Inwazyjne gatunki roślin w KPN 121

Transkrypt

1 Inwazyjne gatunki roślin w KPN 121

2 Inwazyjne gatunki roślin w Kampinoskim Parku Narodowym i w jego sąsiedztwie Redakcja naukowa: Anna Otręba i Dorota Michalska-Hejduk Kampinoski Park Narodowy 2014

3 Recenzent: prof. dr hab. Barbara Tokarska-Guzik Redakcja naukowa: Anna Otręba, Dorota Michalska-Hejduk Redakcja tekstów: Andrzej Lubański Tłumaczenia: Jan Danyłow Opracowanie graficzne map: Dominik Kopeć, Jacek Kozłowski, konsultacja Paweł Dzirba Zdjęcie na okładce: Anna Kębłowska Grafika: Blanka Wiatrowska Rysunek: Łukasz Piechnik Wydawca Kampinoski Park Narodowy Izabelin 2014 ISBN Nakład 1000 Publikacja dofinansowana ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w ramach projektu pt. Inwentaryzacja i monitoring przyrody ożywionej w Kampinoskim Parku Narodowym z uwzględnieniem siedlisk przyrodniczych i gatunków Natura 2000 realizowanego w latach Przygotowanie do druku, druk i oprawa: Agencja Reklamowo-Wydawnicza Arkadiusz Grzegorczyk

4 AUTORZY Wojciech Adamowski Instytut Botaniki Białowieska Stacja Geobotaniczna, Wydział Biologii, Uniwersytet Warszawski; adres Anna Bednarek Studenckie Koło Naukowe Ochrony Przyrody, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska, Uniwersytet Łódzki; adres aniabed89@wp.pl Anna Bomanowska Katedra Geobotaniki i Ekologii Roślin, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska, Uniwersytet Łódzki; adres knopikaa@biol.uni.lodz.pl Marek Ferchmin Kampinoski Park Narodowy emeryt; adres marek.ferchmin@gmail.com Izabella Kirpluk Ogród Botaniczny, Wydział Biologii, Uniwersytet Warszawski; adres ikirpluk@biol.uw.edu.pl Ewa Kołaczkowska Zakład Geoekologii i Klimatologii, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. S. Leszczyckiego, PAN; adres ekolaczk@twarda.pan.pl Dominik Kopeć Katedra Geobotaniki i Ekologii Roślin, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska, Uniwersytet Łódzki; adres domin@biol.uni.lodz.pl Przemysław Kurek Zakład Ekologii, Instytut Botaniki im. W. Szafera, PAN; adres p.kurek@botany.pl Dorota Michalska-Hejduk Katedra Geobotaniki i Ekologii Roślin, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska, Uniwersytet Łódzki; adres dhejduk@biol.uni.lodz.pl Piotr Mędrzycki Wydział Ekologii, Wyższa Szkoła Ekologii i Zarządzania w Warszawie; adres piotr.medrzycki@ pser.pl Artur Obidziński Samodzielny Zakład Botaniki Leśnej, Wydział Leśny, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie; adres artur_obidzinski@sggw.pl Anna Otręba Zespół ds. Nauki i Monitoringu Przyrody, Kampinoski Park Narodowy; adres aotreba@kampinoskipn.gov.pl Jowita Palus Osiedle Dolnośląskie 130/17, Bełchatów; adres jowitapalus@wp.pl Alicja Polak Studenckie Koło Naukowe Ochrony Przyrody, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska, Uniwersytet Łódzki; adres alicjapolak89@gmail.com Patrycja Polak Studenckie Koło Naukowe Ochrony Przyrody, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska, Uniwersytet Łódzki; adres patrycjapolak89@gmail.com Izabela Sachajdakiewicz Pracownia Stosowanej Ekologii Roślin, Wyższa Szkoła Ekologii i Zarządzania w Warszawie; adres izabela.sachajdakiewicz@barszcz.edu.pl Blanka Wiatrowska Katedra Botaniki Leśnej, Wydział Leśny, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu; adres bwiatrowska@interia.pl Beata Woziwoda Katedra Geobotaniki i Ekologii Roślin, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska, Uniwersytet Łódzki; adres woziwoda@biol.uni.lodz.pl

5

6 SPIS TREŚCI SŁOWO WSTĘPNE PROBLEM INWAZJI ROŚLIN OBCEGO POCHODZENIA W POLSKICH PARKACH NARODOWYCH A. Bomanowska, I. Kirpluk, W. Adamowski, J. Palus, A. Otręba 2. CEL I TEREN OPRACOWANIA D. Michalska-Hejduk, A. Otręba 3. METODY ZBIORU I OPISU DANYCH A. Otręba, D. Michalska-Hejduk 4. INWAZYJNE GATUNKI ROŚLIN WE FLORZE PUSZCZY KAMPINOSKIEJ A. Bomanowska, M.Ferchmin, I.Kirpluk, A.Otręba 5. CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH INWAZYJNYCH GATUNKÓW ROŚLIN Gatunki jednoroczne W. Adamowski, A. Bomanowska, E. Kołaczkowska, D. Michalska-Hejduk, D. Kopeć, A. Bednarek Kolczurka klapowana Echinocystis lobata E. Kołaczkowska Niecierpek gruczołowaty Impatiens glandulifera A. Bomanowska, W. Adamowski Niecierpek drobnokwiatowy Impatiens parviflora W. Adamowski, A. Bomanowska Uczep amerykański Bidens frondosa D. Michalska-Hejduk, D. Kopeć, A. Bednarek 5.2. Byliny (zielne rośliny wieloletnie) D. Michalska-Hejduk, D. Kopeć, I. Kirpluk, I. Sachajdakiewicz, A. Polak, P. Polak, P. Mędrzycki Gatunki z rodzaju barszcz Heracleum spp I. Sachajdakiewicz, P. Mędrzycki Gatunki z rodzaju nawłoć Solidago spp D. Kopeć, D. Michalska-Hejduk, A. Polak, P. Polak Gatunki z rodzaju rdestowiec Reynoutria spp I. Kirpluk Wierzbownica gruczołowata Epilobium ciliatum D. Michalska-Hejduk, D. Kopeć 5.3. Drzewa P. Mędrzycki, A. Obidziński, A. Otręba, B. Woziwoda Czeremcha amerykańska Padus serotina A. Otręba Dąb czerwony Quercus rubra B. Woziwoda, A. Obidziński Klon jesionolistny Acer negundo P. Mędrzycki Robinia akacjowa Robinia pseudocacia A. Obidziński, B. Woziwoda 6. PROGRAM ZWALCZANIA GATUNKÓW DRZEWIASTYCH W KAMPINOSKIM PARKU NARODOWYM ZAKRES I SKUTECZNOŚĆ A. Otręba, P. Kurek, B. Wiatrowska 7. PODSUMOWANIE PROPOZYCJE DZIAŁAŃ OCHRONNYCH A. Otręba, A. Bomanowska, D. Michalska-Hejduk SUMMARY LITERATURA

