. arch. Tomasz Moskal zwraca uwagę na nieprzemijalność dobrych, kompletnych i opartych na realiach koncepcji urbanistycznych. Autor wykazał ogólną wiedzę teoretyczną w dyscyplinie naukowej architektura i urbanistyka oraz umiejętność samodzielnego prowadzenia pracy naukowej.. Zaprezentowane badania powinny być wydane drukiem pod warunkiem poprawy warstwy graficznej dysertacji i niewielkich zmian w treści rozdziałów. Powyższa ocena przedłożonej pracy doktorskiej stwarza podstawę do stwierdzenia, że dysertacja naukowa, której Autorem jest mgr inż. arch. Tomasz Moskal spełnia warunki Ustawy z dnia o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz stopniach i tytule w zakresie sztuki i wnoszę o dopuszczenie jej do publicznej obrony na Wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej. Poznań,