Karol Szymanowski życie i twórczość.

Transkrypt

1 1 Karol Szymanowski życie i twórczość. Nowe prądy i kierunki, jakie pojawiły się w muzyce europejskiej na początku XX w., z trudem i wielkim opóźnieniem docierały do Polski. Społeczeństwo polskie niechętnie, a nawet wrogo reagowało na wszelkie nowości zagraniczne w dziedzinie kultury muzycznej. Panowało przekonanie, że prostota i swojskość stanowią o narodowej odrębności muzyki polskiej. Krytycy i działacze kulturalni nie rozumieli, że tylko opanowanie najnowocześniejszych środków techniki kompozytorskiej i przetworzenie ich w duchu narodowym może podnieść muzykę polską do wyżyn reprezentowanych w muzyce przez takie narody, jak Francja, Rosja, Niemcy czy Austria. Intuicja artystyczna, poparta niezwykłym talentem, wskazała Karolowi Szymanowskiemu właściwą drogę. Przebył ją w twórczym osamotnieniu, zdobywając gorzką niestety sławę: zasłużone uznanie za granicą przy niemal kompletnym niezrozumieniu w kraju rodzinnym. Karol Szymanowski urodził się 3 października 1882 r. w Tymoszówce na Ukrainie, w średnio zamożnej polskiej rodzinie ziemiańskiej. Rodzina Korwin-Szymanowskich (bo tak brzmiało pełne nazwisko kompozytora) należała do bardzo starych rodów mazowieckich; jego historia datuje się od początków XVI stulecia, a samo nazwisko pochodzi od miejscowości Szymany w powiecie szczuczyńskim (obecne województwo małopolskie). Środowisko, w którym się wychował, wybitnie sprzyjało rozwojowi jego talentu. Cała bliższa i dalsza rodzina Szymanowskich składała się z osób bardzo muzykalnych, toteż muzyka stale rozbrzmiewała w domu rodzinnym Karola. Choroba nogi, której nabawił się w czwartym roku życia (do końca życia lekko utykał), uniemożliwiała mu branie udziału w wielu zabawach ruchowych z licznym rodzeństwem. Przebywające w Tymoszówce guwernantki dbały o wykształcenie chłopca, który systematycznie pogłębiał swoją wiedzę (szczególnie praktyczna okazała się później płynna znajomość języka francuskiego i niemieckiego) i co za tym idzie kontakt z literaturą poznawaną bez pośrednictwa tłumacza. Zainteresowania chłopca koncentrowały się więc głównie na muzyce i zabawach z nią związanych. Już w dzieciństwie przyswoił sobie najcenniejsze dzieła muzyczne z utworami Bacha, Mozarta i Beethovena na czele. Regularną naukę muzyki rozpoczął mniej więcej w siódmym roku życia pod kierunkiem ojca. Stanisław Szymanowski był wielkim patriotą i koneserem sztuki, niemal ślepo wpatrzonym w muzyczny talent syna, a owo uwielbienie

2 2 miało również praktyczne przełożenie w postaci kopiowania rękopisów młodziutkiego twórcy. Matka kompozytora Anna wywodziła się z kurlandzkiej rodziny baronów von Taube, której część uległa spolszczeniu, porzucając tradycyjny w tamtych stronach luteranizm 1 na rzecz religii katolickiej. Szymanowski miał czworo rodzeństwa - trzy siostry i brata. Wszyscy pasjonowali się sztuką: najstarsza siostra Anna (Nula) skończyła Akademię Sztuk Pięknych, a starszy brat Feliks był pianistą, oraz uzdolnionym, choć nigdy nie zrealizowanym w pełni kompozytorem muzyki rozrywkowej. Młodsze siostry wykazywały również spore artystyczne zainteresowania: Stanisława (Stasia) miała w przyszłości stać się śpiewaczką, a najmłodsza Zofia (Zioka) próbowała swoich sił jako poetka i pisarka. Karol Szymanowski uczęszczał wraz z rodzeństwem do szkoły muzycznej w Elizawetgradzie (obecnie Kirowograd ), dokąd cała rodzina przenosiła się na miesiące zimowe. Oprócz wykształcenia ogólnego i umiejętności gry na fortepianie zdobył tam Szymanowski pewne wiadomości z teorii muzyki. Tymoszówka rodzinna miejscowość Karola Szymanowskiego Gdy w roku 1901 Karol Szymanowski przyjechał do Warszawy jako 