7

8 SŁOWO WSTĘPNE W 2014 roku mija 55 lat od objęcia Puszczy Kampinoskiej ochroną w formie parku narodowego. Jest to obszar szczególny, który pomimo bliskości stolicy zachował bogactwo przyrodnicze. Obecnie dużym zagrożeniem jest rozrastająca się aglomeracja warszawska, a wraz z nią zwiększająca się presja człowieka na środowisko przyrodnicze. Jednym z przejawów tej presji jest świadome bądź nieświadome sprzyjanie rozprzestrzenianiu gatunków obcego pochodzenia. Monografia, którą oddajemy do rąk czytelników, jest podsumowaniem badań florystycznych nad występowaniem gatunków obcego pochodzenia na terenie Kampinoskiego Parku Narodowego. Autorzy podjęli trud zebrania danych, począwszy od badań profesora Romana Kobendzy, z prac prowadzonych w drugiej połowie XX wieku oraz współczesnych. Zagadnienie inwazji biologicznej jest niezwykle istotne na obszarze, który ze względu na swoją europejską rangę wymaga od nas wyjątkowych starań w zakresie ochrony rodzimej przyrody. Dzięki dofinansowaniu z NFOŚiGW w ramach projektu pt. Inwentaryzacja i monitoring przyrody ożywionej w Kampinoskim Parku Narodowym z uwzględnieniem siedlisk przyrodniczych i gatunków Natura 2000 przeprowadzono w 2012 r. inwentaryzację rozmieszczenia gatunków inwazyjnych najbardziej zagrażających przyrodzie. Jej plonem jest niniejsze opracowanie, adresowane zarówno do naukowców, jak i praktyków. Dlatego skupiono się nie tylko na udokumentowaniu skali inwazji poszczególnych gatunków, ale omówiono także doświadczenia zdobyte przez pracowników parku w zakresie przeciwdziałania temu zjawisku. Mamy nadzieję, że monografia zainteresuje szeroki krąg odbiorców, a biorąc pod uwagę fakt, że jednym z podstawowych sposobów zapobiegania inwazjom jest edukacja, przyczyni się także do zwiększenia świadomości ekologicznej. Dziękuję wszystkim autorom publikacji, szczególnie jej redaktorkom Pani dr Annie Otrębie i Pani dr Dorocie Michalskiej-Hejduk. Słowa wdzięczności kieruję również do Pani profesor Barbary Tokarskiej-Guzik za wnikliwą recenzję i cenne uwagi, które pomogły nadać ostateczny kształt całej pracy. Dyrektor Kampinoskiego Parku Narodowego Mirosław Markowski Izabelin, 30 października 2014 roku

9

10 1. PROBLEM INWAZJI ROŚLIN OBCEGO POCHODZENIA W POLSKICH PARKACH NARODOWYCH Anna Bomanowska, Izabella Kirpluk, Wojciech Adamowski, Jowita Palus, Anna Otręba WPROWADZENIE Jednym ze skutków działalności człowieka jest zawlekanie lub nieświadome rozsiewanie gatunków obcego pochodzenia. Niektóre z nich w stosunkowo szybkim tempie kolonizują nowe tereny i siedliska, powodując przy tym negatywne efekty w ekosystemach. Współcześnie to właśnie inwazje gatunków obcego pochodzenia spowodowane działalnością człowieka uważane są obok fragmentacji siedlisk za jedno z najpoważniejszych zagrożeń różnorodności biologicznej (CBD 1992). Rozprzestrzenianie się gatunków obcych, często na skalę masową, niesie za sobą wiele negatywnych skutków ekologicznych i jest przyczyną poważnych strat gospodarczych (m.in. Szwagrzyk 2000, Faliński 2004, Tokarska-Guzik 2005, Tokarska-Guzik i in. 2007, Kołaczkowska 2008, Solarz 2012, Tokarska-Guzik i in. 2012, Woziwoda 2012). Na całej kuli ziemskiej obserwuje się rozprzestrzenianie się gatunków inwazyjnych obcego pochodzenia na tereny cenne przyrodniczo podlegające ochronie (de Poorter 2007, Foxcrowth i in. 2013). Nie uchroniły się przed nimi najbardziej samotne wyspy oceaniczne (Walsh i in. 2008, Shaw 2013), wysokie góry (Kueffer i in. 2013) a nawet regiony polarne (Rose i Hermanutz 2004). Obszary cenne pod względem przyrodniczym pomimo reżimu ochronnego poddawane są stałemu oddziaływaniu różnorodnych czynników antropogenicznych, które zaburzają równowagę ekologiczną i umożliwiają przenikanie obcych elementów (Olaczek 1998, McKinney 2002, Pauchard i Alaback 2004, Pawlaczyk 2009, Foxcroft i in. 2013). Spośród różnych grup organizmów obcego pochodzenia (w tym inwazyjnych) rozprzestrzeniających się na obszarach chronionych czołowe miejsce zajmują rośliny naczyniowe. W Europie udział obcych przybyszów na listach florystycznych niektórych obszarów chronionych sięga nawet 40% (Pyšek i in. 2013). Również badania nad skalą inwazji w polskich parkach narodowych i krajobrazowych wykazały, że rośliny naczyniowe obcego pochodzenia stanowią zagrożenie dla naturalnych i półnaturalnych zbiorowisk roślinnych oraz gatunków rodzimej flory. Według Najberka i Solarza (2011) aż 75% (184 gat.) wszystkich obcych gatunków występujących na obszarach chronionych to rośliny naczyniowe, z czego 24 gatunki są uznawane obecnie za inwazyjne. OBCE ROŚLINY INWAZYJNE W POLSKICH PARKACH NARODOWYCH Przeprowadzone rozpoznanie obecnego stanu zainfekowania polskich parków narodowych inwazyjnymi gatunkami roślin obcego pochodzenia wykazało, że problem ten występuje w każdym z nich (tab. 1). Tabela 1. Liczba inwazyjnych gatunków roślin w polskich parkach narodowych Table 1. Number of invasive alien plant species in Polish national parks Park narodowy National park Powierzchnia (ha) Area (ha) Liczba gatunków roślin naczyniowych 1 Number of vascular plant species 1 Liczba gatunków roślin inwazyjnych 2 Number of invasive plant species 2 Udział gatunków inwazyjnych w stosunku do roślin naczyniowych (%) Percentage of invasive species in proportion to vascular plants (%) Udział gatunków inwazyjnych w stosunku do powierzchni (%) Percentage of invasive species in proportion to area (%) Babiogórski 3 391,55 ok ok. 0,31 0,590 Białowieski , ,47 0,190 Biebrzański ,00 ok ok. 3,78 0,057 Bieszczadzki ,06 ok ok. 2,00 0,055 Bory Tucholskie 4 613, ,74 0,238 Drawieński , ,65 0,373 Gorczański 7 029,85 ok ok. 1,29 0,156 Gór Stołowych 6 340,07 ok ok. 0,77 0,079 Kampinoski ,33 ok ok. 2,86 0,104 Karkonoski 5 580,00 ponad ok. 0,80 0,143 Magurski , ,30 0,051

