biuletyn informacyjny

Transkrypt

1 biuletyn informacyjny ISSN Nr 1/2009 (20) Oddziału Radomskiego Stowarzyszenia Elektryków Polskich MIĘDZYNARODOWE SEMINARIUM POŚWIĘCONE PAMIĘCI PROFESORA WŁODZIMIERZA KRUKOWSKIEGO ( ) Radom, 13 października 2009 r.

2 SEMINARIUM POŚWIĘCONE PAMIĘCI PROFESORA WŁODZIMIERZA KRUKOWSKIEGO ( ) upamiętniające życie i dorobek twórcy polskiej metrologii elektrycznej pod patronatem Komitetu Elektrotechniki Polskiej Akademii Nauk ORGANIZATORZY Stowarzyszenie Elektryków Polskich Oddział Radomski Polskie Towarzystwo Elektrotechniki Teoretycznej i Stosowanej PATRONAT HONOROWY Andrzej Kosztowniak Prezydent Miasta Radomia Miejsce obrad: Dom Technika NOT w Radomiu, ul. Struga 7a, godz Rozpoczęcie seminarium ( ) Wprowadzenie i powitanie Przedstawiciele: Gospodarzy, SEP-u oraz PTETiS-u Część historyczna ( ) 1 Sylwetka prof. Włodzimierza Krukowskiego dr hab. inż. Jerzy Hickiewicz (Politechnika Opolska) 2 Liczniki Krukowskiego dr inż. Andrzej Przytulski (Politechnika Opolska) 3 Przegląd prac prof. Włodzimierza Krukowskiego doc. dr inż. Zygmunt Warsza 4 Pamięć o prof. Włodzimierzu Krukowskim w Politechnice Lwowskiej Prof. dr hab. inż. Stadnyk Bohdan Iwanowicz, Prof. dr hab. inż. Iwachiw Orest Wasylowicz 5 Wystąpienia wspominkowe Część współczesna ( ) 1 Wpływ prac prof. Włodzimierza Krukowskiego na współczesną metrologię elektryczną. Uszkodzenia liczników statycznych energii elektrycznej z wykorzystaniem magnesów neodymowych dr inż. Bogusław Kasperczyk (Politechnika Śląska) 2 Prezentacja najnowszych rozwiązań technicznych w dziedzinie metrologii elektrycznej referaty firm uczestniczących w Seminarium (Pozyton Częstochowa, PSE-Wschód SA, Inter-Consulting) Podsumowanie i wypracowanie wniosków Seminarium będzie towarzyszyła ekspozycja eksponatów pamiątkowych oraz stanowisk firmowych. KOMITET PROGRAMOWY Przewodniczący Prof. dr hab. inż. Kazimierz Zakrzewski Przewodniczący Komitetu Elektrotechniki PAN Z-ca Przewodniczącego Dr hab. inż. Jerzy Hickiewicz prof. Politechniki Opolskiej, członek ZG PTETiS Członkowie Dr hab. inż. Jerzy Barglik prof. Politechniki Śląskiej, Prezes SEP Prof. dr hab.inż. Tadeusz Glinka Politechnika Śląska Dr hab. inż. Zbigniew Goryca prof. Politechniki Radomskiej Prof. dr hab. inż. Iwachiw Orest Wasylowicz Uniwersytet Narodowy Lwiwska Politechnika Prof. dr hab. inż. Krzysztof Kluszczyński Politechnika Śląska, prezes ZG PTETiS Dr hab. inż. Adam Kowalczyk prof. Politechniki Rzeszowskiej Prof. dr hab. inż. Stefan Kubisa Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie Prof. dr hab. inż. Michał Lisowski Politechnika Wrocławska Dr inż. Zbigniew Lubczyński Komisja Historyczna Oddziału Wrocławskiego SEP Prof. dr hab. inż. Mirosław Luft Rektor Politechniki Radomskiej Dr hab. inż. Krystyna Macek-Kamińska prof. Politechniki Opolskiej Dr hab. inż. Zdzisław Nawrocki prof. Politechniki Wrocławskiej Prof. dr hab.inż. Teresa Orłowska-Kowalska Politechnika Wrocławska Prof. dr hab. inż. Tadeusz Skubis Politechnika Śląska Prof. dr hab. inż. Stadnyk Bohdan Iwanowicz Uniwersytet Narodowy Lwiwska Politechnika Dr hab. inż. Dionizy Saniawa prof. Politechniki Radomskiej, członek Zarządu O/R SEP Dr hab. inż. Elżbieta Szychta prof. Politechniki Radomskiej Dr inż. Piotr Szymczak Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie Doc. dr inż. Zygmunt Warsza Polskie Towarzystwo Metrologiczne KOMITET ORGANIZACYJNY Przewodniczący Wiesław Michalski wiceprezes Oddziału Radomskiego SEP Z-ca Przewodniczącego Marek Grzywacz skarbnik Oddziału Radomskiego SEP, członek ZG SEP Członkowie Jacek Szydłowski prezes Oddziału Radomskiego SEP Bogusław Strzelec sekretarz Oddziału Radomskiego SEP Janusz Alot kierownik Centrum Szkolenia I Rzeczoznawstwa O/R SEP Joanna Perkuszewska wiceprezes Oddziału Radomskiego SEP Waldemar Bąk Oddział Radomski SEP

3 Narody, które tracąc pamięć, tracą życie Ferdynand Foch Szanowni Państwo, Kolejny numer Biuletynu Informacyjnego Oddziału Radomskiego Stowarzyszenia Elektryków Polskich zawiera materiały związane z seminarium poświęconym pamięci prof. Włodzimierza Krukowskiego. Prof. Włodzimierz Krukowski urodzony w Radomiu, wybitny naukowiec i praktyk w dziedzinie metrologii, profesor Politechniki Lwowskiej, a ponadto działacz SEP, w ostatnim okresie trochę zapomniany, zainspirował nas do zorganizowania spotkania ludzi związanych ze środowiskiem metrologów. Pamięci osoby prof. Włodzimierza Krukowskiego i jego dokonań poświęcona jest monografia opracowana pod redakcją prof. Janusza Groszkowskiego (Członka Honorowego SEP i Członka Honorowego PTETiS) Prace Włodzimierza Krukowskiego wydana staraniem Polskiej Akademii Nauk przez Państwowe Wydawnictwa Naukowe w roku Sylwetka prof. Włodzimierza Krukowskiego ukazana jest także w monografii wydanej w 2008 roku przez Główny Urząd Miar, z okazji jubileuszu istnienia GUM. W bieżącym roku PTETiS wydało książkę pod redakcją Jerzego Hickiewicza (Członka Honorowego SEP oraz Członka Honorowego PTETiS ) pt. Polacy zasłużeni dla elektryki, w której przedstawiono sylwetki Polaków związanych z początkami rozwoju elektryki. W książce tej również obszernie upamiętniono postać prof. Krukowskiego. O profesorze Krukowskim pamiętają nauczyciele i uczniowie Zespołu Szkół Elektrycznych w Nowej Soli, który przyjął imię Profesora. Władze Oddziału Radomskiego, pragnąc uczcić 90. rocznicę istnienia SEP, podjęły inicjatywę wspólnie z Polskim Towarzystwem Elektrotechniki Teoretycznej i Stosowanej, pod patronatem Komitetu Elektrotechniki PAN zorganizowania seminarium poświęconego pamięci prof. Włodzimierza Krukowskiego. Głównym celem seminarium jest przywrócenie społeczności radomskiej i gronu elektryków polskich pamięci o Profesorze oraz ocalenie od zapomnienia sylwetki tego wybitnego naukowca. Jesteśmy wszyscy wdzięczni Prezydentowi Miasta Radomia Panu Andrzejowi Kosztowniakowi za objęcie patronatem naszego seminarium. Mamy też nadzieję, że przy pomocy władz miasta i samorządu uda się godnie uczcić tego wybitnego Radomianina. Pragnę podziękować wszystkim, którzy przyczynili się do organizacji seminarium Kol. Piotrowi Szymczakowi członkowi ZG SEP, prezesowi Oddziału Szczecińskiego SEP pomysłodawcy wydobycia prof. Krukowskiego z zapomnienia w środowisku SEP-owskim. Kol. Wiesławowi Michalskiemu za podjęcie odpowiedzialności i jego wielkie i pracowite zaangażowanie w organizację seminarium. Kol. Jerzemu Hickiewiczowi za koncepcję programową i zainteresowanie środowisk naukowych tym seminarium; Panu prof., Prezesowi ZG SEP prof. Jerzemu Barglikowi oraz Prezesowi ZG PTTiS prof. Krzysztofowi Kluszczyńskiemu za ich pełne zaangażowanie w to przedsięwzięcie i poparcie tej inicjatywy. Dziękuję środowiskom naukowym ze Lwowa, Wrocławia, Gliwic, Opola, Szczecina, Rzeszowa i Radomia, jak i energetyki i przemysłu oraz wszystkim twórcom opracowującym bezinteresownie referaty na nasze spotkanie z historią. Dziękuję również patronom medialnym za przybliżenie tematyki seminarium swym odbiorcom, a w szczególności prof. Tadeuszowi Skubisowi red. naczelnemu PAK za udzielenie wielu cennych rad. Przede wszystkim jednak chciałbym podziękować prof. Władysławowi Włosińskiemu, przewodniczącemu Wydziału IV Nauk Technicznych PAN oraz prof. Kazimierzowi Zakrzewskiemu przewodniczącemu Komitetu Elektrotechniki PAN za wielkie wyróżnienie naszego seminarium patronatem Komitetu Elektrotechniki PAN, a ponadto prof. Kazimierzowi Zakrzewskiemu za podjęcie trudu i odpowiedzialności przewodniczenia Komitetowi Programowemu seminarium. Jestem przekonany, że osoba prof. Włodzimierza Krukowskiego będzie łączyć elektrotechników polskich, ukraińskich i niemieckich, wynika to również z przesłania naszego seminarium. Życząc owocnych obrad, mam nadzieję, że sympozjum będzie także miejscem, na którym uczestnicy będą mogli podzielić się swoimi wspomnieniami o prof. Krukowskim, jak też o jego wychowankach i współpracownikach. Życzę owocnych obrad i miłych wspomnień z pięknego miasta Radomia. Mgr inż. Jacek Szydłowski Prezes Oddziału Radomskiego SEP Biuletyn informacyjny Oddziału Radomskiego SEP

4 biuletyn informacyjny Oddziału Radomskiego Stowarzyszenia Elektryków Polskich nr 1/2009(20) ISSN Redaktor Naczelny: Wies³aw Michalski Redaktor Techniczny: Bogusław Strzelec Zespó³ redakcyjny: Jacek Szydłowski Marek Grzywacz Janusz Alot Sekretariat Barbara Cholewińska Adres Redakcji: Radom ul. Struga 7A (budynek NOT) tel./fax (048) tel. (048) Na 1 stronie okładki budynek główny Politechniki Lwowskiej Opracowanie wydawnicze: Jacek Pacholec, Joanna Iwanowska Druk: Wydawnictwo Naukowe Instytutu Technologii Eksploatacji PIB ul. K. Pułaskiego 6/10, Radom, tel. centr. (048) , fax (048) instytut@itee.radom.pl w numerze: Słowo wstępne Jacek Szydłowski Prezes Oddziału Radomskiego SEP Początki elektrotechnicznego szkolnictwa wyższego w Polsce Jerzy Hickiewicz 3 Włodzimierz KRUKOWSKI ( ) Zbigniew Białkiewicz, Jerzy Hickiewicz 8 Wodorowe liczniki elektrolityczne produkcji Siemens-Schuckertwerke Andrzej Przytulski 14 Przegląd i znaczenie dorobku Profesora Włodzimierza Krukowskiego ( ) w dziedzinie elektrycznych układów pomiarowych Zygmunt Lech Warsza 0 Ustalanie przyczyn pewnych uszkodzeń indukcyjnych liczników energii elektrycznej Bogusław Kasperczyk 30 Produkty ZEUP Pozyton jako elementy inteligentnych systemów pomiarowo-rozliczeniowych Michał Jagusiak 34 Nowoczesny system pomiaru energii elektrycznej Operatora Systemu Przesmyłowego w Polsce Marian Jurek, Ireneusz Szczepański, Maciej Kazirodek 36 Filtry Wyższych Harmonicznych firmy Inter-Consulting. Kryteria i korzyści z zastosowania Tomasz Biernacik 39 Seminarium poświęcone pamięci Profesora Włodzimierza Krukowskiego ( ) zostało dofinansowane przez Komitet Badań Naukowych październik 2009 Biuletyn informacyjny Oddziału Radomskiego SEP