18-letni młodzieniec, w swej tece kompozytorskiej posiadał już wiele utworów, a wśród nich w parę lat później opublikowane fortepianowe Preludia 2 op. 1, Pieśni op. 2 do słów Tetmajera 3 oraz słynne Etiudy 4 op. 4 na fortepian, z których zwłaszcza Etiuda b-moll szybko zyskała uznanie i została później spopularyzowana przez Ignacego Jana Paderewskiego 5. W tych młodzieńczych utworach wyraźnie daje się odczuć wpływ Chopina i Skriabina 6. W okresie pobytu w Warszawie Szymanowski interesował się żywo muzyką Wagnera 7 i Ryszarda Straussa 8, pomimo że dzieła tych kompozytorów nie były tu wykonywane jako zbyt nowoczesne. Jedyny nauczyciel kompozycji Szymanowskiego, Zygmunt Noskowski, posiadał już przestarzałe jak na owe czasy poglądy na muzykę. Powstałe w Warszawie 1 luteranizm najstarszy nurt wyznana protestanckiego 2 preludium krótki utwór instrumentalny traktowany dawniej jako wprowadzenie do większej kompozycji 3 Kazimierz Przerwa-Tetmajer polski poeta tworzący w I połowie XX wieku 4 etiuda utwór muzyczny przeznaczony do doskonalenia umiejętności gry na instrumencie 5 Ignacy Jan Paderewski polski wirtuoz gry na fortepianie działający w I połowie XX wieku; również kompozytor i polityk zaangażowany w sprawę odzyskania przez Polskę niepodległości 6 Aleksandr Nikołajewicz Skriabin rosyjski kompozytor z początku XX wieku 7 Ryszard Wagner niemiecki kompozytor tworzący w II połowie XIX wieku; autor oper i dramatów muzycznych 8 Ryszard Strauss niemiecki kompozytor tworzący na przełomie XIX i XX wieku; autor muzyki symfonicznej i dramatów muzycznych

3 3 kompozycje Szymanowskiego odznaczają się jednak dużą nowoczesnością. Należą do nich między innymi Sonata op. 9 na skrzypce i fortepian oraz Uwertura koncertowa op. 12 na orkiestrę. Wśród utworów fortepianowych Szymanowskiego były m.in. Wariacje 9 b-moll i h-moll, a jego pieśni osiągnęły poziom artystyczny niedostępny innym współczesnym kompozytorom polskim. Rok 1905 przyniósł dwa istotne wydarzenia: śmierć ojca oraz pomysł założenia Spółki Nakładowej młodych kompozytorów, która wystartowała pod szyldem "Młodej Polski" w muzyce. Promotorem i w dużej mierze sponsorem grupy stał się książę Władysław Lubomirski, z zamiłowania kompozytor amator. Gdy 6 lutego 1906 r. odbył się w Filharmonii Warszawskiej pierwszy koncert członków Spółki Nakładowej, przedstawiający osiągnięcia utalentowanych młodych kompozytorów (Grzegorz Fitelberg, Karol Szymanowski, Ludomir Różycki i Apolinary Szeluto), opinia publiczna jednogłośnie wysunęła na pierwsze miejsce Karola Szymanowskiego, odkrywając w nim talent niezwykły. Zainteresowanie było tak duże, że koncert musiano powtórzyć. Karol Szymanowski i Grzegorz Fitelberg Wyjazd całej czwórki kompozytorów do Berlina stał się początkiem nowego okresu poszukiwań i eksperymentów w twórczości Karola Szymanowskiego. Bardzo ważna pozostała przyjaźń z Fitelbergiem (Ficiem), dyrygentem niemal przez całe swoje życie oddanym sprawie muzyki Szymanowskiego. Do serdecznych przyjaciół Karola Szymanowskiego z okresu warszawskiego, obok Grzegorza Fitelberga, należeli również: słynny wkrótce skrzypek Paweł Kochański oraz wybitny pianista Artur Rubinstein. Odegrali oni także ważną rolę w życiu kompozytora. Lata to okres nieustannych podróży, mimo nienajlepszej sytuacji materialnej. O ile letnie miesiące konsekwentnie wypełniała praca kompozytorska w domowym zaciszu Tymoszówki, o tyle pozostały czas całkowicie poświęcony był artystycznym wojażom na linii Warszawa - Berlin. Karol Szymanowski nieustannie rozwijał swoje umiejętności ucząc się nowoczesnych technik komponowania. Było to powodem spadku popularności jego muzyki. Publiczność polska chętniej słuchała muzyki pisanej przez kompozytorów posługujących się tradycyjnym stylem 9 wariacje forma muzyczna, w której temat zaprezentowany na początku utworu poddawany jest różnego rodzaju przekształceniom