11 10 Inwazyjne gatunki roślin w Kampinoskim Parku Narodowym i w jego sąsiedztwie Narwiański 7 350,00 ok ok. 4,24 0,381 Ojcowski 2 145,62 ok ok. 3,90 1,818 Pieniński 2 346,20 ok ok. 0,64 0,298 Poleski 9 764,00 ok ok. 1,00 0,102 Roztoczański 8 483,00 ok ok. 4,00 0,330 Słowiński , ,62 0,101 Świętokrzyski 7 626, ,05 0,406 Tatrzański ,00 ok ok. 1,10 0,052 Ujście Warty 8 074,00 ok ok. 1,60 0,099 Wielkopolski 7 583,90 około ok. 3,30 0,488 Wigierski ,60 ponad ok. 1,20 0,080 Woliński ,00 ponad ok. 2,22 0,183 1 dane z opracowań florystycznych oraz oficjalnych stron internetowych parków narodowych 2 dane uzyskane bezpośrednio z parków narodowych w 2013 r. 1 data from floristic descriptions and official national park websites 2 data obtained directly from national parks in the year 2013 Najwięcej inwazyjnych roślin naczyniowych wykazano z terenu Drawieńskiego Parku Narodowego 42 gatunki, co stanowi 4,7% ogólnej flory roślin naczyniowych tego parku, a także z Kampinoskiego 40 gat. (2,8%) i Ojcowskiego 39 gat. (3,9%). Ponad 4% udział obcych gatunków inwazyjnych we florze zanotowano także w Narwiańskim (28 gat.) i Roztoczańskim PN (27). Niemal 4% udział inwazyjnych roślin stwierdzono także we florach Biebrzańskiego Fot. 1. Robinia akacjowa Robina pseudoacacia na skraju kompleksu leśnego w Kampinoskim Parku Narodowym (fot. I. Kirpluk 2013) Photo 1. A Robina pseudoacacia growing on a forest edge within the boundaries of Kampinos National Park (32) i Słowińskiego PN (33), a około 3% w Świętokrzyskim (31) i Wielkopolskim PN (37). Najmniej gatunków inwazyjnych występuje w Babiogórskim Parku Narodowym. Stwierdzono tam występowanie tylko dwóch gatunków z rodzaju niecierpek Impatiens spp. Park ten charakteryzuje się również najmniejszym udziałem procentowym (0,31%) roślin inwazyjnych w stosunku do wszystkich roślin naczyniowych, które w nim występują. Niskim, poniżej 1% udziałem obcych przybyszów, charakteryzuje się też flora innych górskich parków narodowych: Gór Stołowych (5 gat.), Karkonoskiego (8) i Pienińskiego (7). Z uzyskanych danych wynika, że parki narodowe na obszarach górskich i podgórskich wyróżniają się mniejszą liczbą gatunków inwazyjnych roślin (średnio na ich terenie występowało 14,8 gat.) niż położone na nizinnych obszarach Polski (średnio 25,6 gat.). Jest to zbieżne z wynikami Najberka i Solarza (2011), podobną zależność zaobserwowali Pauchard i Alaback (2004) oraz Kueffer i in. (2013) w górach Ameryki Południowej. Na terenach chronionych liczba gatunków obcego pochodzenia jest wypadkową wielu zmiennych, m.in. bogactwa rodzimej flory, wielkości obszaru chronionego, różnorodności siedlisk, zagęszczenia sieci osadniczej i drogowej, infrastruktury turystycznej, a więc czynników decydujących o potencjalnej dostępności nisz dla gatunków inwazyjnych (Adamowski i in. 2002, McKinney 2002, Pauchard i Alaback 2004, Otręba 2008, Foxcroft i in. 2013). Nizinne parki narodowe, w których notowano najwięcej inwazyjnych gatunków roślin, mają kilka cech wspólnych: są młode Biebrzański, Narwiański, Drawieński, rozległe Biebrzański, Kampinoski, poddane silnej presji człowieka Kampinoski, Wielkopolski, Ojcowski, Słowiński (Danielewicz i Maliński 1997, Otręba 2007, Sołtys-Lelek i Barabasz-Krasny 2010). W zbiorczym zestawieniu gatunków inwazyjnych obcego pochodzenia w polskich parkach narodowych (tab. 2) znalazło się 67 spośród 72 gatunków uznawanych za inwazyjne w Polsce według kryteriów przyjętych przez Tokarską-Guzik i in. (2012).

12 1. Problem inwazji roślin obcego pochodzenia w polskich parkach narodowych 11 Tabela 2. Wykaz inwazyjnych gatunków roślin naczyniowych występujących w polskich parkach narodowych wraz z liczbą wystąpień Table 2. List of invasive vascular plant species noted in Polish national parks with number of records Lp. Gatunek Liczba wystąpień w parkach narodowych Kategoria inwazyjności 1 Lp. Gatunek Liczba wystąpień w parkach narodowych Kategoria inwazyjności 1 No. Species Number of national parks Categories of invasiveness 1 Nr Species 1 Acer negundo L. 12 IV 35 Impatiens parviflora DC. 19 IV 2 Ailanthus altissima (Mill.) Swingle 1 III 36 Juglans regia L. 5 II 3 Alopecurus myosuroides Huds. 1 I 37 Juncus tenuis Willd. 12 I 4 Amaranthus retroflexus L. 8 I 38 Lemna turionifera Landolt 1 III 5 Ambrosia artemisiifolia L. 1 IV 39 Lolium multiflorum Lam. 4 II 6 Amelanchier lamarckii F.G. Schroed 1 II 40 Lupinus polyphyllus Lindl. 13 III 7 Amelanchier spicata (Lam.) K.Koch 4 IV 41 Lycium barbarum L. 6 I 8 Anthoxanthum aristatum Boiss. 3 I 42 Lysimachia punctata L. 1 I 9 Aronia prunifolia (Marshall) Rehder 2 II 43 Mimulus guttatus DC. 3 III 10 Aster novi-belgii L. 6 IV 44 Onobrychis viciifolia Scop. 1 II 11 Aster salignus Willd. 2 I 45 Oxalis corniculata L. 1 I 12 Avena fatua L. s.l. 7 I 46 Oxalis fontana Bunge 7 I 13 Bidens frondosa L. 10 III 47 Padus serotina (Ehrh.) Borkh. 10 IV 14 Bromus carinatus Hook. & Arn. 6 IV 48 Parthenocissus inserta (A. Kern.) Fritsch 6 II 15 Bunias orientalis L. 7 III 49 Quercus rubra L. 14 IV 16 Clematis vitalba L. 4 II 50 Reynoutria japonica (Houtt.) Ronse Decraene 15 IV 17 Conyza canadensis (L.) Cronquist 13 I 51 Reynoutria sachalinensis (F. Schmidt) Nakai 7 IV 18 Cornus sericea L.emend. Murray 5 III 52 Rhus typhina L. 6 II 19 Digitalis purpurea L. 5 II 53 Robinia pseudoacacia L. 14 IV 20 Diplotaxis muralis (L.) DC. 2 I 54 Rosa rugosa Thunb. 11 IV 21 Echinochloa crus-galli (L.) P.Beauv 9 I 55 Rudbeckia laciniata L. 11 IV 22 Echinocystis lobata (F.Michx) Torr. & A. Gray 13 IV 56 Rumex confertus Willd. 3 II 23 Elodea canadensis Michx. 11 IV 57 Setaria pumila (Poir.) Roem. & Schult. 7 I 24 Epilobium ciliatum Raf. 6 II 58 Setaria viridis (L.) Beauv. 7 I 25 Erigeron annuus (L.) Pers 10 II 59 Solidago canadensis L. 15 IV 26 Fraxinus pennsylvanica Marshall 5 III 60 Solidago gigantea Aiton 17 IV 27 Galinsoga ciliata (Raf.) S.F. Blake 11 I 61 Solidago graminifolia (L.) Elliott 2 IV 28 Galinsoga parviflora Cav. 10 I 62 Spiraea tomentosa L. 1 IV 29 Helianthus tuberosus L. 12 II 63 Telekia speciosa (Schreb.) Baumg. 3 II 30 Heracleum mantegazzianum Sommier & Levier 5 IV 64 Veronica filiformis Sm. 3 II 31 Heracleum sosnowskyi Manden. 8 IV 65 Veronica persica Poir. 11 I 32 Hordeum murinum L. 3 I 66 Vicia grandiflora Scop. 1 I 33 Impatiens capensis Meerb. 1 III 67 Xanthium albinum (Widder) H. Scholz 3 IV 34 Impatiens glandulifera Royle 16 IV Gatunki wymienione w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2011 r. wyróżniono pogrubioną czcionką 1 Według Tokarskiej-Guzik i in Species listed in the secondary legislation of the Minister of the Environment from the 9th of September 2011 written in bold 1 By Tokarska-Guzik et al Number of national parks Categories of invasiveness 1