5 Początki elektrotechnicznego szkolnictwa wyższego w Polsce THE ORIGINS OF ELECTROTECHNICAL EDUCATION AT POLISH UNIVERSITIES Abstract This paper describes the origins of technical higher education in nineteenth-century Europe. Some attempts at founding a Polish technical university on the Polish territory annexed by other countries are presented, as are the factors which finally led to the establishment, based on the austrian emperor s decree dated 4 September 1870, of the Technical Academy in Lvov, with instruction in Polish. The history of the electrotechnical faculties at this university and its development is described, as well as the promotions of their professors. We also learn about the electrotechnical faculty during the Second World War and what happened to its professors afterwards. Rozwój matematyki, fizyki, chemii w XVII wieku oraz coraz większe łączenie się wiedzy technicznej z naukami ścisłymi stworzyły potrzebę nowych form oświaty technicznej. W XVII wieku osiągnięciami techniki zaczęli się interesować uczeni uniwersyteccy, równolegle zaczęły powstawać na potrzeby wojska uczelnie techniczne zwykle jednobranżowe. Pierwsza cywilna wyższa uczelnia techniczna powstała w 1794 roku w Paryżu jako Centralna Szkoła Robót Publicznych przemianowana w 1795 roku na Szkołę Politechniczną (Ecole Polytechniqe, od gr. polytechnos biegły w wielu sztukach). Była to szkoła wysokiego lotu, profesorami jej byli: Andre Ampere, Sadi Carnot, Louis Gay- -Lussac, Joseph Lagrange, Pierre Laplace, Andre Legendre, Gaspar Monge. Od tego czasu szkoły wyższe zajmujące się różnymi dziedzinami techniki zaczęto nazywać politechnikami. Jako druga, powstała w 1806 roku politechnika w Pradze (z niemieckim językiem wykładowym), następnie: w 1815 r. w Wiedniu, w 1820 r. w Glasgow, w 1824 r. w Londynie i w 1825 r. w Karlsruhe. Wśród następnych powstających politechnik można zwrócić uwagę na politechniki w: Darmstadt (1838 r.), z którą związana była działalność Michała Dobrowolskiego herbu Doliwa (studiowali tam też: Aleksander Rothert, Kazimierz Lutosławski, Stanisław Odrowąż-Wysocki, Mieczysław Pożaryski, Gabriel Sokolnicki, Kazimierz Drewnowski Włodzimierz Krukowski), Zurychu (1854 r.) (Gabriel Narutowicz), Budapeszcie (1857 r.), Rydze (1962 r.), Kijowie (1898 r.), Petersburgu (1899 r.), Brnie (1899 r.), Gdańsku (1904 r.) i Wrocławiu (1910 r.). W Polsce w zaborze rosyjskim, jeszcze w 1826 roku, z inicjatywy ks. Stanisława Staszica powstała Szkoła Przygotowawcza do studiów technicznych. Jednak, w ramach represji po powstaniu listopadowym, została ona w 1831 roku zlikwidowana,. Politechnika Warszawska z polskim językiem wykładowym powstała dopiero w 1915 roku. Biuletyn informacyjny Oddziału Radomskiego SEP W Rzeczypospolitej Krakowskiej w roku 1836 powstał Instytut Techniczny, który po roku 1848 został przekształcony w szkołę średnią. Wyższa uczelnia techniczna z polskim językiem wykładowym, Akademia Górnicza, powstała w Krakowie dopiero w roku W roku 1862 próbowano utworzyć w Puławach Instytut Politechniczny, jednak i ta uczelnia, po powstaniu styczniowym, została zlikwidowana w 1863 roku. Pod koniec 19 wieku społeczeństwo Kongresówki zebrało kwotę 3,5 mln rubli na budowę Warszawskiego Instytutu Politechnicznego. Zebrane fundusze pozwoliły na szybkie wybudowanie czterech budynków. Jednak wbrew nadziejom powstał Instytut Politechniczny nie z polskim, lecz z rosyjskim językiem wykładowym i z rosyjską kadrą naukową. Po fali strajków, po przegranej w 1904 roku wojnie Rosji z Japonią, doszło nawet do czasowego zamknięcia uczelni. Dopiero w trakcie pierwszej wojny światowej w 1915 roku Niemcy chcąc pozyskać Polaków, zgodzili się na uruchomienie politechniki w Warszawie z polskim językiem wykładowym. Pierwsza udana próba utworzenia wyższej uczelni technicznej z polskim językiem wykładowym rozpoczęła się już w 1844 roku, kiedy to we Lwowie od Szkoły Realnej został odłączony Wydział Techniczny i zaliczony do austriackich akademii technicznych. Powstała w ten sposób Akademia Techniczna jeszcze z niemieckim językiem wykładowym. Jednak po przegranej przez Austrię wojny Prusko-Austriackiej nastąpiło w Austrii złagodzenie wewnętrznej polityki narodowościowej, w wyniku czego w 1867 roku Galicja otrzymała autonomię. Dekret cesarski z 4 września 1870 r. stanowił podstawę do wprowadzenia w Akademii Technicznej polskiego języka wykładowego, pozwalał też na uchwalanie regulaminów i proponowanie obsady katedr przez kolegium profesorskie. W 1872 roku Lwowska Uczelnia otrzymała pełny status akademicki z senatem i rektorem z wyboru i polskim językiem wykładowym. Pierwszym rektorem z wyboru został Feliks Strzelecki. Była to uczelnia o trzech wydziałach: Inżynierii Lądowej, Architektury i Chemii Technicznej. Foto 1. Fronton gmachu głównego Politechniki Lwowskiej, projektu inż. arch. Juliana Zachariewicza, wybudowany w 1877 roku (stan współczesny) 3

6 Foto 2. Fragment klatki schodowej w budynku głównym. Malowidła braci M. oraz E. Flek, według szkiców Juliana Zachariewicza W roku 1873 inż. arch. Julian Zachariewicz (późniejszy rektor uczelni) przedstawił projekt budynków uczelni. W latach wybudowano budynek chemii oraz budynek główny z frontonem wzorowanym na Politechnice Monachijskiej. Budynek główny posiada wspaniale zdobioną klatkę schodową oraz aulę z pięknymi alegorycznymi obrazami szkoły matejkowskiej. W roku 1875 powstał czwarty wydział Budowy Machin, a w roku 1877 przekształcono Akademię Techniczną w czterowydziałową CK Szkołę Politechniczną. Foto 3. Fragment Auli Głównej ozdobiony 11 alegorycznymi obrazami zaprojektowanymi przez Jana Matejkę ok roku Ważniejsze daty dotyczące elektrotechniki w dziejach tej uczelni: 1889/90 r. Pierwsze wykłady z elektrotechniki na wydziale Budowy Machin miał doc. Franciszek Dobrzyński w skromnym wymiarze 1 godz. tygodniowo (maszyny dynamoelektryczne, oświetlenie elektryczne, transmisje elektryczne). 1890/91 r. Powołano pierwszą polską Katedrę Elektrotechniki, kierownikiem jej został Roman Dzieślewski, który jednocześnie został mianowany profesorem nadzwyczajnym przez kolegium profesorskie. Roman Dzieślewski był absolwentem Wydziału Mechanicznego Szkoły Politechnicznej we Lwowie, którą ukończył w 1883 roku z odznaczeniem. Odbył też trzysemestralne studia z elektrotechniki na Politechnice w Berlinie Charlottenburgu. Następnie pracował w przemyśle i w służbach technicznych austriackiej Foto 4. Jeden z obrazów w Auli Głównej symbolizujący wynalezienie telegrafu. Odkrycie elektryczności dostarcza nowych możliwości człowiekowi. Obrazek symbolizuje kabel, który połączył dwa kontynenty. Kobieta po prawej uosabia mitologiczną Europę jadącą na byku, kobieta po lewej Amerykę symbolizowaną przez delfina. Błysk piorunu symbolizuje błyskawiczne połączenie między kontynentami. Przeciwieństwem jest, pokazany w tle, statek Kolumba wolno żeglujący przez ocean wśród burz i sztormów marynarki wojennej. O jego wyborze na profesora i kierownika katedry, zadecydowało większe doświadczenie praktyczne niż jego kontrkandydata docenta Franciszka Dobrzańskiego o gruntownym wykształceniu uniwersyteckim. Roman Dzieślewski był pierwszym polskim profesorem z dziedziny elektryki. Zorganizował pierwsze laboratorium elektrotechniczne w uczelni, jak na owe czasy bardzo dobrze wyposażone. Foto 5. Profesor Roman Dzieślewski ( ) 1909/10 r. Powołano Katedrę Elektrotechniki Konstrukcyjnej (teoria i konstrukcja maszyn elektrycznych, projektowanie elektrowni). Była to właściwie pierwsza polska katedra maszyn elektrycznych. Kierownikiem jej został Aleksander Rothert, mianowany jednocześnie profesorem zwyczajnym. Aleksander Rothert studiował w latach na wydziale mechanicznym Politechniki w Rydze. Następnie odbył studia elektrotechniczne w Politechnice w Darmstadt pod kierunkiem prof. Erazma Kittlera, w którego katedrze kształtowała się współczesna elektrotechnika trójfazowego prądu przemiennego. Po uzyskaniu dyplomu inżyniera elektryka zajmował się badaniami i studiami teorii oraz konstrukcji maszyn elektrycznych. Zajmował się też projektowaniem powstających w owym czasie instalacji trójfazowych i maszyn prądu przemiennego. Pracował w wielu miejscach w Europie, między innymi Frankfurcie n. Menem, Liege, Moskwie, w Szkocji, w Warszawie. W roku 1908 przebywał kilka miesięcy w USA, gdzie zapoznał się z organizacją pracy w zakładach przemysłowych. Był twórcą kilku patentów w Niemczech i USA. Publikował w Elektrotechnische Zeitschrift, Ecairge Electrique, Electrician i Przeglądzie Technicznym. Był bardzo aktywnym członkiem VDE, autorem książek o instalacjach wielofazowych i maszynach prądu stałego, twórcą pojęcia amperozwoi i miał ugruntowaną pozycję międzynarodową. 4 Biuletyn informacyjny Oddziału Radomskiego SEP

7 1910 r. Profesor Aleksander Rothert opracował podręcznik Teoria i konstrukcja maszyn elektrycznych. Był to pierwszy podręcznik maszyn elektrycznych wydany w języku polskim we Lwowie w 1910 roku r. Powołano trzecią Katedrę Pomiarów Elektrotechnicznych. Objął ją dr inż. Kazimierz Idaszewski, po 15-letnim stażu w dziale badań, konstrukcji i eksploatacji maszyn elektrycznych firmy Siemens w Berlinie. Kazimierz Idaszewski był też pierwszym Polakiem, który otrzymał stopień naukowy doktora z elektrotechniki. Uzyskał go z wyróżnieniem w 1904 roku na politechnice w Brunszwiku. 1920/21 r. Pierwszy rok akademicki po pierwszej wojnie światowej. Inauguracja roku akademickiego odbyła się dopiero 10 stycznia 1921 r., po likwidacji szpitala wojennego znajdującego się w czasie wojny w budynku głównym. Wydział zmienił nazwę na Wydział Mechaniczny, na wydziale utworzono Oddział Elektrotechniczny. Zatwierdzony w dniu 28 czerwca 1921 r. statut uczelni nadał jej zasłużoną nazwę Politechnika Lwowska r. Powołano czwartą Katedrę Oświetlenia Elektrycznego (później zmieniono nazwę na Urządzeń Elektrycznych), której kierownikiem został profesor Gabriel Sokolnicki (oświetlenie elektryczne, projektowanie i kosztorysowanie urządzeń elektrycznych, elektryfikacja przemysłu). Gabriel Biuletyn informacyjny Oddziału Radomskiego SEP Foto 6. Profesor Aleksander Rothert ( ) Foto 7. Profesor Kazimierz Idaszewski ( ) Foto 8. Profesor Gabriel Sokolnicki ( ) Sokolnicki miał już za sobą wiele samodzielnych doświadczeń praktycznych w zakresie projektowania i wykonywania instalacji elektrycznych. Był też projektantem elektrowni i sieci przesyłowych WN. 1920/21 r. Prof. Aleksander Rothert odszedł do Warszawy. Zlikwidowano Katedrę Elektrotechniki Konstrukcyjnej. Opiekę nad przedmiotem maszyny elektryczne objął prof. Kazimierz Idaszewski r. Pierwszy doktorat z elektrotechniki teoretycznej nt. Nowa teoria ogólnego obwodu elektrycznego. Doktorantem był Stanisław Fryze, promotorem prof. dr Ludwik Ebermann, a recenzentami: prof. Roman Dzieślewski i prof. dr Maksymilian Huber r. W dniu 8 sierpnia 1924 roku zmarł profesor Roman Dzieślewski. Rodowym nazwiskiem Dzieślewskich było Zdzisławscy herbu Powała. W celu ułatwienia wymowy zmienili je na Dzieślewscy. Grób prof. Romana Dzieślewskiego znajduje się na Cmentarzu Łyczakowskim przy głównej alei prowadzącej do Cmentarza Orląt, po jej lewej stronie, kilkadziesiąt metrów przed Cmentarzem Orląt. Foto 7. Grób Rodziny Powała-Zdzisławskich (Dzieślewskich) na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie (stan w roku 2007) Foto 8. Napis na grobie Prof. Romana Dzieślewskiego (stan w roku 2007) 1925 r. Katedrę Elektrotechniki Ogólnej objął prof. dr inż. Stanisław Fryze. Wprowadził on do polskiej elektrotechniki metodę symboliczną, był autorem artykułów do czasopism niemieckich i francuskich, w których przedstawiał systemy strzałkowania w rozgałęzionych obwodach, a później teorię mocy przebiegów odkształconych r. Dr inż. Włodzimierz Krukowski, po kilkunastoletniej pracy w laboratorium liczników elektrycznych Siemensa w Norymberdze i nominacji profesorskiej, przyjął propozycję prof. Kazimierza Idaszewskiego i objął Katedrę Pomiarów Elektrotechnicznych. Włodzimierz Krukowski był autorem świetnej pracy doktorskiej (1918 r.) z dziedziny liczników. Był też autorem 40 wynalazków z tej dziedziny, opatentowanych w wielu krajach. Firma Siemens Foto 9. Profesor Stanisław Fryze ( ) Foto. 10. Profesor Włodzimierz Krukowski ( ) wyprodukowała ponad milion liczników elektrolitycznych o ulepszonej przez niego konstrukcji r. Powołano Katedrę Maszyn Elektrycznych, której kierownikiem został prof. Kazimierz Idaszewski r. Drugi doktorat na Oddziale Elektrotechnicznym. Otrzymał go z wyróżnieniem Paweł Jan Nowacki, na 5