4 4 jak chociażby Ludomira Różyckiego. Po krytycznym okresie, w którym Szymanowski, bywając często w Berlinie i Lipsku, poddał się wpływom skomplikowanej i przeładowanej polifonią 10 muzyki niemieckiej, znalazł kompozytor własną drogę. Początkowym jej etapem była II Symfonia B-dur. II Symfonia Szymanowskiego jest pierwszym wybitnym dziełem orkiestrowym napisanym nowoczesną techniką przez polskiego kompozytora. Wykonana po raz pierwszy w Warszawie w 1911 r., spotkała się z zupełnym niezrozumieniem krytyki i publiczności, nie mogącej pogodzić się z jej nowoczesnym brzmieniem. Inaczej jednak było w Wiedniu, Berlinie i Lipsku, gdzie w parę miesięcy później zyskała bardzo duże uznanie. Szymanowski znalazł się od razu w czołowej grupie awangardowych kompozytorów europejskich. Pokrewnym dziełem tak pod względem stylu, jak i formy jest ukończona w r II Sonata fortepianowa Szymanowskiego, również dwuczęściowa (I część allegro sonatowe 11, II część cykl dziewięciu wariacji, z których ostatnia jest fugą 12 ). Oba dzieła zyskały duże uznanie za granicą. II Symfonią dyrygował Grzegorz Fitelberg, a II Sonatę fortepianową włączył do swego repertuaru Artur Rubinstein. Jeden z wybitnych wiedeńskich krytyków pisał z entuzjazmem: W obu dziełach wypowiada się zupełnie zadziwiający, oryginalny i potężnie swą mocą porywający, w pomysły niezmiernie bogaty talent inspirowany przez wszystkie możliwe kultury muzyczne, a mimo to idący własnymi drogami... W trakcie pisania tych kompozycji powstaje szereg nowych pieśni Szymanowskiego, posiadających duże znaczenie w jego twórczości. Obok powstałego jeszcze w czasie studiów w Warszawie zbiorku pieśni do słów Tadeusza Micińskiego 13, Szymanowski komponuje teraz nowy zbiór, zawierający 6 pieśni do tekstów tego poety. Ponadto powstają dwa inne zbiory: Barwne pieśni op. 22 do słów różnych poetów (głównie niemieckich) oraz Pieśni miłosne Hafiza op. 24 zbiór zawierający 6 pieśni do tekstów najwybitniejszego liryka perskiego XIV w., Mohameda Hafiza. Z egzotyczną poezją Hafiza zapoznał się Szymanowski w Wiedniu, gdzie przebywał z Fitelbergiem, ówczesnym dyrygentem opery cesarskiej, w okresie poprzedzającym wybuch pierwszej wojny światowej. Jedynie na lato przyjeżdżał do kraju do rodzinnej Tymoszówki. W Wiedniu powstaje też pierwsza, 1-aktowa opera Szymanowskiego pt. Hagith, osnuta na tematach biblijnych. Jej bohaterką jest dziewczyna przeznaczona przez kapłanów na ofiarę. Operę tę stworzył Szymanowski w latach z myślą o wystawieniu jej na scenie wiedeńskiej. Pełne luksusu i zbytku życie w Wiedniu dość szybko zakończyło się całkowitą ruiną, a skandalizujące odejście Fitelberga z Opery pogrążyło Szymanowskiego w roku 1913 w poważnych tarapatach finansowych i ciężkiej depresji. Kolejnym ciosem było dokonane rok później w Zakopanem tajemnicze samobójstwo Jadwigi Janczewskiej, przyjaciółki Witkacego. Odbyta wiosną tego samego 1914 roku wspólnie ze Stefanem Spiessem podróż na Sycylię i do Północnej Afryki, która obejmowała Algier, Biskrę i Tunis, była nie tylko 10 polifonia technika komponowania, w której każdy z głosów muzycznych wykorzystuje niezależną linię melodyczną. 11 allegro sonatowe forma będąca zwykle pierwszą częścią sonaty oparta jest na dwóch tematach muzycznych i utrzymana w szybkim tempie. 12 fuga wielogłosowa, polifoniczna forma muzyczna w której materiał muzyczny tematu naśladowany (imitowany) jest w różnych głosach 13 Tadeusz Miciński pisarz i poeta polski z przełomu XIX i XX wieku.