13 12 Inwazyjne gatunki roślin w Kampinoskim Parku Narodowym i w jego sąsiedztwie 34,3% 29,9% 13,4% 22,4% I II III IV Fot. 2. Okrajek lasu między Karłowem a Pasterką opanowany przez łubin trwały Lupinus polyphyllus w Parku Narodowym Gór Stołowych (fot. A. Otręba 2013) Photo 2. A forest ecotone overgrown by Lupinus polyphyllus in Góry Stołowe National Park between Karłów and Pasterka Aż 15 gatunków (22,4%) to przedstawiciele rodziny Asteraceae, a dziewięć (13, 4%) reprezentuje rodzinę Poaceae. Większość z nich (61 gat., 91%) to kenofity. Jedynie sześć gatunków to archeofity: wyczyniec polny Alopecurus myosuroides, owies głuchy Avena fatua, chwastnica jednostronna Echinochloa crus-galli, jęczmień płonny Hordeum murinum, włośnica sina Setaria pumila i zielona S. viridis. Najliczniejszą grupę roślin inwazyjnych rosnących w parkach narodowych stanowią byliny (22 gat., 32,8%). Niewiele mniej jest gatunków jednorocznych (19 gat., 28,4%). Ponadto, w parkach narodowych występuje 17 gatunków (25,4%) inwazyjnych drzew i krzewów. Obce gatunki drzewiaste to z reguły pozostałość gospodarki leśnej sprzed objęcia terenu ochroną (fot. 1), ale także celowe introdukcje już na obszary chronione (Cichocki i Danielewicz 1993, Kluczyński 1994/1995, Danielewicz i Maliński 1997, Barabasz-Krasny i in. 2004, Dajdok i in. 2007, Otręba i Ferchmin 2007, Tałałaj i in. 2013). Źródłem dyspersji wielu gatunków drzew i krzewów są także tereny wiejskie na obszarach parków narodowych i osady leśne (Adamowski i in. 2002, Sołtys-Lelek, Barabasz-Krasny 2010, Kirpluk 2012). Analiza stopnia zagrożenia stwarzanego dla rodzimej flory przez inwazyjne rośliny występujące w parkach narodowych wykazała, że aż 23 gatunki (34,3%) należą do najwyższej IV kategorii inwazyjności (ryc. 1). Znajdują się w niej najbardziej niebezpieczne rośliny występujące na wielu stanowiskach, charakteryzujące się wysoką liczebnością populacji, a ponadto wykazujące tendencje do powiększania zajmowanych obszarów (Tokarska-Guzik i in. 2012). W ponad połowie parków narodowych stwierdzono, że do tej kategorii należą: klon jesionolistny Acer negundo, kolczurka klapowana Echinocystis lobata, niecierpek gruczołowaty Impatiens glandulifera, niecierpek drobnokwiatowy I. parviflora, dąb czerwony Quercus rubra, rdestowiec ostrokończysty Reynoutria japonica, robinia akacjowa Robinia pseudoacacia, nawłoć kanadyjska Solidago canadensis i nawłoć późna S. gigantea. Ryc. 1. Udział gatunków roślin wg kategorii inwazyjności (wg Tokarskiej-Guzik i in. 2012) w polskich parkach narodowych Fig. 1. Percentage of plant species representing different categories of invasiveness noted in Polish national parks. Description: I - IV categories of invasiveness by Tokarska-Guzik et al Duży udział (20 gat., 29,8%) mają również rośliny z I kategorii (głównie chwasty segetalne lub ruderalne), z których najbardziej rozpowszechnione są: szarłat szorstki Amaranthus retroflexus (8 parków narodowych), chwastnica jednostronna Echinochloa crus-galli (9), żółtlica owłosiona Galinsoga ciliata (11), żółtlica drobnokwiatowa G. parviflora (10), sit chudy Juncus tenuis (12) i przetacznik perski Veronica persica (11). Do kategorii II należy 15 gatunków (22,4%), a najczęstsze są słonecznik bulwiasty Helianthus tuberosus (12 parków narodowych) i przymiotno białe Erigeron annuus (10). Pozostałe rośliny z tej kategorii notowano nielicznie. Najmniejsza grupę (9 gat., 13,4%) stanowią gatunki zaliczane do III kategorii inwazyjności, które podobnie jak poprzednia kategoria miały niską frekwencję w parkach narodowych, z wyjątkiem uczepu amerykańskiego Bidens frondosa (10 wystąpień) i łubinu trwałego Lupinus polyphyllus (13 wystąpień) (fot. 2). W przedstawionym zestawieniu (tab. 2) niemal 20% (13 gat.) stanowią gatunki rosnące w ponad połowie parków narodowych. Najwyższą frekwencję miały niecierpki: drobnokwiatowy (19 parków) i gruczołowaty (16), nawłocie: późna (17) i kanadyjska (15) oraz rdestowiec ostrokończysty (15). Zbliżony udział (15 gat., 22,4%) miały także gatunki występujące na terenie jednego lub dwu parków narodowych. PRAWNE MOŻLIWOŚCI KONTROLI I ZWALCZANIA GATUNKÓW OBCYCH Stan wiedzy o rozpowszechnieniu inwazyjnych gatunków roślin obcego pochodzenia w poszczególnych polskich parkach narodowych powinien stanowić podstawę do podejmowania działań zaradczych. Na początku XXI wieku na obszarach chronionych przeciwdziałano inwazjom jedynie sporadycznie, obecnie w większości (w 16 z 23) parków prowadzone są już działania w tym zakresie. Są to jednak zabiegi doraźne, ograniczone do pojedynczych i najczęściej rozpowszechnionych gatunków, jak czeremcha amerykańska, dąb czerwony, niecierpek drobnokwiatowy i gruczołowaty, kolczurka klapowana (Mędrzycki i in. 2007, Najberek i Solarz 2011). Próby zwalczania inwazyjnych roślin podjęto m.in. w