8 podstawie rozprawy Nowy sposób obliczania linji dalekosiężnych przy pomocy wykresów mocy ze szczególnym uwzględnieniem toru zamkniętego. Głównym recenzentem rozprawy był prof. Gabriel Sokolnicki r. Doktorat Izaaka Rosenzweiga na podstawie rozprawy Symboliczny wielowymiarowy rachunek wektorowy jako metoda Paweł Jan Nowacki Foto 11. Profesor ( ) analizy układów wielofazowych. Promotorem był prof. dr inż. Stanisław Fryze. Foto 14. Profesor Tadeusz Malarski ( ) się teorią fal elektromagnetycznych. W latach służył w wojsku Polskim. Był najpierw dowódcą stacji radiotelegraficznej, a na koniec szefem służb radiotelegraficznych VI Armii. W roku 1920 uzyskał doktorat, a w 1925 habilitację. Był organizatorem laboratoriów radiotechnicznych na Politechnice Lwowskiej oraz inicjatorem powołania sekcji radiotechnicznej i teletechnicznej. Na kierunku elektrotechnika Politechniki Lwowskiej wykłady z przedmiotów elektrotechnicznych prowadziło kolejno ośmiu profesorów, z których większość przez swoją działalność w przemyśle i instytucjach europejskich oraz publikacje w czasopismach światowych była znana i posiadała autorytet międzynarodowy. Foto. 12. Zespół pracowników Katedry Elektrotechniki Ogólnej Politechniki Lwowskiej, rok akademicki 1936/37. Od lewej: dr inż. Izaak Rosenzweig docent, zginął we Lwowie w 1941 r., Aleksander Kaszuba starszy laborant, późniejszy instruktor Katedry Podstaw Elektrotechniki Politechniki Śląskiej, prof. dr inż. Stanisław Fryze, mgr inż. Ludwik Manz starszy asystent, późniejszy główny elektryk Zjednoczenia Górniczo-Hutniczego Metali Nieżelaznych w Katowicach W czterech Katedrach Oddziału Elektrotechnicznego prowadziło zajęcia dydaktyczne kilkadziesiąt osób, wśród nich również profesor Ignacy Mościcki z Wydziału Chemicznego, który wykładał wybrane działy wysokich napięć. Prof. Ignacy Mościcki choć znany jest bardziej jako chemik, miał wielkie osiągnięcia w elektrotechnice. Przeprowadził wiele badań z zakresu techniki wysokich napięć i techniki izolacyjnej. Był twórcą oryginalnych kondensatorów WN Foto 13. Profesor Ignacy Mościcki ( ) zwanych Kondensatorami Mościckiego. Posiadał wiele patentów związanych z konstrukcją kondensatorów i techniką izolacyjną. Na Wydziale Rolniczo-Lasowym istniała Katedra Fizyki, którą kierował prof. dr hab. inż. Tadeusz Malarski. Katedra ta obsługiwała Oddział Elektrotechniczny w zakresie radiotechniki i teletechniki. Tadeusz Malarski uzyskał dyplom inżyniera mechanika w 1907 roku, następnie odbył studia matematyczno-fizyczne na Uniwersytecie we Lwowie, szczególnie interesując Rys. 1. Struktura Wydziału Mechanicznego Politechniki Lwowskiej w roku akademickim 1938/39 Oddział Elektrotechniczny Wydziału Mechanicznego dzielił się na dwie grupy: Prądów Silnych i Prądów Słabych. Z kolei Grupa Prądów Słabych podzielona była na dwie sekcje Radiotechniczną i Teletechniczną. Planowano przekształcenie Oddziału Elektrotechnicznego w samodzielny wydział. Wojna zmieniła bieg wydarzeń. Podsumowanie Profesorowie Oddziału Elektrotechnicznego zasilili powstającą Politechnikę Warszawską. Jeszcze w trakcie pierwszej wojny światowej w 1916 roku do Politechniki Warszawskiej przeszedł Kazimierz Drewnowski (pomiary elektryczne, technika wysokich napięć), który stworzył tam laboratorium wysokich napięć. Był promotorem wielu prac doktorskich, był dwukrotnie wybierany na dziekana, a w 1939 roku został wybrany na rektora. W 1917 roku podjął zajęcia w Politechnice Warszawskiej Wacław Günther. W 1920 roku do Warszawy przeniósł się prof. Aleksander Rothert, który w 1925 roku został doktorem h.c. Politechniki Warszawskiej. W tym okresie zajął się problematyką organizacji pracy i działał również w Szkole Głównej Handlowej. 6 Biuletyn informacyjny Oddziału Radomskiego SEP

9 W trakcie drugiej wojny światowej w 1941 roku zamordowani zostali przez hitlerowców: prof. dr inż. Włodzimierz Krukowski, doc. dr inż. Izaak Rosenzweig i st. asystent Katedry Pomiarów Elektrotechnicznych Eustachy Stożek, syn prof. Włodzimierza Stożka. Na rozkaz Himmlera zostało wtedy zamordowanych przez niemieckie gestapo wielu wybitnych profesorów Politechniki Lwowskiej i Uniwersytetu Jana Kazimierza. Zbiorowego mordu 40 osób dokonano w nocy z 3 na 4 lipca 1941 roku na stoku Wzgórz Wuleckich poniżej II Domu Techników. W 1939 roku do Szwajcarii wyjechał prof. Mościcki, gdzie zmarł w 1946 roku. Foto 15. Pomnik na Wzgórzu Wuleckim upamiętniający wydarzenia w nocy z 3 na 4 lipca 1941 roku W radzieckiej uczelni do roku 1961 pozostał prof. Gabriel Sokolnicki ( ). Był kierownikiem Katedry Elektrowni, Sieci i Systemów Elektrycznych, był też w latach promotorem pięciu rozpraw kandydackich, dotyczących głównie tematyki przesyłu energii elektrycznej prądem stałym. Profesorowie elektrycy Politechniki Lwowskiej oraz liczni jej wychowankowie współtworzyli odbudowujące się, lub tworzące, po drugiej wojnie światowej, elektrotechniczne ośrodki akademickie w Polsce. Jeśli by ograniczyć się do osób, które w okresie międzywojennym były już pracownikami dydaktycznymi Politechniki Lwowskiej, to tak przedstawiała się sytuacja po wojnie: Wrocław: Wacław Günther (elektrotechnika i urządzenia elektryczne), Wojciech Fuliński, Jarosław Kuryłowicz (pomiary elektryczne), Andrzej Jellonek (metrologia elektroniczna), Kazimierz Idaszewski, Paweł Jan Nowacki, Andrzej Kordecki (maszyny elektryczne), Roman Kurdziel (elektrotechnika teoretyczna), Konstanty Wołkowiński (urządzenia elektryczne), Zbigniew Siciński (materiałoznawstwo i technologia elektrotechniczna). Gliwice: Stanisław Fryze (elektrotechnika teoretyczna), Tadeusz Malarski (fizyka oraz radiotechnika), Tadeusz Zagajewski (elektronika przemysłowa), Andrzej Kamiński (systemy elektroenergetyczne), Franciszek Szymik (sieci elektryczne), Antoni Plamitzer (maszyny elektryczne), (później Opole). Gdańsk: Kazimierz Kopecki (eletroenergetyka systemowa i gospodarka energetyczna), Łukasz Dorosz (teletechnika), Zbigniew Woynarowski (ochrona środowiskowa), Zenon Jagodziński (radionawigacja, hydroakustyka). Biuletyn informacyjny Oddziału Radomskiego SEP Kraków: Jan Barzyński (sieci i urządzenia elektryczne), Władysław Kołek (maszyny elektryczne), Stanisław Kurzawa (elektrotechnika teoretyczna). Łódz: Stanisław Dzierzbicki (aparaty elektryczne), Bronisław Sochor (elektrotermia). Poznań: Bolesław Bielecki (elektroenergetyka, zabezpieczenia elektroenergetyczne), Artur Metal (pomiary elektrotechniczne), (działał również we Wrocławiu i Szczecinie). W okresie gdy w Europie powstawało i tworzyło się wyższe szkolnictwo techniczne, Politechnika Lwowska była jedną z pierwszych uczelni, które powstały w Europie Środkowej, a w latach jedyną techniczną wyższą uczelnią z polskim językiem wykładowym. Miała ona charakter ogólnopolski i skupiała Polaków ze wszystkich zaborów. Przykładowo wśród sześciu kolejnych kierowników katedr na Oddziale Elektrotechnicznym tylko dwóch urodzonych było w zaborze austriackim, trzech w rosyjskim, a jeden w pruskim. Pracownicy naukowi Oddziału Elektrotechnicznego Politechniki Lwowskiej (ponad dwudziestu profesorów i wielu pozostałych pracowników naukowo-dydaktycznych) współtworzyli kadrę naukową powstających lub odbudowywanych, po drugiej wojnie światowej, elektrotechnicznych ośrodków akademickich w Polsce. W 2004 roku odbyły się we Lwowie uroczystości lecia Politechniki Lwowskiej. Zostali na nie zaproszeni i brali w nich udział rektorzy wszystkich polskich politechnik. Na przykładzie wkładu w rozwój szkolnictwa elektrotechnicznego można sądzić, że Politechnika Lwowska stanowiła ważny zaczątek technicznego szkolnictwa wyższego w Polsce, a wydaje się, że również odegrała istotną rolę w rozwoju szkolnictwa wyższego na Ukrainie. Postacią łączącą oba te wątki mogłaby być osoba profesora Gabriela Sokolnickiego. Źródła: [1] Zbigniew Siciński: Wkład Politechniki Lwowskiej w Polską Elektrotechnikę, Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wyd. PAN [2] Praca Zbiorowa (Robert Szewalski przew. kom. red.): Politechnika Lwowska Wyd. Politechniki Wrocławskiej [3] Józef Szymczyk: O fenomenie Politechniki Lwowskiej matki polskich politechnik w 160-lecie jej powstania ( ). Energetyka, grudzień 2004, s [4] Jerzy Hickiewicz: Historia Oddziału Elektrotechnicznego Politechniki Lwowskiej z perspektywy jej 169-lecia. Przegląd Elektrotechniczny. R 84 Nr 4/2008, s [5] Nacjonalny Uniwersytet Lwiwska Politechnika : Zbiór pocztówek foto 2, foto 3 i foto 4. [6] Prywatne zbiory Krzysztofa Tomczewskiego foto 1 i 15. [7] Praca zbiorowa pod red. Jerzego Hickiewicza: Polacy zasłużeni dla elektryki. Wyd. PTETiS Warszawa, Gliwice, Opole, 2009, s Dr hab. inż. Jerzy Hickiewicz Profesor Politechniki Opolskiej j.hickiewicz@po.opole.pl 7