5 5 próbą zapomnienia wcześniejszych bolesnych wydarzeń. Stała się ona jednym z największych doznań estetycznych, a fascynacja światem arabskiej egzotyki co wywarło znaczny wpływ na jego postawę twórczą. Do kraju wrócił okrężną drogą przez Rzym, Paryż i Londyn. W Londynie poznał osobiście światowej sławy kompozytora rosyjskiego Igora Strawińskiego i usłyszał jego najnowsze dzieła. Bardzo nowoczesna twórczość Igora Strawińskiego w oryginalny sposób wykorzystująca folklor rosyjski, silnie oddziałała na dalsze kształtowanie się muzycznego stylu Karola Szymanowskiego. Wybuch I Wojny Światowej zmusił Szymanowskiego do powrotu na rodzinną Ukrainę, która przez pięć lat stała się dla niego schronieniem. W 1916 roku nieco spokojniejsza sytuacja polityczna umożliwiła kompozytorowi podróże po rosyjskim imperium, czego rezultatem były wizyty w Petersburgu i Moskwie. Kolejny rok przyniósł ponowne zaostrzenie napięcia, tym razem spowodowane rewolucyjnym wrzeniem. W oddalonej od głównej linii frontu Tymoszówce i w pobliskim Elizawetgradzie, gdzie spędził Szymanowski lata wojny i rewolucji ( ), powstał szereg nowych utworów, skomponowanych pod wpływem wrażeń wyniesionych z ostatniej zwłaszcza podróży. Dzieła te posiadają coraz wyraźniejsze znamiona nowego stylu - impresjonizmu 14. Na jego ukształtowanie silnie oddziałały świeżo rozbudzone zainteresowania kompozytora kulturą starogrecką i orientalną 15 - stąd nasycenie kolorystyki 16 wschodnią ornamentyką 17. Krótko potem powstał drugi cykl Pieśni miłosnych Hafiza op. 26 na głos z towarzyszeniem orkiestry. Obejmował on 5 nowych pieśni i 3 zaczerpnięte z cyklu pierwszego. Wreszcie nadszedł dla kompozytora czas na ponowne zmierzenie się z większym składem wykonawczym. Kolejna z kompozycji - III Symfonia, zatytułowana została Pieśń o nocy i zawierała tekst zaczerpnięty ze średniowiecznej poezji perskiej. Powstała w latach Należy ona do najbardziej uczuciowych i barwnych kompozycji Szymanowskiego, trzymających słuchacza w stałym napięciu, oraz stanowi dalszy etap w rozwoju jego stylu. Równocześnie z III Symfonią powstają trzy cykle instrumentalnych utworów programowych 18 o zagadkowych tytułach: Metopy, Mity i Maski. Metopy op. 29 to cykl trzech następujących poematów fortepianowych, o tytułach wywodzących się z Odysei Homera: 1. Wyspa syren, 2. Kalipso i 3. Nauzykaa. Pomysł napisania tego dzieła pozostaje w związku z pobytem Szymanowskiego w Palermo na Sycylii, gdzie zwiedzając muzeum oglądał greckie metopy (płaskorzeźby przedstawiające sceny mitologiczne). 14 impresjonizm kierunek w sztuce początku XX wieku, którego główną cechą jest wyczulenie artysty na kolorystykę. Malarze impresjonistyczni stosowali szeroką skalę kolorów i wykorzystywali w swych obrazach grę świateł. Termin impresjonizm oznacza również nazwę stylu muzycznego, w którym najważniejszym dla kompozytora elementem jest barwa dźwięku (brzmienie instrumentu lub orkiestry). 15 orientalną inaczej wschodnią 16 kolorystyka barwa, brzmienie, szata instrumentalna 17 ornamentyka inaczej zdobienie; w muzyce to stosowanie specjalnych figur muzycznych zwanych ornamentami, które służą zdobieniu linii melodycznej utworu 18 muzyka programowa to muzyka przedstawiająca treści literackie; utwory programowe często posiadają tytuły odwołujące do konkretnych wydarzeń, dzieł literackich, opowieści lub obrazów.