14 1. Problem inwazji roślin obcego pochodzenia w polskich parkach narodowych 13 parkach narodowych: Babiogórskim niecierpek drobnokwiatowy (Babiogórski PN), Białowieskim niecierpek drobnokwiatowy, dąb czerwony, winobluszcz zaroślowy (Adamowski i Keczyński 1998, Białowieski PN), Biebrzańskim czeremcha amerykańska, dereń rozłogowy, łubin trwały i kolczurka klapowana (Tałałaj i in. 2013), Borów Tucholskich dąb czerwony, kolczurka klapowana, niecierpek drobnokwiatowy i gruczołowaty, róża pomarszczona (PN Bory Tucholskie ), Kampinoskim głównie czeremcha amerykańska i dąb czerwony (Mędrzycki i in. 2007, Otręba 2008), Magurskim niecierpek gruczołowaty (Dajdok i Pawlaczyk 2009), Tatrzańskim niecierpek gruczołowaty (Dajdok i Pawlaczyk 2009), Wigierskim niecierpek drobnokwiatowy i gruczołowaty, barszcz Sosnowskiego (Dajdok i in. 2007, Dajdok i Pawlaczyk 2009), Wolińskim niecierpek drobnokwiatowy (Woliński PN). Działania zaradcze sprowadzają się do ręcznego wyrywania, koszenia, wycinania niepożądanego przybysza i wypalania powierzchni przez niego zajętych. Niestety, są to zwykle zabiegi incydentalne, co znacznie obniża ich skuteczność. Nieliczne są projekty zwierające kompleksową strategię, jak np. modelowy program zwalczania rdestowców zrealizowany na terenie chronionym Graniczne Meandry Odry (Tokarska-Guzik i in. 2007) czy zadanie ograniczania populacji niecierpka gruczołowatego w Wigierskim Parku Narodowym podjęte w ramach projektu Life+ (Wigierski PN). Zaniechanie kontynuacji działań może doprowadzić do ponownego rozprzestrzenienia się gatunku, jak miało to miejsce w obszarze Natura 2000 Graniczne Meandry Odry (B. Tokarska-Guzik inf. ust.). Brak systemowych działań zapobiegawczych w stosunku do inwazyjnych gatunków częściowo wynika z ograniczeń natury organizacyjno-finansowej, ale także z faktu, że w Polsce istnieją niewystarczające podstawy prawne do zwalczania obcych gatunków inwazyjnych. Tymczasem potrzebę opracowania i stosowania kompleksowej strategii nakładają na nas kluczowe dokumenty międzynarodowe dotyczące ochrony przyrody i ratyfikowane przez Polskę, m.in. Konwencja o różnorodności biologicznej (CBD 1992), Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk (Konwencja Berneńska 1979) i dyrektywy unijne obwiązujące od czasu przystąpienia naszego kraju do Wspólnoty Europejskiej. W 2015 r. ma wejść w życie rozporządzenie Rady Unii Europejskiej w sprawie zapobiegania i kontrolowania rozprzestrzeniania się inwazyjnych gatunków obcych (Regulation EU 2014). Pierwsze wskazówki dotyczące zapobiegania inwazjom gatunków obcych w Polsce zawiera wykonane na zlecenie ministra środowiska opracowanie Solarza i in. z 2005 roku pt. Zasady postępowania z gatunkami roślin i zwierząt obcymi rodzimej faunie i florze (za Tokarską-Guzik i in. 2007). W opracowaniu zamieszczono listę 211 gatunków obcych (w tym 139 gat. roślin) występujących w Polsce i zaproponowano metody kontroli najbardziej rozpowszechnionych z nich (Solarz i in. 2005, za Tokarską- -Guzik i in. 2007). Do niedawna sposoby zwalczania poszczególnych gatunków były prezentowane tylko w elektronicznej bazie danych Gatunki obce w Polsce prowadzonej przez Instytut Ochrony Przyrody PAN. Dopiero w ostatnich latach powstały opracowania i publikacje, które traktują o problemie inwazji pod kątem ochrony przyrody (Dajdok i Pawlaczyk 2009, Dajdok i in. 2011, Tokarska-Guzik i in. 2012). Podejmowanie działań prewencyjnych w stosunku do gatunków inwazyjnych na obszarze Polski umożliwia ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U nr 92, poz. 880, ze zm.) i rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2011 r. w sprawie listy roślin i zwierząt gatunków obcych, które w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego mogą zagrozić gatunkom rodzimym lub siedliskom przyrodniczym (Dz.U nr 210, poz. 1260). Zgodnie z art. 120 ust. 1 ustawy oraz rozporządzeniem Ministra Środowiska zabrania się wprowadzania do środowiska przyrodniczego oraz przemieszczania w tym środowisku 16 obcych gatunków roślin naczyniowych, a wśród nich takich jak rozpowszechnione już w polskich parkach narodowych: barszcz Mantegazziego i Sosnowskiego, kolczurka klapowana, niecierpek gruczołowaty oraz rdestowce ostrokończysty i sachaliński (tab. 2). Niestety w obwiązującym rozporządzeniu brak jest dwóch groźnych i częstych na terenach chronionych gatunków drzewiastych czeremchy amerykańskiej i klonu jesionolistnego. Uwzględniono je dopiero w przygotowywanej nowelizacji rozporządzenia. Wymienione akty prawne dały narzędzia do walki z obcym najeźdźcą wybranym jednostkom administracji rządowej (np. Generalnej i regionalnym dyrekcjom ochrony środowiska) w zakresie kontroli. I tak przetrzymywanie, prowadzenie hodowli, rozmnażanie i sprzedaż na terenie kraju gatunków, które w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego mogą zagrozić rodzimym gatunkom jest możliwe wyłącznie po uzyskaniu zezwolenia właściwego regionalnego dyrektora ochrony środowiska (art. 120 ust. 2 pkt 2 ustawy o ochronie przyrody). Zakaz ten nie dotyczy dalszego przetrzymywania, bez zmiany lokalizacji, okazów przetrzymywanych w dniu wejścia w życie rozporządzenia (przypis nr 1 do rozporządzenia Ministra Środowiska z 2011). Natomiast sprowadzanie do kraju, przetrzymywanie, hodowla, rozmnażanie i sprzedaż okazów wymaga zezwolenia Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska (art. 120 ust. 2 pkt 1 ustawy o ochronie przyrody). Konsekwencją niestosowania się do powyższych przepisów są określone sankcje karne: kto będzie posiadał żywe okazy tych roślin i zwierząt bez odpowiedniego zezwolenia, popełniać będzie wykroczenie, zagrożone karą aresztu lub grzywny (art. 131 pkt. 9 ustawy o ochronie przyrody). Oba akty prawne (Dz.U nr 92, poz. 880, ze zm., Dz.U nr 210, poz. 1260) nie poruszają kwestii likwidacji istniejących już stanowisk gatunków obcych zagrażających rodzimej przyrodzie m.in. na obszarach chronionych. Brak jest również dokładnych wytycznych ze strony Ministerstwa Środowiska dotyczących działań ograniczających inwazje, które możliwe są do realizacji zarówno na etapie tworzenia planów ochrony, jak i w trakcie bieżącej działalności parków narodowych. Konkretne pytania o rozpoznanie rozmiaru tego zagrożenia i sposoby przeciwdziałania mu przez poszczególne parki narodowe pojawiły się w wynikach kontroli NIK z 2012 r., która była częścią przeglądu funkcjonowania ochrony przyrody w państwach członkowskich Unii Europejskiej.

15 14 Inwazyjne gatunki roślin w Kampinoskim Parku Narodowym i w jego sąsiedztwie Wzrost zainteresowania ograniczaniem rozprzestrzeniania się gatunków inwazyjnych w polskich obszarach chronionych, który nastąpił w ostatnich latach, to efekt przede wszystkim rosnącej świadomości oraz włączenia tego zadania do priorytetów przez fundusze krajowe i międzynarodowe przeznaczone na rzecz ochrony środowiska. Zalecenia działań, jakie na obszarach chronionych należy podjąć w stosunku do inwazyjnych gatunków obcych, zawiera baza Instytutu Ochrony Przyrody PAN (IOP) oraz opracowanie przygotowane w 2012 r. na zlecenie Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska (Tokarska-Guzik i in. 2012). Według zapisów umieszczonych przy wielu gatunkach powinno się eliminować mechanicznie (przez wyrywanie, wykopywanie lub koszenie) wszystkie pojawiające się osobniki (najlepiej przed okresem kwitnienia i owocowania) gatunku inwazyjnego i spalać poza obszarem chronionym (IOP). W przypadku terenów cennych przyrodniczo należy rozważyć podjęcie zwalczania niezależnie od ewentualnych kosztów (Tokarska-Guzik i in. 2012). Wskazana jest również eliminacja gatunków jeszcze lokalnie nieszkodliwych, których negatywny wpływ ujawnił się już na innych obszarach (Tokarska-Guzik i in. 2012). Za prowadzeniem tego typu działań w parkach narodowych przemawia wysoki reżim ochronny, dobra obsługa administracyjna i stan poznania lokalnej przyrody, co przełoży się na skuteczniejsze działania praktyczne. Instytut Ochrony Przyrody PAN jako formę przeciwdziałania inwazjom proponuje: zaniechanie uprawy rośliny w ogródkach na obszarach chronionych oraz w ich bezpośrednich otulinach oraz likwidację siedlisk ruderalnych w obszarach chronionych. Zupełna eliminacja osadnictwa i siedlisk synantropijnych będących potencjalnym źródłem inwazji byłaby dla parków narodowych idealnym rozwiązaniem, jednak w praktyce takie przedsięwzięcie nie wydaje się możliwe do wykonania ze względów finansowych i kulturowych. Siedliska ruderalne to siedliska stworzone przez człowieka, m.in. przydroża, przypłocia, przychacia (Sudnik- -Wójcikowska i Koźniewska 1988). W Kampinoskim Parku Narodowym (podobnie jak w innych obiektach chronionych) są one historycznym i charakterystycznym elementem krajobrazu i nie można ich zupełnie wyeliminować (Michalska-Hejduk i Bomanowska 2009a). Należy zatem podjąć działania zmierzające do zaniechania uprawy niebezpiecznych gatunków. Choć wiadomo, że rośliny inwazyjne uprawiane w ogródkach czy na plantacjach roślin energetycznych mogą rozprzestrzeniać się z miejsc uprawy do ekosystemów półnaturalnych i naturalnych, wciąż trwają prace nad wykorzystaniem biomasy niektórych gatunków (np. rdestowca ostrokończystego) jako źródła energii odnawialnej (Wereszczak 2009, Tokarska-Guzik i in. 2012). Ze względu na fakt, że niektóre inwazyjne gatunki roślin można kupić w sklepach i centrach ogrodniczych, istotne jest ograniczenie możliwości wprowadzania ich do uprawy. Tam, gdzie jeszcze istnieją prywatne gospodarstwa, należy instruować mieszkańców (powołując się na stan prawny w Polsce) o zakazie uprawy gatunków inwazyjnych. Na terenach osadniczych położonych na obszarach parków narodowych lub w ich bezpośrednim sąsiedztwie powinno się rekomendować wprowadzanie do uprawy przede wszystkim gatunków rodzimych, a spośród obcych takie, o których wiadomo, że nie stanowią zagrożenia dla różnorodności biologicznej. Tokarska-Guzik i in. (2012) proponują tworzenie lokalnych list gatunków ozdobnych zalecanych do sadzenia na obszarach cennych przyrodniczo, a w przypadku obcych roślin drzewiastych zalecają ich całkowite wyłączenie z introdukcji na terenach chronionych. Cenną pozycją zawierającą wskazówki pomocne w rozwiązywaniu tego problemu (także na obszarach parków narodowych, na których istnieją tereny osadnicze) jest stworzony przez Radę Europy Kodeks postępowania w zakresie ogrodnictwa i inwazyjnych roślin obcych (Heywood i Brunel 2008). Ma on na celu zachęcenie branży ogrodniczej oraz związanych z nimi specjalistów do podjęcia współpracy w zakresie ograniczania i kontrolowania wprowadzania gatunków o inwazyjnych cechach w krajach europejskich i śródziemnomorskich. Niestety, nie jest on jeszcze w Polsce powszechnie znany mimo dostępności w polskiej wersji językowej. Być może przyczyną jest to, że kodeks jest stosowany dobrowolnie oraz wymaga wysokiej zdolności do determinowania i kontrolowania własnych działań przez przemysł ogrodniczy. W Polsce trwają prace nad kodeksem dostosowanym do naszych realiów (GDOŚ). Należy zdać sobie sprawę, że bez odpowiednich rozwiązań i działań systemowych nie ma możliwości skutecznej ochrony terenów o wysokich walorach przyrodniczych przed inwazjami obcych gatunków. Strategie powinny obejmować przygotowanie takich rozwiązań organizacyjno-prawnych i finansowych, które umożliwią zapobieganie introdukcjom nowych gatunków obcych i łagodzenie negatywnego wpływu tych gatunków obcych, które już zostały introdukowane (de Poorter i in. 2007, Tokarska-Guzik i in. 2012). Opracowanie strategii i dobre podstawy prawne umożliwią szybkie podjęcie działań prewencyjnych. Większe są szanse powodzenia działań podejmowanych w pierwszych stadiach rozprzestrzeniania się gatunku na danym obszarze, bowiem im dłuższy czas upłynie od zasiedlenia danego obszaru przez określony gatunek tym działania te będą bardziej kosztowne i długotrwałe, a nawet przy obecnych możliwościach technicznych mogą być niemożliwe (Pawlaczyk 2009, Tokarska-Guzik i in. 2012). Kluczem do podjęcia działań jest wiedza na temat aktualnego zagrożenia dla różnorodności biologicznej powodowanego przez dany gatunek obcy, możliwość prognozy jego zachowania się w bliższej i dalszej przyszłości oraz dane o kosztach i efektywności działań kontrolnych. Trzeba się jednak liczyć z faktem, że nawet kraje tak wysoko rozwinięte, jak Niemcy czy Belgia, są bezsilne w stosunku do inwazji niektórych gatunków obcego pochodzenia (Starfinger i in. 2003). Przedstawiona analiza zagrożenia parków narodowych w Polsce inwazją gatunków roślin obcego pochodzenia stanowi jedynie zasygnalizowanie problemu i wstęp do pogłębionych badań nad skalą tego zjawiska na obszarach chronionych. Szczegółowe rozpoznanie zagrożenia w skali całego kraju wraz z odpowiednią stroną legislacyjną umożliwi wypracowanie skutecznej strategii kontroli i zwalczania gatunków inwazyjnych.