10 Włodzimierz KRUKOWSKI ( ) Jednym z najwybitniejszych polskich elektrotechników, uczonym o światowej sławie w dziedzinie m etrologii elektrycznej, a dziś prawie zupełnie zapomnianym, był Włodzimierz Krukowski, profesor Politechniki Lwowskiej, człowiek głębokiej wiedzy, znakomity wykładowca, członek polskich i międzynarodowych organizacji naukowo-technicznych i działacz SEP. Urodził się 19 września 1887 r. w Radomiu jako syn Antoniego prawnika i Heleny z Chmielewskich, osoby wykształconej, córki urzędnika miejskiego. Miał młodszą siostrę Zofię. Wobec trudności w uzyskaniu pracy przez prawnika-polaka w Kraju Priwislińskim, jak wówczas Rosjanie nazywali ziemie Królestwa Polskiego, rodzina wyemigrowała do Dmitriewa w Rosji (ok. 100 km na północny zachód od Kurska), a po rocznym pobycie do Narwy w Estonii. Antoni znalazł tam pracę jako sędzia, a Włodzimierz ukończył gimnazjum humanistyczne, ujawniając już wtedy upodobanie do nauk przyrodniczych i pracy doświadczalnej. Skan z zapisów z księgi parafialnej Nr 767 KRUKOWSKI WŁODZIMIERZ LUDWIK Miało miejsce w Radomiu 4 października 1887 roku o godz. 9 rano. Obecni byli: Antoni Krukowski w wieku 27 lat mieszkający od urodzenia w Radomiu oraz Mikołaj Cholewa i Józef Frybicki, dziecko rodzaju męskiego urodzone 19 września 1887 roku w Radomiu o godz. 11 rano przez jego prawowitą małżonkę Helenę z domu Chmielewską w wieku 27 lat. Synowi przy chrzcie świętym z wody nadano imiona Włodzimierz Ludwik. Chrzestnymi zostali Mieczysław Chmielewski i Maria Krukowska. Podpis nieczytelny urzędnika Chrzest w Kościele Farnym w Radomiu W 1905 r. rozpoczął studia na wydziale matematyczno-przyrodniczym uniwersytetu w Petersburgu, a że bardziej odpowiadały mu nauki techniczne, więc przeniósł się na politechnikę w Darmstadt, jednej z najlepszych wówczas uczelni technicznych, zwłaszcza o wysokim poziomie elektrotechniki. Na politechnice tej, w 1882 roku powstał pierwszy na świecie wydział elektrotechniczny, zorganizowany przez sławnego w owym czasie profesora elektrotechniki, Erazmusa Kittlera. Studiował tam Michał Doliwo-Dobrowolski, który w latach był asystentem prof. Kittlera. Studiowało tam też wielu Polaków, m.in. Jerzy Blay i Włodzimierz Horko (późniejsi dyrektorzy elektrowni w Bielsku i Będzinie), Stanisław Odrowąż-Wysocki i Mieczysław Pożaryski (późniejsi profesorowie Politechniki Warszawskiej), Marian Lutosławski (twórca pierwszej elektrowni w Warszawie, tragicznie zmarły w 1918 roku) oraz Aleksander Rothert i Gabriel Sokolnicki (późniejsi profesorowie Politechniki Lwowskiej). Włodzimierz Krukowski od początku studiów oddawał się z zamiłowaniem pracy laboratoryjnej. W Katedrze Fizyki przygotowywał i wykonywał demonstracje fizyczne ilustrujące wykłady prof. Zeisiga, co rozwinęło jego talent jako eksperymentatora. Wykonał tam nagrodzoną na konkursie naukowym Politechniki pracę: Badania możliwości zastosowania wahadła poziomego do określenia średniego ciężaru gatunkowego ziemi (1908 r.). Po jej zakończeniu otrzymał asystenturę w Instytucie Sejsmograficznym, a następnie Instytucie Fizycznym Politechniki. Pod koniec studiów wykonał u sławnego elektryka prof. Petersena pracę: Właściwości kondensatora cylindrycznego przy wysokim napięciu i różnych stopniach ekscentryczności wewnętrznego cylindra (1912), którą również nagrodzono na konkursie oraz zaliczono mu jako dyplomową. W 1913 r. uzyskał dyplom inżyniera z odznaczeniem. Prof. Petersen polecił zdolnego studenta dr. A. Möllingerowi, dyrektorowi technicznemu i kierownikowi laboratorium elektrycznego fabryki liczników w Zakładach Siemens-Schuckert w Norymberdze i Krukowski został przyjęty jeszcze przed dyplomem jako inżynier w laboratorium. Tam dał się szybko poznać jako doskonały konstruktor aparatury precyzyjnej, wysokiej klasy pomiarowiec oraz doskonały organizator, tak że już w połowie 1914 r., zaledwie po roku od uzyskania dyplomu, mając 26 lat i będąc cudzoziemcem, został zastępcą kierownika wielkiego laboratorium fabrycznego, co było ewenementem. Po wybuchu I wojny światowej został aresztowany jako poddany rosyjski, ale po poręczeniach kolegów z pracy został po paru tygodniach zwolniony i wrócił do swej pracy. Jego głęboka znajomość fizyki i elektrotechniki, znakomite powiązanie teorii z praktyką, zręczność w wykonywaniu precyzyjnych pomiarów i eksperymentów oraz wybitny zmysł konstruktorski zostały należycie ocenione i 1 stycznia 1918 r. został kierownikiem tego laboratorium. Na tym stanowisku pozostawał aż do powrotu do kraju w 1926 r. Lata były okresem głównego rozwoju W. Krukowskiego jako naukowca-metrologa. Różnorodne 8 Biuletyn informacyjny Oddziału Radomskiego SEP

11 prace w laboratorium wymagały nie tylko wszechstronnej znajomości teoretycznej i praktycznej elektrotechniki, matematyki, fizyki i chemii, ale również dużej pomysłowości i zdolności rozwiązywania zagadnień konstrukcyjnych. Wiedzę swą stale pogłębiał. W grudniu 1918 r. uzyskał doktorat za świetną pracę: Zjawiska w tarczy licznika indukcyjnego i kompensator prądu zmiennego jako środek pomocniczy do ich badania. Egzaminy związane z uzyskaniem doktoratu złożył z odznaczeniem. Dysertacja została opublikowana jako książka w 1920 r. przez wydawnictwo Springera. W tym czasie zajmował się głównie zagadnieniami liczników energii elektrycznej, osiągając w tej dziedzinie znakomite wyniki. Jego prace polegały na opracowywaniu nowych typów liczników indukcyjnych i elektrolitycznych jak też udoskonalaniu typów istniejących. Zalicza się do nich m.in. liczniki energii biernej, liczniki I 2 h i U 2 h. Zgłosił wtedy 40 wynalazków w Urzędzie Patentowym, uzyskując patenty w Niemczech, Anglii, Danii, Holandii, Szwajcarii, Japonii i na Węgrzech. Wszędzie tam jego wynalazki znalazły szerokie zastosowanie. Tak np. Siemens wyprodukował ponad milion liczników elektrolitycznych (dla prądu stałego) o ulepszonej przez niego konstrukcji. Wyniki swych prac publikował w formie książkowej lub artykułów w najpoważniejszych czasopismach elektrotechnicznych: Elektrotechnische Zeitschrift, Archiv für Elektrotechnik i Siemens Zeitschrift. W trakcie studiów Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. wystąpił o obywatelstwo polskie, pozostając nadal na stanowisku kierownika laboratorium fabryki liczników w Norymberdze, ale już jako obywatel polski. Po wojnie laboratorium to zostało przebudowane i zmodernizowane według jego projektów i wyposażone w najnowszą, częściowo specjalnie wykonaną aparaturę, zyskując sobie powszechnie opinię wzorowego. Współpraca naukowo-techniczna z autorytetami w dziedzinie elektrotechniki W. Petersenem i A. Mollingerem wywarła duży wpływ na rozwój Krukowskiego. Osobiste kontakty z wybitnymi specjalistami precyzyjnych pomiarów: prof. Keinathem, prof. Steinwehrem, (dyrektorem Physikalisch-Technische Reichsanstalt- odp. GUM), kierownikiem laboratorium PTR dr R Schmidtem oraz znakomite opanowanie techniki pomiarów najwyższej dokładności, wszystko to miało wielkie znaczenie dla dalszej Biuletyn informacyjny Oddziału Radomskiego SEP współpracy Krukowskiego z GUM oraz jego późniejszej pracy twórczej i dydaktycznej na politechnikach w kraju. Pierwszy raz po wojnie Krukowski przyjechał do Polski w 1920 roku i spotkał się wtedy z rodzicami i siostrą, którzy właśnie powrócili do kraju i zamieszkali w Warszawie. W 1920 r. nawiązał owocną, trwającą do 1939 r., współpracę z Głównym Urzędem Miar (GUM) w Warszawie i został jego doradcą naukowym. Wydatnie pomógł w opracowaniu i urządzeniu organizujących się tam laboratoriów, ich nowoczesnego wyposażenia, projektów instalacji i ustaleniu zakresu działania poszczególnych laboratoriów. Brał udział w powstałej w 1923 r. przy GUM komisji elektrycznej dla opiniowania przepisów o miernikach elektrycznych i typach narzędzi mierniczych zgłaszanych do legalizacji. W 1926 r. przeniósł się do Warszawy na stanowisko kierownika biura technicznego Polskich Zakładów Siemensa, pozostając doradcą w sprawach naukowo-organizacyjnych fabryki w Norymberdze. Było to stanowisko gorsze od poprzedniego i mniej odpowiadające jego kwalifikacjom, ale przeważyła chęć powrotu do kraju. Dla zaznajomienia się z zakresem nowej pracy i kalkulacją techniczno-handlową zwiedził szereg elektrowni, fabryk maszyn i aparatów elektrycznych oraz podstacji energetycznych w Niemczech i we Włoszech. Nowa praca nie odpowiadała zamiłowaniom Krukowskiego. Zajął się więc dodatkowo pisaniem rozpoczętej jeszcze w Norymberdze na zlecenie VDE książki Grundzüge der Zählertechnik (Podstawy techniki licznikowej), która ukazała się w 1930 r. (polski przekład dopiero w 1955 r.). Zlecenie przez VDE napisania tego rodzaju pracy cudzoziemcowi Polakowi świadczyło o ogromnym autorytecie naukowym, wiedzy i doświadczeniu Krukowskiego. Podręcznik ten zdobył wielkie uznanie u fachowców licznikowych. W latach prowadził na Politechnice Warszawskiej wykłady zlecone z liczników elektrycznych. W 1930 r. został członkiem Rady Technicznej Państwowych Zakładów Tele-Radiotechnicznych w Warszawie, które produkowały m.in. liczniki elektryczne i funkcję tę pełnił do 1939 r. W roku 1930 Krukowski został wydelegowany na zjazd Międzynarodowej Komisji Elektrycznej (IEC) do Skandynawii. W zjeździe brały udział delegacje z wielu krajów Europy i Ameryki. W 1930 r., z inicjatywy prof. Kazimierza Idaszewskiego z Politechniki Lwowskiej (który odstąpił mu prowadzoną przez siebie katedrę i zorganizowane od podstaw, po I wojnie światowej laboratorium), popartej przez prof. Gabriela Sokolnickiego, został powołany na stanowisko profesora zwyczajnego i kierownika Katedry Pomiarów Elektrycznych. We Lwowie rozpoczął się nowy etap pracy naukowej: technicznej i dydaktycznej prof. Krukowskiego. Rozpoczął ją od zmodernizowania i rozbudowy laboratorium oraz zorganizowania przy nim na zlecenie GUM Pracowni Precyzyjnych Pomiarów Elektrycznych. Jego praca naukowo-techniczna dotyczyła wtedy głównie dziedziny wzorców elektrycznych i pomiarów precyzyjnych. Zajmował się opracowaniem metod porównania wzorców 9