6 6 Palermo na starych pocztówkach. Mity op. 30 są cyklem trzech poematów na skrzypce i fortepian o tytułach: 1. Żródło Aretuzy, 2. Narcyz, 3. Driady i Pan. Tytuł pierwszego poematu wiąże się z grecką legendą o źródle tryskającym na małej wysepce Ortygii w Syrakuzach (Sycylia), nazywanym źródłem Aretuzy. Według legendy bożek Alpeios, zakochany w nimfie Aretuzie, ścigał ją podmorskim tunelem z Grecji aż na tę wysepkę. Tytuł drugiego poematu pozostaje w związku z legendą o pięknym młodzieńcu Narcyzie, który zakochał się w swoim własnym odbiciu w wodzie. Trzeci poemat, Driady i Pan, ilustruje zaloty bożka Pana do leśnych driad (nimf). Motyw ten również zaczerpnięty jest z mitologii greckiej zgodnie z tytułem całego cyklu: Mity. Równocześnie z tym cyklem (1915) powstał utwór Nokturn i Tarantela op. 28, również przeznaczony na skrzypce i fortepian. Maski op. 34, to drugi po Metopach cykl programowych utworów fortepianowych. Są one muzyczną parodią trzech wybranych postaci stąd tytuł Maski. O jakie postacie chodzi, mówią nam podtytuły utworu: 1. Szeherezada, 2. Błazen Tantris (Tristan, w przebraniu błazna, na dworze króla Marka) i 3. Serenada Don Juana. Z tych trzech cyklów programowych zwłaszcza Mity zdobyły wkrótce szczególne uznanie, jako dzieło nie ustępujące swą wartością czołowym kompozycjom Debussy ego i Ravela 19. W Mitach wydobył Szymanowski ze skrzypiec maksimum barwności, stwarzając swój własny, oryginalny styl impresjonistyczny. Pomysł napisania utworów skrzypcowych zawdzięczał Szymanowski długotrwałej przyjaźni łączącej go z wybitnym skrzypkiem polskim Pawłem Kochańskim, z którym ponownie spotkał się w r w Kijowie. Tutaj, mimo wojny, spędzał zazwyczaj Szymanowski sezony zimowe. Drugim znakomitym dziełem polskiego kompozytora, rozbrzmiewającym wkrótce na estradach całego świata w wykonaniu Pawła Kochańskiego, był powstały w r. 1916, I Koncert skrzypcowy. W dwa lata później również dał Szymanowski dowód swego zainteresowania problemami nowej techniki skrzypcowej, opracowując trzy etiudy Paganiniego 20 na skrzypce i fortepian. Oprócz Metop i Masek, do dzieł fortepianowych powstałych w okresie wojennym, należy 19 Claude Debussy [czyt.: klod debisi] i Maurycy Ravel kompozytorzy francuscy uznawani za czołowych reprezentantów stylu impresjonizmu w muzyce XX wieku. 20 Niccolo Paganini genialny włoski skrzypek działający w XIX wieku

7 7 zbiór 12 etiud 21 op. 33 oraz III Sonata fortepianowa, stawiająca niezmiernie duże wymagania techniczne przed wykonawcą. Podczas gdy I Koncert skrzypcowy ma jeszcze pewien ukryty program poetycki (inspirowany był, jak się okazało, poezją Micińskiego), to III Sonata fortepianowa oraz bezpośrednio po niej skomponowany I Kwartet smyczkowy 22, do programowych utworów już nie należały. Ponadto charakterystyczna dla poprzednio napisanych kompozycji dysonansowość 23,ustępuje tu miejsca brzmieniom łagodniejszym, pomimo że np. III część wspomnianego kwartetu wykorzystuje równocześnie w poszczególnych głosach różne tonacje. W omawianym okresie twórczości, przypadającym na lata pierwszej wojny światowej, Szymanowski skomponował również szereg dzieł chóralnych i pieśni; wśród nich 6 pieśni pt. Pieśni muezina szalonego do słów Jarosława Iwaszkiewicza 24. Jarosław Iwaszkiewicz podjął się także zadania dostarczenia Szymanowskiemu libretta 25 do planowanej trzyaktowej opery o tematyce egzotycznej pt. Król Roger, z akcją rozgrywającą się na Sycylii w XII w. Postacie występujące w tej operze nie są postaciami historycznymi, lecz podobnie jak cała fantastyczna jej akcja, tworem poetyckiej wyobraźni autora libretta. Jedną z głównych postaci jest tu Roxana (żona Rogera władcy Sycylii), która wiedziona instynktownym uczuciem, poddała się wraz z całym dworem królewskim urokowi Pasterza - młodego