16 2. CEL I TEREN OPRACOWANIA Dorota Michalska-Hejduk, Anna Otręba CEL OPRACOWANIA Monografia, którą oddajemy do rąk czytelników, jest podsumowaniem wieloletnich badań i obserwacji uwieńczonych szczegółową inwentaryzacją wybranych gatunków roślin uznanych za najbardziej zagrażające bioróżnorodności Kampinoskiego Parku Narodowego. Tym samym wpisuje się w nurt syntetycznych opracowań poświęconych rozprzestrzenianiu się gatunków obcych w Polsce (Tokarska-Guzik 2005, Dajdok i Pawlaczyk 2009, Głowaciński i in. 2012, Tokarska-Guzik i in. 2012). Gówne cele pracy to: 1. Sporządzenie listy obcych inwazyjnych gatunków roślin naczyniowych dla Puszczy Kampinoskiej (obszar Kampinoskiego Parku Narodowego i jego otuliny). 2. Przedstawienie aktualnego rozmieszczenia (w kartogramie o boku 1 km) wybranych 14 inwazyjnych taksonów wraz z rekonstrukcją historii ich zadomowienia i opisaniem preferencji środowiskowych. Określenie zagrożeń jakie powoduje masowe występowanie tych gatunków oraz zidentyfikowanie sposobów przeciwdziałania ich inwazji. 3. Przeanalizowanie zakresu prac nad ograniczaniem inwazji gatunków drzewiastych obcego pochodzenia oraz ocena efektów dotychczas prowadzonych działań. Przedstawienie stanowisk wybranych gatunków w odniesieniu do podziału przestrzennego przyjętego w Atlasie rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce (Zając A. i Zając M. 2001) stanowi wkład w poznanie ich zasięgów w skali kraju. Ponadto udokumentowanie występowania gatunków inwazyjnych w pierwszych dekadach XXI wieku pozwoli na ocenę ich dynamiki w przyszłości. Praktyczny cel to zdobycie podstawowej wiedzy do realizacji programów ochrony ekosystemów przed inwazjami i wskazanie dalszych możliwości przeciwdziałania masowemu rozprzestrzenianiu się gatunków obcego pochodzenia. CHARAKTERYSTYKA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO TERENU OPRACOWANIA Jako teren opracowania przyjęto Puszczę Kampinoską, którą rozumie się jako główny kompleks Kampinoskiego Parku Narodowego wraz z otaczającą go strefą ochronną (ryc. 2). Podczas swojej ponad kilkusetletniej historii osadniczej w Puszczy Kampinoskiej człowiek wylesił olbrzymie jej obszary i osuszył niedostępne wcześniej mokradła, tworząc zupełnie nowy typ krajobrazu. Na miejscu wykarczowanych lasów zakładał osady, a w ślad za nimi pola uprawne i łąki. Uprawiając ziemię i kosząc rozległe kampinoskie łąki, ukształtował krajobraz nieleśny harmonijną mozaikę barwnych łąk, pastwisk, niewielkich śródleśnych pól poprzedzielanych miedzami, ale również stworzył sieć osadniczą i komunikacyjną. Wszystkie te elementy na trwałe wpisały się w miejscową przyrodę i stały się środowiskiem życia dla wielu gatunków roślin i zwierząt, również obcego pochodzenia. Kampinoski Park Narodowy został utworzony na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z 16 stycznia 1959 roku (Dz.U nr 17, poz. 91). Obecnie zajmuje powierzchnię ha 1. Dominującym typem roślinności są lasy (ok ha). Pozostałą powierzchnię zajmują łąki, murawy, torfowiska i obszary porolne (ryc. 2). Wokół Parku wyznaczono strefę ochronną (otulina) o powierzchni ha. Opisywany teren leży w obrębie nadzalewowych i zalewowych teras pradoliny Wisły, w zachodniej części Kotliny Warszawskiej. Kotlina otoczona jest przez wysoczyzny polodowcowe: od północy jest to wysoka krawędź Wysoczyzny Płońskiej, u podnóża której płynie Wisła, a od południa Równina Łowicko-Błońska i Równina Warszawska. Rozciągająca się równoleżnikowo pradolina wypełniona jest przede wszystkim przez osady fluwioglacjalne i fluwialne Wisły (o miąższości do 50 m) utworzone z piasków i żwirów podścielonych iłami i glinami zwałowymi. Na takich właśnie utworach powstały dwa pasy wydm i dwa pasy bagienno-depresyjne, przebiegające podobnie jak cała pradolina ze wschodu na zachód (Kaczorowska 1926, Zgorzelski i Pawłowska 2003). Pasy bagienno-depresyjne zajmują teren dawnych nurtów Prawisły. Otoczone są one od północy i południa pasami wydmowymi i krawędzią Równiny Łowicko-Błońskiej, od wschodu i zachodu zaś pasami mad rzecznych osadzonych przez Wisłę i Bzurę. Z powstałych w taki sposób mis nie ma właściwie odpływu. Spływające z wysokich pasów wydmowych wody stagnowały, tworząc duże płytkie jeziora. W miarę zarastania stawały się one siedliskiem roślinności wodnej, a następnie bagiennej, szuwarowej i w końcu olsów. Roślinność bagienna powodowała tworzenie się warstwy orsztynu, który nie przepuszcza wody i potęguje zabagnienie. Po okresie intensywnych melioracji, rozpoczętych w latach 60. XIX wieku i zakończonych w latach 70. XX wieku, teren Kampinoskiego Parku Narodowego współcześnie prawie w całości odwadniany jest przez Łasicę (z jej dopływami kanałami Zaborowskim, Ł-9 i Olszo- 1 Powierzchnia Kampinoskiego Parku Narodowego w woj. mazowieckim (bez Ośrodka Hodowli Żubrów w Smardzewicach położonego w woj. łódzkim) wg rozporządzenia Rady Ministrów (Dz.U nr 132, poz. 876).