12 oporu i napięcia, ich prawidłowego przechowywania i transportu oraz produkcji wzorców napięcia (m.in. ogniw normalnych). Wiele miejsca poświęcił wtedy zagadnieniu dokładności pomiarów i uwzględnienia uchybów, a wyniki i wnioski z tej dziedziny publikował w Przeglądzie Elektrotechnicznym ( ) i Archiv für Technisches Messen. Prowadząc wykłady i kierując ćwiczeniami w laboratorium, wykształcił wielu inżynierów, tworząc własną lwowską szkołę młodych pomiarowców. Praca dydaktyczna dawała mu dużą satysfakcję. Według opinii mgr. inż. Stanisława Jasilkowskiego ( ) adiunkta i bliskiego współpracownika Krukowskiego: Wykłady prof. Krukowskiego odznaczały się doskonałym opanowaniem przedmiotu, wysokim poziomem naukowym oraz dużą umiejętnością podkreślenia istotnych cech zagadnienia... Wykłady były starannie przygotowane, przy czym Krukowski nie posługiwał się żadnymi notatkami... co pozwalało na stałą obserwację audytorium... i ułatwiało przedstawienie zagadnienia w sposób połączony z jak największą korzyścią dla słuchaczów. Mówił bardzo wyraźnie i wysoce interesująco, dlatego też uwaga studentów była skupiona na omawianym temacie... Pracownie były prowadzone w sposób wzorowy, przy czym tematy do ćwiczeń były wyszukiwane bardzo starannie i stale uzupełniane w miarę postępów elektrotechniki. Mimo krótkiego okresu pracy w Politechnice Lwowskiej ( ) prof. Włodzimierz Krukowski miał kilku wychowanków, którzy podjęli działalność naukową i dydaktyczną. Od 1937 roku jego asystentem, a potem adiunktem był Włodzimierz Koczan, Ukrainiec, który pozostał we Lwowie i był pierwszym powojennym kierownikiem katedry. Jego niestandardowa sylwetka i osiągnięcia wymagają jednak odrębnego opracowania. Dalsi jego wychowankowie to: Jan Barzyński ( ), który pracował jako laborant, a następnie jako asystent w latach Był potem, od roku 1950, rektorem w ówczesnej Wieczorowej Szkole Inżynierskiej w Krakowie, a od roku 1955 nauczycielem akademickim w AGH w Krakowie, a następnie od roku 1957 docentem etatowym, wykładowcą sieci elektrycznych. Jarosław Kuryłowicz ( ) był asystentem prof. Krukowskiego w latach Od roku 1947 pracował w Politechnice Wrocławskiej jako nauczyciel akademicki i jednocześnie w Oddz. Wrocławskim Instytutu Elektrotechniki jako samodzielny pracownik naukowy. Po przejściu prof. K. Idaszewskiego na emeryturę, w 1960 roku objął po nim Katedrę Pomiarów Elektrycznych Politechniki Wrocławskiej. Artur Metal był asystentem w latach oraz Od roku 1947 był adiunktem w Politechnice Wrocławskiej, a od roku 1959 profesorem kierownikiem katedry miernictwa elektrycznego w Politechnice Szczecińskiej, a następnie od roku 1969 w Politechnice Poznańskiej Wincenty Podlacha był zastępcą asystenta, a potem młodszym asystentem w latach W latach był kierownikiem Katedry Miernictwa Elektrycznego Politechniki Śląskiej w Gliwicach. Zbigniew Siciński ( ) był w latach studentem, a w latach asystentem prof. Krukowskiego. W roku 1948 rozpoczął pracę we Wrocławskim Oddziale Instytutu Elektrotechniki i był jednym z głównych współtwórców wrocławskiej szkoły materiałoznawstwa i elektrotechnologii. Uzyskał tytuły profesora nadzwyczajnego (1964) oraz zwyczajnego (1974). W latach był też nauczycielem akademickim w Politechnice Wrocławskiej. Jako ucznia profesora Krukowskiego można, bez wątpienia, uznać Andrzeja Jelonka ( ), który co prawda był tylko jego studentem w końcowych latach studiów, które odbywał w latach , ale w swoich wspomnieniach pisze o prof. Krukowskim Jego wykłady i organizacja laboratorium pomiarowego, o odmiennym niż dotychczas profilu, skierowały moje zainteresowania na miernictwo. Andrzej Jellonek pracował początkowo w przemyśle radiotechnicznymi i teletechnicznym. Po wybuchu wojny był zatrudniony w Katedrze Radiotechniki Lwowskiego Instytutu Politechnicznego, gdzie w 1941 roku uzyskał stopień kandydata nauk. Po wkroczeniu Niemców do Lwowa przeniósł się do Warszawy i działał w konspiracyjnych służbach łączności. Po wojnie, w 1946 roku, został zatrudniony na stanowisku profesora nadzwyczajnego w Katedrze Radiotechniki Politechniki Wrocławskiej. W 1962 uzyskał tytuł profesora zwyczajnego, a w roku 1980 został doktorem h.c. Politechniki Wrocławskiej. Podobnie Konstanty Bielański ( ), który też był tylko studentem prof. Krukowskiego w trakcie studiów w latach , ale jego uzdolnienia i zamiłowanie do prac pomiarowych wyraźnie wskazują, kto był jego mistrzem. Konstanty Bielański od roku 1945 był nauczycielem akademickim w Katedrze Miernictwa Elektrycznego Politechniki Śląskiej. W 1965 roku obronił doktorat, którego promotorem był prof. Stefan Węgrzyn. Od 1968 roku był docentem etatowym i kierownikiem Katedry Miernictwa Elektrycznego Politechniki Częstochowskiej. W. Krukowski był członkiem wielu towarzystw naukowych: Wydziału Nauk Mechanicznych Akademii Nauk Technicznych w Warszawie (od 1934 r.), Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego Towarzystwa Nauk we Lwowie (od 1937 r.), przewodniczącym Komitetu Naukowego Mechaniczno-Elektrycznego przy Radzie Nauk Ścisłych i Stosowanych (PAU, ANT, Tow. Naukowe w Warszawie i Tow. Naukowe we Lwowie). W Stowarzyszeniu Elektryków Polskich, do którego należał od 1926 r., pełnił wiele odpowiedzialnych funkcji: Od 1929 r. był członkiem Komisji Organizacyjnej Znaku Przepisowego SEP, w latach członkiem Zarządu Głównego, w wiceprezesem Oddziału Lwowskiego, w członkiem Centralnej Komisji Normalizacji Elektrotechnicznej (powołanym personalnie) i członkiem jej Komitetu Redakcyjnego, w członkiem Komisji Definicji i Symboli oraz Podkomisji Wielkości i Jednostek, w przewodniczącym takiej Podkomisji we Lwowie, w w Komisji XIII Przyrządów Pomiarowych członkiem w Warszawie i przewodniczącym we Lwowie, w zastępcą przewodniczącego PKE prof. K. Drewnowskiego, od 1935 stałym delegatem SEP do Komitetu Studiów IEC Pomiary. Brał udział w kongresach IEC 10 Biuletyn informacyjny Oddziału Radomskiego SEP

13 w 1930 r. w Skandynawii (w Danii, Norwegii i Szwecji), a w 1935 r. w Holandii i Belgii. W 1952 r. IEC podjęła uchwałę, by polskie słownictwo elektrotechniczne zostało włączone do Słownika Międzynarodowego. Były w tym zasługi prof. Krukowskiego. W skład słownictwa wchodził m.in. dział miernictwo elektryczne. W jego tworzeniu i uporządkowaniu zasłużył się W. Krukowski, który współpracował z CK Słownictwa Elektrotechnicznego przy redagowaniu działu Miernictwo Elektryczne w I tomie Słownika elektrotechnicznego polskiego w 1936 r. W 1933 r. przewodniczył obradom sekcji miernictwa na V Walnym Zgromadzeniu SEP (wspólnie z XV Zjazdem Elektrotechników Czechosłowackich) w Warszawie. Uczestniczył także w VIII Konferencji Miar i Wag w 1937 r. w Paryżu. W. Krukowski odznaczał się pogodnym usposobieniem, wrodzoną uprzejmością oraz skromnością przy głębokiej wiedzy. Te cechy zyskiwały mu szacunek i przysparzały przyjaciół. Był wyrozumiały wobec współpracowników, ale wymagał od nich solidnej pracy. Cechowała go umiejętność współpracy z ludźmi. Starał się zawsze zrozumieć motywy postępowania ludzi. Dlatego wielu zwracało się do niego o radę lub pomoc, której nigdy nie odmawiał. Był tolerancyjny wobec ludzi i ich poglądów, ale zdecydowanie przeciwny ekscesom grup studenckich na tle rasistowskim. Nacjonalizm i rasizm nie tylko były mu obce, ale uważał, że hamują rozwój ludzkości. W jego katedrze pracowali zarówno Polacy, jak i Żydzi i Ukraińcy. Z zamiłowaniem zbierał stare zegary. Miał ich duży zbiór i wielką ilość oddzielnych mechanizmów zegarowych z różnych epok. Zbierał również stare książki, przede wszystkim matematyczne, fizyczne, techniczne i dotyczące zegarów. Było wśród nich wiele białych kruków. Poza tym posiadał dużą bibliotekę wydawnictw współczesnych. Interesował się malarstwem, architekturą i muzyką. Był żonaty od 1925 r. z dr Heleną Wasilkowską, lekarzem z Warszawy. Małżeństwo było bezdzietne, ale dobrze dobrane, oparte na wzajemnym zrozumieniu i zaufaniu. Po zajęciu Lwowa w 1939 r. przez Armię Czerwoną i uruchomieniu Lwowskiego Politechnicznego Instytutu w miejsce Politechniki Lwowskiej prof. Krukowski został mianowany zastępcą dyrektora ds. nauki (tzn. prorektorem). Na tym stanowisku zdobył powszechne, wielkie uznanie, chroniąc swym postępowaniem życie wielu Polaków i dobro uczelni. Starał się m.in. o zatrudnienie emerytowanych profesorów, gdyż według sowieckiej zasady kto nie pracuje, ten nie je żyli w nieprawdopodobnie trudnych warunkach materialnych. Doprowadził także do zatwierdzenia wniosków nominacyjnych wysłanych w czerwcu 1939 r. do Ministerstwa WRiOP do Warszawy. 30 czerwca 1941 r. Lwów został zajęty przez Niemców. Razem z Wehrmachtem wkroczyły jednostki polowego gestapo. Rozpoczęła się martyrologia lwowskich profesorów. Już 2 lipca został aresztowany prof. K. Bartel, trzykrotny premier w latach , a w nocy z 3 na 4 lipca aresztowano 47 osób: profesorów Politechniki i Uniwersytetu wraz ze wszystkimi znajdującymi się w mieszkaniu osobami w wieku powyżej 18 lat, szczególnie synami. Biuletyn informacyjny Oddziału Radomskiego SEP Z tego, po brutalnym przesłuchaniu, rozstrzelano tej samej nocy na Wzgórzach Wuleckich (w pobliżu II Domu Technika) 40 osób. Wśród nich było 7 profesorów Politechniki, kierowników katedr: Włodzimierz Krukowski lat 54 (Katedra Pomiarów Elektrycznych), Antoni Łomnicki lat 60 (Katedra Matematyki), Stanisław Pilat lat 60 (Katedra Technologii Nafty i Gazów Ziemnych), Włodzimierz Stożek lat 57 (Katedra Matematyki) z dwoma synami Eustachym lat 29 i Emanuelem lat 24, Kazimierz Vetulani lat 52 (Katedra Mechaniki Teoretycznej), Kasper Weigel lat 61 (Katedra Miernictwa Geodezyjnego) z synem Józefem lat 33 i Roman Witkiewicz lat 55 (Katedra Pomiarów Maszynowych). Prof. Bartel lat 59 (Katedra Geometrii Wykreślnej) został zamordowany 26 lipca na rozkaz Himmlera (prawdopodobnie hitlerowcy rozważali możliwość nakłonienia go do współpracy z nimi). Wśród rozstrzelanych tej nocy znajdowało się także 16 profesorów Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu, kilka przypadkowych osób znajdujących się w mieszkaniu w chwili aresztowania (np. prof. Tadeusz Boy-Żeleński). Prof. Roman Longchamps de Bérier lat 56 z Katedry Prawa Cywilnego Uniwersytetuzostał rozstrzelany z 3 synami: Bronisławem lat 25, Zygmuntem lat 23 i Kazimierzem lat 18. Rozstrzelano także 5 kobiet, w tym dwie żony profesorów (Janinę Ostrowską i Annę Ruffową). W czasie aresztowań przeprowadzano powierzchowną rewizję, rabując przy tym złoto i kosztowności. Mieszkania zamordowanych zostały doszczętnie ograbione przez gestapo. Mordu dokonano nawet bez szukania pozorów sprawiedliwości, np. w ramach odpowiedzialności zbiorowej. Była to akcja przygotowana wcześniej, której celem było dążenie do biologicznego niszczenia narodu polskiego, a przede wszystkim jego warstwy przywódczej. Zamordowano grupę ludzi o wielkim autorytecie społecznym, którzy w przyszłości mogli przeszkodzić w realizowaniu polityki hitlerowskiej. Mord utrzymywano w tajemnicy zarówno przed obcymi, jak i swoimi. Gestapo starało się zatrzeć wszelkie ślady zbrodni. W 1943 r. zwłoki zamordowanych zostały ekshumowane, spalone, a popioły rozsiane po polach. Prawda została ujawniona dopiero w 1944 r. Kto jest odpowiedzialny za popełnienie tej bezprzykładnej zbrodni? Przede wszystkim Himmler i gubernator Frank, który po kłopotach, jakie hitlerowcy mieli z międzynarodową opinią publiczną po zaaresztowaniu profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego w 1939 r., powiedział 30 V 1940 r. do kadry oficerskiej SS, m.in.: Nie da się opisać, ile mieliśmy zawracania głowy z krakowskimi profesorami. Gdybyśmy sprawę załatwili na miejscu, miałaby ona całkiem inny przebieg. Proszę więc panów usilnie, by nie kierowali już panowie nikogo więcej do obozów koncentracyjnych w Rzeszy, lecz podejmowali likwidację na miejscu lub wyznaczali zgodną z przepisami karę. Nie była to akcja doraźna. Niemcy przygotowali się do niej starannie. Listy profesorów sporządzono w Krakowie na długo przed wkroczeniem do Lwowa (znajdowały się na niej nazwiska 2 profesorów zmarłych przed pół rokiem). Poszukiwania winnych prowadzone były kilkoma drogami zarówno z powództwa osób prywatnych (m.in. He- 11

14 leny Krukowskiej i Władysława Żeleńskiego) jak i Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich, kolejno przez prokuratury w Stuttgarcie, Dortmundzie i Hamburgu oraz przez prof. Zygmunta Alberta (w 1941 r. adiunkta na Wydziale Lekarskim, a po wojnie profesora i rektora Akademii Medycznej we Wrocławiu). W ich wyniku ustalono, że profesorów aresztowali funkcjonariusze policji należący do Einsatzkommando zur besonderen Verwendung (oddział do zadań specjalnych), sformowanego w Krakowie w czerwcu 1941 r. i liczącego 230 ludzi. Dowodził nim dowódca Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w Generalnej Guberni SS-Brigadeführer (odpowiednik generała brygady) dr Eberhardt Schöngarth, stracony w 1946 r. z wyroku sądu brytyjskiego za polecenie rozstrzelania strąconych nad Holandią lotników angielskich. Szefem jego sztabu był pułkownik SS Heinz Heim (zmarł w 1943 r.). Poza tym współuczestnikami zbrodni byli: major SS Kurt Stawizki (zmarł w 1959 r.). Istnieje przypuszczenie, że właśnie jemu Schöngarth polecił wykonanie likwidacji profesorów. Ponadto Hans Krüger, członek komando Schöngartha, który w czasie przesłuchiwania aresztowanej w Stanisławowie hr. Karoliny Lanckorońskiej chwalił się, że to on właśnie zlikwidował profesorów lwowskich. Krüger został skazany przez sąd w Münster za inne zbrodnie na karę dożywotniego więzienia. Wnioski polskich przedstawicieli o wytoczenie mu procesu dla ustalenia faktów związanych z zamordowaniem profesorów zostały odrzucone przez prokuraturę w Hamburgu z motywacją, że Krüger został już skazany na najwyższy wymiar kary (dożywocie) i jego ponowne skazanie nie zmieni wymiaru kary. Odmówiono również jego konfrontacji z hr. Lanckorońską. Podejrzanymi byli również inni członkowie komando Schöngartha Horst Waldenburger, Walter Kunis, Helmut Grusa, jednak prokurator uznał, że ich udział nie jest dostatecznie udokumentowany dla wytoczenia sprawy. O zabójstwie profesorów dużo wiedział Walter Kutschmann, podwładny Krügera. Po wojnie ukrył się on w Argentynie, uzyskując tamtejsze obywatelstwo. Został tam wyśledzony przez ludzi Szymona Wiesenthala, kierownika biura dokumentacji żydowskich ofiar nazizmu w Wiedniu, aresztowany, ale wypuszczono go na wolność wobec braku wniosku rządu NRF o ekstradycję. Władze Argentyny nie zgodziły się także na przesłuchanie Kutschmanna przez prokuratora NRF. Monografia Prace Włodzimierza Krukowskiego s. 3, 4 Tak więc wskutek zatarcia śladów przez gestapo oraz negatywnego stanowiska władz NRF i Argentyny sprawa ustalenia nazwisk bezpośrednich sprawców mordu profesorów lwowskich nie została ostatecznie wyjaśniona, a winni uniknęli kary za tę zbrodnię. Pamięci osoby prof. Krukowskiego i jego dokonań była poświęcona monografia Prace Włodzimierza Krukowskiego wydana staraniem PAN w 1956 roku przez Państwowe Wydawnictwa Naukowe. Profesor Włodzimierz Krukowski zdobywał swą wiedzę na niemieckiej wyższej uczelni, wiele zawdzięczał swym niemieckim nauczycielom. Jednocześnie przez wiele lat rozwijał technikę pomiarową, pracował twórczo i z korzyścią dla niemieckiego przemysłu. Był miłośnikiem kultury i cywilizacji niemieckiej. We Lwowie nazywano go żartobliwie germanofilem. Jest wielkim paradoksem i niesprawiedliwością, że właśnie taki człowiek, mając 54 lata, w pełni sił twórczych, zginął z rąk niemieckiego gestapo. Wydaje się, że znając jego postawę życiową, poglądy, pamiętając o jego działaniach i osiągnięciach postać profesora Włodzimierza Krukowskiego powinna łączyć elektrotechników polskich, ukraińskich i niemieckich. Taki byłby zapewne jego testament, choć nie zdążył go napisać. Temu celowi poświęcone jest też to seminarium. Wykaz publikacji: Rozprawy, książki. Bibliografia została wzięta z książki: 1. Vorgänge in der Scheibe eines Induktionszählers und der Wechselstrom kompensator als Hilfsmittel zu deren Erforschung (Zjawiska w tarczy licznika indukcyjnego i kompensator prądu zmiennego jako środek pomocniczy przy ich badaniu) Berlin 1920, J. Springer, Rozprawa doktorska. 2. Wechselstromkompensator (Kompensator prądu zmiennego), Berlin 1920, J. Springer, Praca ta jest odbitką części V książki z poz Grundzüge der Zählertechnik (Podstawy techniki licznikowej), Berlin 1930, J. Springer. 4. Messung und Verrechnung unter Berücksichtigung der Blindströme (Pomiar i rozrachunek energii elektrycznej z uwzględnieniem energii biernej), R. VII W, Scharovsky Der Leistungsfaktor, Berlin-Lipsk 1930 Podstawy techniki licznikowej, Warszawa 1955 PWN, Pośmiertne wydanie prac Wł. Krukowskiego. 5. Podstawy techniki licznikowej, Warszawa 1955, PWN, Pośmiertne wydanie prac Wł. Krukowskiego. Publikacje w czasopismach 1. Koordinaten-Tafeln für die Seismische Station Darmstadt Jugendheim nebst Karte mit Linien gleicher Entfernung und gleiches Azimutes (Wykresy oraz mapa homosejstów i azymutów stacji Sejsmograficznej w Darmsztadcie), Stow. Geograficzne i Państwowy Inst. Geologiczny w Darmsztadcie 1908 z. 29, Wyd. Zeissig. 2. Elektrodengrösse und Durchschlagsspannung bei der Prüfung dünner Isolierstoffe (Wymiary elektrod a napięcie przebicia przy badaniu cienkich warstw izolacyjnych), Archiv für Elektrotechnik 1914 z. 2 (wspólnie z H. Gewecke). 3. Ein einfacher Versuch zur Prüfung von Wechsel- und Drehstromzählern bei Belastungsstössen (Uproszczony sposób sprawdzania liczników jedno- i trójfazowych 12 Biuletyn informacyjny Oddziału Radomskiego SEP

15 przy udarowych obciążeniach), Elektrotechnische Zeitschrift (ETZ) 1917 z. 38 (wspólnie z J. A. MöllingGerem). 4. Neues Zählereichverfahren (Nowa metoda wzorcowania liczników) ETZ 1918 z. 36 (wspólnie z H. Gewecke) 5. Elektrodengrösse und Durchschlagsspannung bei der Prüfung dünner Isolierstoffe (Wymiary elektrod i napięcie przebicia przy badaniu cienkich warstw materiałów izolacyjnych), Archiv für Elektrotechnik 1918 z. 11 (wspólnie z H. Gewecke). 6. Messeinrichtung zur fabrikationsmässigen Prüfung von Leitungs- und Widerstandsmaterial (Urządzenie pomiarowe do przemysłowej kontroli oporności przewodów i materiałów oporowych), Helios 1918 z. 33 i Die Blindströme, die zu ihrer Berücksichtigung dienenden Zähler und ihre Anwendung zur Verrechnung der elektrischer Energie (Prądy bierne. Liczniki energii biernej i ich zastosowanie do rozrachunku za energię elektryczną), Siemens Zeitschrift, Zesz. specjalny cos j XI Die Verrechnung elektrischer Energie unter Berücksichtigung der Blindströme ( Rozrachunek za energię elektr. z uwzględnieniem energii biernej), Siemens Zeit Der Wasserstoff-Elektolytzähler der Siemens-Schuckertwerke (Elektrolityczny licznik wodorowy Zakładów Siemens-Schuckert), ETZ 1925 z. 35 (wspólnie z K. Kesslerem), Praca ta została wydana jako oddzielna broszura w jęz. angielskim (The Hydrogen Electrolytic Meter of Siemens-Schuckert) i hiszpańskim (El Contador Elektrolytic (a base de hidrogeno) de la casa Siemens-Schuckertwerke). 10. Die Messung und Verrechnung der Höchstleistung bei Lieferung elektrischer Energie unter Berücksichtigung des Leistungsfaktors (Pomiar i rozrachunek energii szczytowej przy dostawie energii elektrycznej z uwzględnieniem współczynnika mocy), ETZ 1928 z Über die Genauigkeit bei der Durchführung und Auswertung mediziniescher Untersuchungen (o dok³adnoœci przy badaniach medycznych i opracowaniu ich wyników), Klinischewo-chenschrift 1932 z. 11 (wspólnie z H. Wasilkowską-Krukowską). 12. Dokładność przy pomiarach fizycznych i technicznych, w szczególności elektrotechnicznych, Przegląd Elektrotechniczny 1933 nr Podstawowe jednostki elektryczne i ich wzorce, Przegląd Elektrotechniczny 1933 nr 22, 23 i Nowe metody pomiaru oporności ogniw, w szczególności ogniw normalnych i akumulatorów, Przegląd Elektrotechniczny 1934 nr Die Genauigkeit der Gleichstroemkompensationsmessungen und die Mittel zur ihrer Steigerung (Dokładność pomiarów metodą kompenscyjną pradu stałego i sposoby jej zwiększenia), Annales de l`academie des Sciences Techniques à Varsovie, tom 1 Warszawa Genauigkeit bei Gleichstrom-Kompensationsmessungen (Dokładność pomiarów kompensacyjnych prądu stałego), Archiv für Technisches Messen Fabrykacja elektrycznych przyrządów i urządzeń pomiarowych w Polsce, Przegląd Elektrotechniczny Źródła: 1. H. Krukowska, Życiorys Włodzimierza Krukowskiego, Prace Włodzimierza Krukowskiego, PWN Warszawa Akademia Nauk Technicznych , Warszawa Polski słownik biograficzny, t. XV Słownik polskich pionierów techniki, Śląsk Katowice Słownik biograficzny techników polskich, z. 2. FSNT Warszawa Z. Popławski, Dzieje Politechniki Lwowskiej , Ossolineum Wrocław-Warszawa-Kraków Politechnika Lwowska , Pol. Wrocławska Z. Popławski, Politechnika Lwowska w latach , Pol. Krakowska Historia elektryki polskiej, t. 1. WNT Warszawa Informator o władzach i organach SEP oraz STP i ZPIE, SEP Warszawa Z. Albert, Kaźń profesorów lwowskich lipiec 1941, Uniwersytet Wrocławski Przegląd Elektrotechniczny 1930 z. 22, 1939 z. 12, 1949 z. 2 3, 1972 z Z. Białkiewicz, Profesor Włodzimierz Krukowski, Informator PTETiS nr 11, grudzień 2003, s Praca zbiorowa pod redakcją J. Hickiewicza, Polacy zasłużeni dla elektryki, Z. Białkiewicz, Włodzimierz Krukowski ( ), s Dr inż. Zbigniew Białkiewicz Członek Honorowy SEP Dr hab. inż. Jerzy Hickiewicz Profesor Politechniki Opolskiej j.hickiewicz@po.opole.pl Wykaz patentów Biuletyn informacyjny Oddziału Radomskiego SEP 13