17 16 Inwazyjne gatunki roślin w Kampinoskim Parku Narodowym i w jego sąsiedztwie lasy rzeki i kanały zabudowa drogi główne wydmy granice głównego kompleksu KPN granice otuliny KPN Kampinos Lasocin drogi pozostałe miejscowości gminne miejscowości inne Ryc. 2. Granice opracowania Kampinoski Park Narodowy wraz ze strefą ochronną Fig. 2. Kampinos National Park (KPN) and park s buffer zone

18 2. Cel i teren opracowania 17 wieckim) oraz Kanał Kromnowski (Gutry-Korycka i in. 2011). Oba te cieki stanowią prawobrzeżne dopływy Bzury. Kanał Kromnowski płynie wzdłuż północnej granicy parku, odwadniając jedynie wąski jego fragment obejmujący północny pas wydm, a zatem nie wpływa na stosunki wodne pasów bagiennych położonych bardziej na południe. W kształtowaniu bilansu wodnego bagien i łąk KPN główną rolę odgrywa Łasica, której zlewnia obejmuje obszar ponad 500 km 2. Zabiegi melioracyjne z jednej strony przyczyniły się do osuszenia znacznej części bagien, które udostępniano dla rolnictwa, z drugiej zaś spowodowały murszenie i zanik torfów, a także trwałe zmiany w szacie roślinnej i faunie. Pozostałością tych działań jest licząca 350 km sieć kanałów, które obecnie będąc w różnym stanie zamulenia i zarastania są jedną z ważniejszych dróg wnikania gatunków obcych. Od 1975 roku, kiedy podjęto decyzję o wykupach gruntów prywatnych na obszarze KPN, rozpoczęło się stopniowe opuszczanie działek użytkowanych rolniczo przez dotychczasowych gospodarzy, a wraz z zaprzestaniem działalności ludzkiej zmieniał się i ubożał krajobraz nieleśny Puszczy Kampinoskiej. Brak użytkowania uruchomił procesy ekologiczne sukcesję wtórną, regenerację przyczyniając się do powiększenia areału lasów i renaturyzaji dawnych mokradeł. Umożliwił też rozprzestrzenienie się gatunków obcych, których występowanie wcześniej było ograniczone do terenów osadniczych, na niestabilne dynamicznie regenerujące się ekosystemy.

19

20 3. METODY ZBIORU I OPISU DANYCH Anna Otręba, Dorota Michalska-Hejduk Opracowanie powstało na podstawie wyników badań, inwentaryzacji i obserwacji gatunków inwazyjnych, przeprowadzonych w Puszczy Kampinoskiej (Kampinoski PN i jego strefa ochronna) w latach W odniesieniu do całego terenu badań sporządzono listę gatunków inwazyjnych obcego pochodzenia. Szczegółowe rozmieszczenie wybranych gatunków ograniczono do głównego kompleksu Kampinoskiego PN i jego najbliższego sąsiedztwa, które rozumie się jako część strefy ochronnej Parku. Przeanalizowanie zakresu prac nad ograniczaniem inwazji gatunków drzewiastych obcego pochodzenia oraz ocenienie efektów dotychczas prowadzonych działań odniesiono natomiast do gruntów Kampinoskiego PN położonych wewnątrz głównego kompleksu Parku i w jego enklawach. LISTA GATUNKÓW INWAZYJNYCH DLA PUSZCZY KAMPINOSKIEJ Lista gatunków inwazyjnych została sporządzona w nawiązaniu do krajowego katalogu roślin obcego pochodzenia (Tokarska-Guzik i in. 2012) oraz obowiązującego prawa odnoszącego się do gatunków obcych (Dz.U nr 210, poz. 1260). Kryteriami decydującymi o uwzględnieniu danego gatunku było: wystąpienie na liście obcych roślin inwazyjnych w skali kraju (Tokarska-Guzik i in. 2012) niezależnie od rozpowszechnienia taksonu w Puszczy Kampinoskiej, wystąpienie na liście obcych roślin inwazyjnych w skali regionu lub lokalnie (Tokarska-Guzik i in. 2012) i obserwowany ekspansywny charakter gatunku na opisywanym obszarze. Dla tak wyselekcjonowanych inwazyjnych gatunków roślin na podstawie dostępnych źródeł oraz badań terenowych zebrano następujące informacje: pierwsze notowanie na podstawie doniesień publikowanych (głównie Kobendza 1930a, Nowak 1983) i niepublikowanych (głównie M. Ferchmin), częstość występowania w trzystopniowej skali: nieliczne (< 10 stanowisk), liczne ( stanowisk), masowe (>200 stanowisk), typ kolonizowanych zbiorowisk: synantropijne (segetalne i ruderalne), nieleśne (łąki, pastwiska i szuwary), leśne (w różnym stopniu przekształcone, w tym nasadzenia na gruntach porolnych), zbiorowiska wodne (cieki), ponadto odnotowywano obecność gatunku w uprawie celowej. Nazewnictwo gatunków i przynależność do rodzajów przyjęto według Mirka i in. (2002), natomiast pochodzenie, grupę geograficzno-historyczną i formę życiową podano na podstawie opracowania Tokarskiej-Guzik z zespołem (2012). ROZMIESZCZENIE WYBRANYCH GATUNKÓW Szczegółowe rozmieszczenie i szerszy opis opracowano dla 14 wybranych taksonów. W grupie tej znalazło się siedem gatunków, które występują w Puszczy Kampinoskiej masowo i jednocześnie są wysoce inwazyjne w kraju, lecz nie są uwzględnione w rozporządzeniu Ministra Środowiska (Dz.U nr 210, poz. 1260). Są to: czeremcha amerykańska Padus serotina, dąb czerwony Quercus rubra, klon jesionolistny Acer negundo, nawłoć późna Solidago gigantea, niecierpek drobnokwiatowy Impatiens parviflora, robinia akacjowa Robinia pseudoacacia, uczep amerykański Bidens frondosa. Szerzej omówiono również taksony (4 gatunki i 1 rodzaj) występujące licznie lub tylko na pojedynczych stanowiskach w Puszczy Kampinoskiej, które według rozporządzenia Ministra Środowiska (Dz.U nr 210, poz. 1260) mogą stanowić zagrożenie dla gatunków rodzimych i siedlisk przyrodniczych. Są to: barszcz Heracleum spp., kolczurka klapowana Echinocystis lobata, niecierpek gruczołowaty Impatiens glandulifera, rdestowiec ostrokończysty Reynoutria japonica, rdestowiec sachaliński Reynoutria sachalinensis. Dodatkowo uwzględniono dwa gatunki: nawłoć kanadyjską Solidago canadensis drugi gatunek północnoamerykańskiej nawłoci występujący w Puszczy Kampinoskiej, wierzbownicę gruczołowatą Epilobium ciliatum kryterium wyboru tego gatunku była obserwowana od lat 90. ubiegłego wieku jego ekspansja w zbiorowiskach nieleśnych Kampinoskiego PN (Michalska-Hejduk i Kopeć 2011). Ponadto, mimo uznania wierzbownicy gruczołowatej za gatunek inwazyjny niewiele jest prac poświęconych rozprzestrzenianiu się tego taksonu i jego preferencjom siedliskowym (Tokarska-Guzik i in. 2012), a także nie znalazł się on dotychczas w żadnym z wydanych szczegółowych opracowań (Dajdok i Pawlaczyk 2009, Dajdok i Śliwiński 2009). Rozmieszczenie wybranych 14 taksonów przedstawiono za pomocą kartogramu, w którym polem podstawowym jest kwadrat o boku 1 km. Przyjęty podział powierzchniowy nawiązuje do ogólnopolskiej siatki ATPOL 1 (Zając A. 1 Wykorzystano siatkę ATPOL udostępnioną w formacie kmz przez Bieszczadzki Park Narodowy content&task=view&id=424&itemid=137. Opiera się ona na współrzęd-