16 Wodorowe liczniki elektrolityczne produkcji Siemens-Schuckertwerke 1. Wstęp Lata, w których powstawały nazwane w tytule liczniki, to okres świetności i wielkich sukcesów polskiego inżyniera i znakomitego konstruktora z Radomia, Włodzimierza Krukowskiego. Ewenementem na skalę europejską było to, że w kraju takim jak Niemcy (w,,ojczyźnie elektrotechniki ) kierownikiem olbrzymiego, jak na owe czasy, laboratorium elektrycznego był obcokrajowiec. W swojej pracy zawodowej w latach zajmował się on głównie zagadnieniami liczników energii elektrycznej, osiągając na tym polu znakomite rezultaty. Wraz z zespołem opracowywał nowe rozwiązania, jak również udoskonalał już istniejące i to zarówno w zakresie liczników indukcyjnych, jak i elektrolitycznych. W owym czasie inż. Krukowski zajmował się też zagadnieniami związanymi z kompensacją mocy biernej i licznikami służącymi do jej zliczania. W tej dziedzinie najbardziej znane są opracowania dotyczące kompensatora jego pomysłu i teoria dotycząca tego zagadnienia. Wśród 40 wynalazków zgłoszonych w urzędach patentowych Niemiec, Anglii, Danii, Holandii, Szwajcarii, Japonii i Węgier, były między innymi liczniki energii biernej oraz liczniki I 2 h i U 2 h. W każdym z wymienionych krajów opracowania Włodzimierza Krukowskiego znajdowały szerokie zastosowanie. W Niemczech fabryka Siemensa wyprodukowała do roku 1939 ponad milion liczników elektrolitycznych o ulepszonej przez niego konstrukcji. Poniżej zaprezentowana zostanie krótka historia tego rodzaju liczników oraz konstrukcje opracowane w Siemens-Schuckertwerke (SSW) w latach, w których późniejszy profesor Politechniki Lwowskiej był tam naczelnym inżynierem [1, 2]. W krótkim opracowaniu nie sposób przedstawić wszystkich dokonań i pomysłów znakomitego polskiego profesora. 2. Zasada działania licznika elektrolitycznego Wielki angielski fizyk i chemik Michael Faraday ogłosił w roku 1834 dwa prawa, nazwane potem jego imieniem. Pierwsze z nich mówi, że przy przepływie stałego prądu elektrycznego przez elektrolit, osadzona na ujemnej elektrodzie (katodzie) ilość substancji zależna jest wprost proporcjonalnie od natężenia prądu i od czasu jego przepływu. Inaczej mówiąc, jest ona zależna od ładunku elektrycznego, jaki przepłynął lub trywializując, od ilości zużytej do tego celu,,elektryczności. Prawo to jest podstawą metody pomiaru natężenia prądu, opartej na działaniu chemicznym (elektrochemicznym), ale może też być wykorzystywane do zmierzenia zużytej energii. Przez długi czas oparta była na nim definicja ampera. Przyrząd, za pomocą którego dokonywano takich pomiarów, nazywał się woltometrem. Liczniki energii elektrycznej z elektrolitycznym ustrojem pomiarowym są licznikami amperogodzin prądu stałego, ale wyskalowane są najczęściej w kwh, dla określonej wartości napięcia pracy. Na początku XX wieku czyniono też próby, aby przez zastosowanie specjalnego urządzenia reagującego na zmiany napięcia na zaciskach licznika, zbudować elektrolityczny licznik kilowatogodzin. Rozwiązania takie nie znalazły jednak zastosowania w praktyce Zjawisko elektrolizy Jeżeli pewien związek chemiczny rozpuszczony zostanie w wodzie i w tak powstałym roztworze umieszczone zostaną dwie elektrody, do których doprowadzone zostanie napięcie stałe, to przepływający prąd spowoduje rozkład tego związku. Produkty rozkładu mogą przy tym pozostać w roztworze lub osadzać się na elektrodach. Jeżeli elektrolit jest roztworem jakiegokolwiek związku metalu, to metal ten wydzieli się na katodzie. Wodór zachowuje się pod tym względem podobnie jak metale. Należy zaznaczyć, że produkty elektrolizy występować mogą na katodzie we wszystkich trzech stanach skupienia [3]. Gdy elektrolitem jest siarczan miedzi CuSO 4 a elektrody wykonane są z blachy miedzianej, to siarczan ten rozkłada się na atomy miedzi Cu i drobiny reszty kwasowej SO 4. Miedź jako metal wydziela się na katodzie, a reszta kwasowa SO 4 wiąże się z miedzią anody w CuSO 4. W wyniku tego następuje osadzanie się pewnej ilości miedzi na katodzie i rozpuszczenie takiej samej ilości miedzi z anody. Proces elektrolizy przebiega tak, jak gdyby miedź przechodziła z prądem od anody do katody. Prąd 1 A w czasie 1 sekundy wydzieli na katodzie 0,329 mg miedzi. Ilość taką nazywamy równoważnikiem elektrochemicznym. Gdy znany jest równoważnik elektrochemiczny dla danego roztworu, to z liczby gramów wydzielonej substancji można określić przepływającą ilość,,elektryczności. W liczniku działającym wg takiej zasady trzeba systematycznie ważyć elektrody i co jakiś czas je wymieniać. W innym przypadku, gdy elektrolitem będzie wodny roztwór kwasu siarkowego H 2 SO 4 a elektrodami blachy platynowe, to przy przepływie prądu elektrycznego na katodzie wydzieli się wodór H 2, a na anodzie tlen O 2. Elektroliza przebiega więc tak, jak gdyby woda rozkładała się na swoje podstawowe składniki. W rzeczywistości zjawisko to jest bardziej skomplikowane. Na katodzie wydziela się wodór, natomiast reszta kwasowa łączy się z wodą znajdującą się w pobliżu anody, tworząc kwas siarkowy i dodatkowo tlen SO 4 +H 2 O=H 2 SO 4 +O. Przy elektrolizie wody tak nazywa się proces opisany powyżej występują jeszcze inne dodatkowe zjawiska, które nie miały miejsca w przypadku procesu elektrolizy siarczanu miedzi z użyciem elektrod miedzianych. Wskutek wydzielania się gazu na elektrodach powstaje siła elektromotoryczna (SEM) przeciwna do polaryzacji napięcia zewnętrznego. Nie jest ona zależna od natężenia przepływającego prądu 14 Biuletyn informacyjny Oddziału Radomskiego SEP

17 i wynosi około 2 woltów. Napięcie zewnętrzne musi więc pokonać nie tylko opór elektrolitu, ale i SEM polaryzacji lub inaczej mówiąc SEM rozkładu. Wynika z tego, że licznik zbudowany z użyciem takiej komórki elektrolitycznej nie miałby praktycznego zastosowania [3, 4]. Wspomniane napięcie polaryzacji nie wystąpi, gdy elektrody platynowe zastąpione zostaną elektrodami wodorowymi. Powstaną wtedy takie same warunki, jak przy opisanej powyżej elektrolizie siarczanu miedzi. W rzeczywistości możliwe jest utworzenie elektrod metalowych, które pod względem chemicznym zachowują się jak elektrody wodorowe. Realizuje się to np. w taki sposób, że elektrody platynowe pokrywa się warstwą bardzo drobno sproszkowanej platyny lub innego metalu szlachetnego. Warstwę taką wytwarza się na drodze elektrolitycznej i nazywa czernią. Jeżeli takiego rodzaju elektroda zostanie zanurzona w pewnej części w elektrolicie, a częściowo w atmosferze wodoru, to wodór będzie przenikał przez czerń jak przez gąbkę do części zanurzonej. Przy przepływie prądu wydzieli się on na katodzie, na anodzie natomiast reszta kwasowa SO 4, która w połączeniu ze znajdującym się w gąbce platynowej wodorem elektrody utworzy kwas siarkowy H 2 SO 4. Przebieg zjawiska jest podobny do elektrolizy siarczanu miedzi, tak jak gdyby wodór z anody przechodził do katody, przy czym praktycznie nie występuje SEM polaryzacji. Ubywający na anodzie wodór jest stale uzupełniany za pośrednictwem gąbki platynowej lub rodowej. Konstrukcjami takich właśnie elektrod oraz odpowiednim ustrojem samego licznika zajmowali się przez szereg lat pracownicy SSW, którymi kierował inż. Włodzimierz Krukowski. W takich licznikach nie trzeba już było ważyć elektrod, ale poprawnie ocenić ilość wydzielonego gazu. Na początku lat osiemdziesiątych XIX wieku na rynku pojawiły się udoskonalone, wynalezione przez Edisona jeszcze w roku 1878 żarówki oraz zbudowane nieco wcześniej przez Wernera Siemensa (1866) dynama elektryczne, będące wtedy źródłami napięcia stałego. Spełnione zostały więc warunki do zastosowania energii elektrycznej na większą skalę. Zużyta energia elektryczna rozliczana była wówczas według ilości posiadanych przez odbiorcę żarówek, ich mocy oraz szacunkowego czasu świecenia. Taki sposób wystawiania rachunków nie mógł na dłuższą metę zadowalać ani odbiorców, ani wytwórców energii elektrycznej. Stała się ona przecież towarem sprzedawanym podobnie jak ziemniaki, węgiel czy woda. Jednak ani jednostki objętości, ani masy nie bardzo pasowały do tego nowego wtedy medium. Konieczność zbudowania dokładnych urządzeń pomiarowych powodowana była również faktem, iż oprócz źródeł światła zaczęły pojawiać się masowo silniki elektryczne. Zapotrzebowanie na liczniki energii elektrycznej było olbrzymie. Bardzo duża liczba inżynierów i fizyków w Europie i Ameryce nie szczędziła wysiłków, aby zbudować jak najdokładniejsze i zarazem niezawodne urządzenia pomiarowe. Najrozmaitszych rozwiązań było bardzo dużo, jednak tylko nieliczne z nich znalazły praktyczne zastosowanie. Etienne de Fodor będący dyrektorem centralnej stacji elektroenergetycznej w Atenach wydał w roku 1891 dwustudwudziestostronicową książkę poświęconą przyrządom pomiarowym, służącym rozliczaniu energii elektrycznej. Opisane zostały w niej konstrukcje zarówno niezwykłe, jak i fascynujące, ale nie wszystkie z nich zostały wykonane w praktyce. W. Stumpner podał, że do roku 1925 w samych tylko Niemczech zgłoszonych zostało około 2000 patentów dotyczących liczników energii elektrycznej. Poniżej przedstawiony zostanie historycznie pierwszy licznik elektrolityczny, skonstruowany przez Tomasa Alvę Edisona po uruchomieniu w Stanach Zjednoczonych pierwszej publicznej elektrowni sprzedającej energię elektryczną. Warto o nim wspomnieć również dlatego, że działał na podobnych zasadach, jak konstruowane później przez zespół inżyniera Krukowskiego udoskonalone liczniki elektrolityczne Licznik elektrolityczny Edisona Pierwszy licznik elektrolityczny zbudował i zastosował w praktyce Tomas Alva Edison już w roku Zaznaczyć należy, że w Stanach Zjednoczonych i Europie w powszechnym użyciu był wtedy prąd stały. Licznik skonstruowany przez Edisona składał się z dwóch zasadniczych części: komory górnej i dolnej, jak na rysunku Początki powszechnego stosowania prądu elektrycznego i zasady jego rozliczania Biuletyn informacyjny Oddziału Radomskiego SEP Rys. 1. Skonstruowany przez Edisona pierwszy użyteczny licznik energii elektrycznej wg [5] W komorze górnej umieszczone były obok siebie dwa naczynia szklane z 20% roztworem siarczanu cynku. W roztworze zanurzono po dwie elektrody cynkowe i połączono równolegle do bocznika znajdującego się w komorze dolnej. Przez bocznik przepływało ponad 99,9% prądu pobieranego przez odbiorcę. Przewodność elektrolitu zależy w dużej mierze od jego temperatury. Ma on, jak wiadomo z chemii, ujemny temperaturowy współczynnik rezystancji. Aby w komorze górnej utrzymać temperaturę na możliwie niezmienionym poziomie w komorze dolnej, zainstalowana została lampa z włóknem węglowym. Jej zadaniem było ogrzewanie elektrolitu szczególnie w niskich temperaturach. Stałość temperatury w określonych granicach zapewniał jeden z pierwszych regulatorów bimetalowych widoczny tuż pod lampą. Oprócz niego, 15

18 w szereg z żarówką włączony był termistor. Przy przepływie prądu przez elektrolit na katodzie osadzał się cynk w ilości, w jakiej ubywało go na anodzie. W określonym czasie elektrody wydobywane były z elektrolitu i ważone. Różnica ich mas po przemnożeniu przez stałą licznika była podstawą do wystawienia rachunku odbiorcy. Fodor przypisywał licznikom skonstruowanym przez Edisona wiele zalet. Jednak w owym czasie do obsługi takiego typu liczników potrzeba było trzech osób na miesiąc, pod opieką których nie mogło pozostawać więcej niż 200 takich urządzeń. Miało to duży wpływ na koszty energii. W dzisiejszych czasach byłoby to znakomite antidotum na likwidację bezrobocia, bo w dużym mieście mającym liczników trzeba by zatrudnić około inkasentów. Dużą wadą liczników zaproponowanych przez Edisona było to, że odbiorca nie miał możliwości samodzielnego odczytu zużytej energii ani też żadnej kontroli. Z tych też powodów liczniki mierzące zużycie energii elektrycznej i wykorzystujące ważenie osadu w postaci stałej, wycofane zostały jeszcze przed początkiem XX wieku. Mimo tego sama idea liczników działających na zasadzie elektrolizy nie została odłożona od razu ad acta. Powszechnie uznawano, że zarówno sposób rejestracji zużycia energii elektrycznej, jak i konstrukcja liczników osadowych są najbliższe zjawiskom i procesom towarzyszącym przepływowi prądu. Pewnego razu ktoś wpadł na pomysł, że o wiele wygodniejsze będzie mierzenie objętości wydzielonego podczas elektrolizy materiału niż jego ważenie. Tak więc liczniki, w których zaczęto mierzyć ilość gazu lub cieczy, zastąpiły liczniki z osadem stałym. Konkurowały one z licznikami silnikowymi. Pierwszy licznik z pomiarem ilości wydzielonego gazu zbudował w roku 1898 Charles Orme Bastian. Wydzielał się w nim, podobnie jak w późniejszych licznikach Krukowskiego, wodór. Pierwszym zastosowanym w praktyce licznikiem z pomiarem powstałej podczas elektrolizy cieczy był licznik Arthura Wrighta z roku Był to elektrolityczny licznik rtęciowy, ale tylko produkt z 1922 roku pod nazwą Stia-Zähler konstrukcji firmy Schott & Gen. z Jeny zyskał większe zastosowanie [6, 7] Pierwsze udoskonalone liczniki wodorowe Pierwszy udoskonalony, wodorowy licznik elektrolityczny skonstruował i opatentował Holden w roku Jego schemat przedstawiony jest na rysunku 2. Podobnie jak u Edisona, znakomita część prądu przepływa przez bocznik R B, a tylko znikoma jego część przez komórkę elektrolityczną KE i połączony wraz z nią szeregowo opornik R S. Naczynie, w którym odbywał się proces elektrolizy, miało kształt litery U, o zróżnicowanej wysokości i przekroju ramion. W wyższej, wąskiej rurce umieszczona jest katoda, na której wydziela się wodór, i który wędrując do jej górnej części spycha elektrolit na dół. Rurka wyskalowana jest w Wh lub kwh. W krótszym, szerszym ramieniu znajduje się anoda. Rurka pomiarowa podczas pierwszego uruchamiania licznika jest całkowicie wypełniona elektrolitem. Również komorę anodową wypełnia elektrolit, ale tylko po części. Pewien fragment anody znajduje się w atmosferze wodoru. Takie warunki utrzymywane są podczas całego procesu zliczania energii. Poprzez odpowiednią konstrukcję katody osiąga się to, że również ona styka się częściowo z elektrolitem, a częściowo z wodorem. Obydwie elektrody pokryte są czernią. Przy przepływie prądu dodatni jon wodoru wydzielony z kwaśnego elektrolitu wędruje do katody, gdzie zostaje zobojętniony i w postaci pęcherzyka wznosi się do góry rurki. Rys. 2. Schemat pierwszego wodorowego licznika elektrolitycznego wg Holdena patent angielski z roku 1905 nr 3327 [4] Powstający na anodzie tlen łączy się w następstwie katalitycznego działania warstwy czerni z wodorem tworząc wodę. Woda ta tworzy ponownie z resztą kwasową nowy kwas. Na miejsce zużytego wodoru pobierany jest nowy z atmosfery komory anodowej, który przenika przez warstwę czerni. Zebrany w rurce pomiarowej wodór (przed osiągnięciem pojemności licznika) może być łatwo sprowadzony ponownie do obszaru, w którym znajduje się anoda. Następuje to poprzez odpowiednie przechylenie komórki elektrolitycznej. Mimo prostej zasady działania, przy konstruowaniu wodorowych liczników elektrolitycznych, mogących znaleźć praktyczne zastosowanie, występowało wiele problemów, rozwiązanie których wymagało dużej pomysłowości i dłuższego czasu. Zasadniczą trudność stanowiła konstrukcja katody, która znajduje się zawsze całkowicie poniżej poziomu elektrolitu, ale mimo to musi być zawsze elektrodą wodorową. Innym znaczącym problemem był wybór odpowiedniego materiału na warstwę czerni, którą pokrywano elektrody. Znaczne udoskonalenie licznika wodorowego wprowadził Hatfield przez zastosowanie opatentowanej przez niego katody o szczególnym kształcie i szczególnej budowie. Widoczna jest ona na rysunku 3. Katoda Hatfielda składa się ze szklanej półkuli, która zamknięta jest metalową, poczernioną siatką o małych oczkach. Jeżeli tak zamknięta przestrzeń wypełniona zostanie wodorem, to utworzona zostanie doskonała elektroda wodorowa, gdyż czerń siatki tworząca właściwą elektrodę styka się zarówno z elektrolitem, jak i z wodorem. Małe oczka siatki i związane z nimi siły kapilarne zapobiegają przedostawaniu się cieczy do wnętrza półkuli, przynajmniej w normalnych warunkach. 16 Biuletyn informacyjny Oddziału Radomskiego SEP

19 Rys. 3. Katoda wodorowa wg Hatfielda [4] Podczas przepływu prądu wydzielony na katodzie wodór łączy się z wodorem zamkniętym wewnątrz elektrody. Następuje wzrost ciśnienia gazu aż do momentu, gdy pokonane zostanie napięcie powierzchniowe największego z oczek. Wydzielony wodór wypływa wtedy w formie małego pęcherzyka do rurki pomiarowej. Mimo prostoty budowy przedstawionej elektrody i jak się wydaje na pierwszy rzut oka braku wad takiej konstrukcji, nie jest ona jednak doskonała. Największą niedogodnością jest to, że podczas transportu licznika, przy większych wstrząsach ciecz dostaje się do środka katody. Jeżeli licznik uruchomiony zostanie właśnie w takim stanie, to ilość gazu odpowiadająca objętości cieczy, która dostała się do wnętrza, nie zostanie zarejestrowana. W szczególnym przypadku, gdy cała objętość elektrody wypełniona zostanie elektrolitem, wodór nie będzie się w niej zbierać, pozostając w roztworze. Licznik nie wskaże praktycznie żadnego zużycia. Druga propozycja udoskonalenia licznika Holdena przez Hatfielda dotyczyła zastosowania rodu, jako metalu służącego do poczerniania elektrod. Nadawał się on do tego celu ze względu na swoje właściwości fizykochemiczne. Liczniki wg propozycji Hatfielda zaczęły produkować przed I wojną światową Niemieckie Zakłady Ogniw Słonecznych w Hamburgu, jednak nie znalazły one powszechnego zastosowania. 4. Wodorowe liczniki elektrolityczne E 1 i E 2 skonstruowane w SSW W roku 1915 SSW zapoczątkowały produkcję liczników dwukierunkowych, mających zastosowanie przy pobieraniu energii z akumulatorów i przy ponownym ich ładowaniu. Można tu wspomnieć o takim szczególe technicznym, jakim było użycie dwóch elektrod siatkowych, dokładnie takich jak katoda Hatfielda. Jednocześnie zespół pod kierownictwem inż. Krukowskiego podjął pracę nad licznikiem dla gospodarstw domowych. Pierwszym jej rezultatem był licznik modelu E 1. Zasadnicza różnica w jego konstrukcji, w porównaniu z licznikiem Hatfielda, polegała na zastosowaniu całkowicie innej katody zaproponowanej przez Trümplera (współpracownika inż. Krukowskiego). Jej główną zaletą było to, że przy przestrzeganiu pewnych przepisów podczas uruchamiania zaczynał on pracę natychmiast przy przepływie prądu obciążenia, gdyż katoda pozostawała zawsze nawet po silnych wstrząsach elektrodą wodorową. Rysunek 4 przedstawia przekrój przez dolną część licznika E 1. Biuletyn informacyjny Oddziału Radomskiego SEP Rys. 4. Widok najważniejszych części licznika E 1 produkcji SSW [4] Na rysunku tym A oznacza poczernioną anodę, RP rurkę pomiarową, NK naczynie katodowe, K komorę katody, R 1 kapilarę wprowadzającą wodór do rurki pomiarowej i R 2 dyszę dławiącą. Katoda składa się z wydrążonego cylindra, na którego wewnętrznej ściance umocowano katodę właściwą, wykonaną w formie cienkiej blaszki ze szlachetnego metalu, pokrytego warstwą czerni. Ujście wydzielonego na katodzie wodoru następowało z włosowatej rurki R 1, opasującej górną cześć komory katodowej. Dolny koniec komory tworzy zagięta prawie pod kątem prostym rurka kapilarna R 2, z dużą ilością otworów. Pełni ona rolę dyszy dławiącej. Przez odpowiednie zwymiarowanie kapilary R 1 osiągnięto to, że elektrolit w komorze katodowej sięga zawsze dolnej krawędzi katody właściwej. Tak więc jest ona zanurzona tylko po części w elektrolicie, a duży jej fragment styka się z wodorem. Uzyskano w ten sposób elektrodę wodorową. Dysza dławiąca ma za zadanie wyhamowanie szybkich ruchów elektrolitu, który wpływa do komory katodowej. Poza tym służy do jej opróżniania, gdyby podczas transportu i występowania silniejszych wstrząsów zbyt dużo cieczy dostało się do jej wnętrza. Sposób działania zaprezentowanej komory wodorowej polega na tym, że wydzielony podczas pracy licznika gaz łączy się z wodorem katody, zamkniętym w jej wnętrzu. Objętość gazu wzrasta, co powoduje nieznaczne obniżenie się poziomu cieczy. Nacisk na słupek elektrolitu zamkniętego w kapilarze pomiarowej wzrasta aż do momentu, w którym siła kapilarna przy otworze wyjściowym zostanie pokonana. Wypływa wtedy do rurki pomiarowej mały pęcherzyk gazu. W następstwie tego spada ciśnienie w komorze katodowej i elektrolit wpływa do niej poprzez dyszę dławiącą. Należałoby jeszcze dodać, że używana do pokrywania elektrod czerń rodowa (lub platynowa) powstawała w procesie elektrolizy odpowiedniego chlorku rodu (lub platyny). Inne szczegóły konstrukcyjne licznika E 1 są podobne, jak licznika E 2 omówionego poniżej. 17

20 Licznik E 2 różni się od licznika E 1 tym, że zastosowano w nim prezentowaną już katodę Hatfielda. Wyeliminowano jednak z niej opisane powyżej wady. Rysunek 5 przedstawia przekrój dolnej części naczynia szklanego tego licznika. Po prawej stronie widoczna jest rurka (kapilara) pomiarowa RP. W jej dolnej części znajduje się komora katodowa K. Różni się ona od komory katodowej wg Hatfielda tym, że zgodnie z pomysłem Kesslera (współpracownika inż. Krukowskiego i współautora ich wspólnych publikacji) odprowadzona jest od niej włosowata rurka R, wchodząca do komory anodowej. Podczas normalnej pracy jest ona całkowicie wypełniona elektrolitem, a katoda jest dokładnie taka sama, jak w liczniku Hatfielda. nia do nich następują przewodami zatopionymi w szkle, podobnie jak to ma miejsce w żarówkach. Na rysunku 6 z lewej strony widoczna jest w całości szklana część licznika wraz z jej mocowaniem do metalowej płyty konstrukcyjnej, do której przykręcana jest również obudowa. Rozpoznać można między innymi przewody doprowadzające prąd oraz rurkę pomiarową i balon anody. Kapilara pomiarowa mocowana jest jeszcze raz na swym górnym końcu do płyty. Płyta ta jest jednocześnie elementem skali licznika. Taka konstrukcja zapewniała bezpieczeństwo podczas transportu. Rys. 5. Najważniejsze części licznika E 2 [4] Zastosowana kapilara służy do opróżnienia katody z płynu, który mógł się ewentualnie dostać do niej podczas transportu licznika na miejsce jego montażu. Przedstawione rozwiązanie zapewnia to, że licznik zaraz po instalacji może zacząć normalną pracę. Anodę stanowi cienka platynowa folia i w odróżnieniu od starszych typów liczników przymocowana jest na stałe do szklanego cylindra, co zapewnia jej bardzo dobrą wytrzymałość mechaniczną. Podobnie jak w liczniku E 1, katoda zanurzona jest po części w elektrolicie, a po części styka się z wodorem. Elektrolitem jest, tak jak i w poprzednich modelach liczników SSW, 20% roztwór kwasu fosforowego H 3 PO 4. Samo naczynie licznika wykonane jest z bardzo odpornego na czynniki chemiczne szkła, a więc i kwas, co sprawia, że liczniki te mają bardzo dużą żywotność. Z komorą anodową połączone jest jeszcze tzw. naczynie przelewowe NP, mające za zadanie utrzymywanie stałego poziomu elektrolitu. Wypchnięty przez wodór z rurki pomiarowej elektrolit przelewa się właśnie do tego naczynia. Katoda i anoda ukształtowane zostały co do najdrobniejszych szczegółów konstrukcyjnych, a doprowadze- Rys. 6. Po lewej stronie szklana część licznika E 2 wraz z płytą służącą do mocowania i jednocześnie będąca nośnikiem skali, po prawej wygląd zewnętrzny licznika [4] Obudowa licznika wykonana jest w postaci metalowej wanienki, umocowanej na dole na wspornikach w taki sposób, aby można było obracać cały licznik do,,góry nogami w celu wyzerowania wskazań. W dolnej części płyty podtrzymującej znajdują się zaciski do podłączenia licznika i regulowany bocznik. Pewną trudność konstrukcyjną w budowie elektrolitycnych liczników wodorowych stanowi dobra zarówno z bliska, jak i z dalszej odległości, odczytywalność wskazań. W praktyce pożądana bowiem jest dobra widoczność menisku cieczy nie tylko z bliska, ale i możliwość oceny stanu zapełnienia licznika z dalszej odległości. Zadanie to zostało rozwiązane w ten sposób, że na skali za rurką pomiarową, wzdłuż niej znajduje się czarna kreska, na której podziałki będące po bokach w kolorze czarnym namalowano na biało. Przy takim rozwiązaniu ciecz wygląda w ten sposób, jak gdyby była mocno zabarwiona. Zapewnia to dobry odczyt menisku, który w tym przypadku jest wklęsły. 18 Biuletyn informacyjny Oddziału Radomskiego SEP