21 20 Inwazyjne gatunki roślin w Kampinoskim Parku Narodowym i w jego sąsiedztwie i Zając M. 2001). Łącznie zaprezentowano dane dla 574 pól (ryc. 3), które pokrywają obszar głównego kompleksu Kampinoskiego PN (381 pól) oraz znajdują się w jego sąsiedztwie (193 pola), tj. w najbliższej mu części strefy ochronnej Parku. Badaniami objęto ok. 40% powierzchni strefy ochronnej, w której położone są enklawy Kampinoskiego PN. W przypadku pól przeciętych granicą Parku o przynależności do Parku lub otuliny zadecydowało, w której części znajduje się ponad połowa powierzchni pola. Podstawę opracowania kartogramu dla danego gatunku stanowiły wyniki zróżnicowanych badań geobotanicznych, których wykaz i krótką charakterystykę przedstawiono w tabeli 3. Wspomniane prace miały różne cele, a badanie gatunków obcych nie zawsze stanowiło główne ich zadanie. Stąd zastosowane w nich metody nie pozwalają na syntetyczne przedstawienie danych ilościowych. Stanowi to powód dla którego w niniejszym opracowaniu zamieszczono kartogramy odnoszące się jedynie do rozmieszczenia wybranych gatunków. Najważniejsze prace, które stanowiły trzon opracowania wykonano w ramach inwentaryzacji inwazyjnych gatunków obcych w 2012 r. (projekt finansowany przez NFOŚiGW 2 ). W niniejszym rozdziale szerzej przedstawiono jedynie metodykę wykorzystaną w tym projekcie. Badania rozmieszczenia wybranych obcych gatunków inwazyjnych w 2012 r. objęły następujące prace przeprowadzone w sposób metodyczny (Dudek i Godeau 2013): a) inwentaryzację wzdłuż wytyczonych transektów w głównym kompleksie KPN i jego enklawach, b) inwentaryzację wzdłuż wytyczonej trasy w otulinie (sąsiedztwo KPN), c) inwentaryzację w pobliżu wybranych zbiorników wodnych i przy kanałach. Ad a) Transekty wytyczono w układzie północ południe co 1 km (ryc. 3). Występowanie gatunków obcych (12 taksonów) rejestrowano na powierzchniach o wymiarach 50 m długości i 5 m szerokości (250 m 2 ), których środkową oś stanowił transekt. W terenie powierzchnie lokalizowano przy użyciu odbiornika GPS zawierającego współrzędne punktów wyznaczających ich początek i koniec. Łącznie zebrano dane z 7515 powierzchni (co stanowi 188 ha, 0,5% powierzchni KPN), z których zdecydowana większość (95%) była położona w głównym kompleksie Parku. Ad b) Inwentaryzację w otulinie (ryc. 3) wykonano wzdłuż trasy prowadzącej drogami asfaltowymi okalającymi główny kompleks KPN. Łączna długość trasy wyniosła 124 km. Występowanie gatunków inwazyjnych (11 taksonów) odnotowano na pasach położonych wzdłuż 1 km odcinków drogi, które sięgały na odległość ok. 5 m w dwóch kierunkach, tj. w stronę i na zewnątrz KPN. W ten sposób nych narożników kwadratów o boku 10 km, opracowanych przez Instytut Botaniki UJ ( dostęp on-line: ), które przeliczono do układu WGS 84, zakładając że są podane w układzie Pułkowo Projekt NFOŚIGW pt. Inwentaryzacja i monitoring przyrody ożywionej w Kampinoskim Parku Narodowym z uwzględnieniem siedlisk przyrodniczych i gatunków Natura 2000 umowa nr 453/2011/Wn-50/OP-IN/D, realizacja lata zebrano dane z 248 pól o nieregularnym kształcie. Inwentaryzację wykonano w trakcie powolnego przejazdu samochodem. Uniemożliwiło to oznaczenie do gatunku roślin z rodzaju Solidago, dlatego oba gatunki S. canadensis i S. gigantea potraktowano łącznie (tab. 4). Ad c) Inwentaryzacją objęto otoczenie zbiorników wodnych, cieków i kanałów położonych w Kampinoskim Parku Narodowym i w najbliższej mu części otuliny. Do badań wytypowano 25 zbiorników wodnych charakteryzujących się zróżnicowaną powierzchnią, pochodzeniem i otaczającą je roślinnością. Inwentaryzację gatunków inwazyjnych w pobliżu cieków i kanałów przeprowadzono w miejscach dostępnych z mostów (20 punktów), odnotowując występowanie gatunków w odległości 20 m od mostu w dół i górę cieku. Dodatkowo nanoszono stanowiska gatunków uwzględnionych w rozporządzeniu Ministra Środowiska (Dz.U nr 210, poz. 1260), które odnaleziono poza powierzchniami badanymi w sposób metodyczny. Ogółem zbiór danych pochodzi z 8 źródeł i liczy blisko 13 tys. notowań (tab. 4). Większość obserwacji została zebrana metodami systematycznymi, które z reguły odnosiły się do dużego obszaru. Jedynie w przypadku badań wykonanych przez P. Mędrzyckiego z zespołem blisko 5 tys. notowań pochodziło z terenu o powierzchni 1 tys. ha (co stanowi zaledwie 1,7% powierzchni objętej opracowaniem). Stopień pokrycia informacjami wnętrza Parku i jego sąsiedztwa jest nierównomierny; większość (85%) notowań odnosi się do głównego kompleksu KPN, który zajmuje 2/3 powierzchni objętej obserwacjami. Pomimo tych niedociągnięć metodycznych zaprezentowano dane dotyczące otuliny, gdyż występujące tu gatunki inwazyjne stanowią istotne źródło dyspersji dla obszaru chronionego. Dane o charakterze punktowym lub poligonowym zgromadzono w postaci warstw GIS. Następnie położenie stanowisk (punkt lub centroid poligonu) odniesiono do pól kartogramu o boku 1 km, które uwzględniały podział na główny kompleks Parku i jego sąsiedztwo (ryc. 3). Prace w programie ArcGis wykonali J. Kozłowski i A. Otręba. Mapy do druku przygotował D. Kopeć i J. Kozłowski, konsultował P. Dzirba. Kartogramy opatrzono informacją o liczbie pól ze stwierdzeniem gatunku oraz o udziale (%) jaki pola te stanowią w odniesieniu do głównego kompleksu KPN lub jego sąsiedztwa (część otuliny). Dla gatunków, dla których wykonano kartogramy rozmieszczenia, opracowano także w odniesieniu do terenu badań: historię ich zadomowienia na podstawie danych publikowanych i niepublikowanych, w tym wieloletnich obserwacji M. Ferchmina, preferencje środowiskowe na podstawie obserwacji własnych autorów i danych literaturowych, w tym wyników analiz przestrzennych zawartych w raporcie Dudek i Godeau (2013). W przypadku dębu czerwonego Quercus rubra i robinii akacjowej Robinia pseudoacacia przeprowadzono szczegółowe analizy uwzględniające dane zawarte w planie urządzania lasu (BULiGL 2002). Przy opracowaniu poszczególnych rozdziałów wykorzystywano również dane niepublikowane następujacych osób: A. Bomanowska, M. Ferchmin, I. Kirpluk, P. Kurek, A. Otręba, B. Wiatrowska, H. Zacharczuk.