i pięknego przybysza z Indii, głoszącego nową religię, uznającą pełnię rozkoszy życia. Opera Król Roger Szymanowskiego, napisana została już po powrocie do Polski i wystawiona w 1926 r. w Warszawie. Najpopularniejszą arią z tej opery jest Pieśń Roxany, często wykonywana również w wersji skrzypcowej. Król Roger jest ostatnim z dzieł Szymanowskiego będących wynikiem jego zainteresowania kulturą wschodu (arabskoperską) i antyczną. Pod koniec 1919 Szymanowski na zawsze opuścił rodzinną Ukrainę i w wigilie Bożego Narodzenia przybył do Warszawy. Od tej pory nie miał już nigdy własnego domu. Początek lat dwudziestych był dla Szymanowskiego czasem włączenia się w wir życia publicznego w odradzającym się państwie polskim. Był to też ponownie czas intensywnych podróży. Już w roku 1920 wraz Janem Effenberg-Śliwińskim wyjechał do Francji i Anglii. Niezwykle ważnym wydarzeniem, posiadającym decydujące znaczenie dla dalszej twórczości Szymanowskiego, było jego spotkanie z wybitnym muzykologiem, twórcą polskiej muzykologii, Adolfem Chybińskim. Prowadził on badania nad dawną muzyką polską i przejawiał w tym czasie szczególnie głębokie zainteresowanie muzyką ludową, zwłaszcza folklorem podhalańskim. Spotkanie miało miejsce we Lwowie w marcu 1920 r. Profesor Chybiński potrafił zainteresować kompozytora oryginalnością muzyki podhalańskiej, ukazać jej swoiste piękno i entuzjazmem swym wpłynąć na zmianę dotychczasowej postawy twórczej Szymanowskiego wobec rodzimej muzyki ludowej. Jako dojrzały i wybitny kompozytor, władający najbardziej nowoczesnymi środkami techniki kompozytorskiej, mógł teraz - bez obawy zatracenia oryginalności własnego stylu - kontynuować dzieło Chopina: tworzenie muzyki narodowej. 21 etiuda utwór muzyczny przeznaczony do doskonalenia techniki gry na instrumencie 22 kwartet smyczkowy zespół składający się z czterech instrumentów dwojga skrzypiec, altówki i wiolonczeli; również utwór przeznaczony na taki zespół 23 dysonans ostre współbrzmienie; zestawienie dwóch dźwięków których wspólne brzmienie wydaje się być niezgodne, drażniące, szorstkie, nieharmonijne. 24 Jarosław Iwaszkiewicz polski poeta tworzący na przełomie XIX i XX wieku 25 libretto tekst opery

8 8 W roku 1921 Szymanowski dwukrotnie podróżował do Ameryki, przemieszczając się wraz z Arturem Rubinsteinem z Nowego Jorku przez Boston, Florydę do Hawany. Latem 1921 r., pomiędzy dwiema podróżami do Ameryki, które odbył Szymanowski, powstaje cykl 5 pieśni do słów Juliana Tuwima pt. Słopiewnie. Zgodnie z charakterem wierszy zawartych w tym cyklu, sięgających do korzeni języka polskiego, podejmuje Szymanowski próbę wypracowania jakiegoś prasłowiańskiego stylu muzycznego. Dużą zachętą do eksperymentów w tym zakresie było ponowne nawiązanie kontaktu z przebywającym w Londynie Igorem Strawińskim i poznanie fragmentów jego nowego, jeszcze nie ukończonego baletu pt. Wesele. Równocześnie jednak coraz bardziej pociągała Szymanowskiego muzyka podhalańska stąd też powstała myśl napisania baletu o tematyce góralskiej. Od pierwszych projektów tego dzieła, które wyłoniły się już w r. 1921, do jego ukończenia miało upłynąć 10 lat. Nadano mu tytuł Harnasie, a opracowaniem scenariusza baletu zajął się młody krakowski poeta, Józef Mieczysław Rytard (ur. 1899). W trakcie oczekiwania na scenariusz i w czasie pracy nad baletem, Karol Szymanowski przebywał często w Zakopanem, gdzie z inicjatywy przyjaciół urządzano dla niego specjalne wieczornice z oryginalną muzyką góralską. Kapela góralska Obrochtów. Spośród drobniejszych utworów Szymanowskiego, powstają w latach dwa cykle pieśni: Trzy kołysanki do słów Jarosława Iwaszkiewicza oraz cykl pełnych wdzięku 20 pieśni do słów Kazimiery Iłłakowicz pt. Rymy dziecięce. W ujmujący sposób oddają one atmosferę zabaw dziecięcych. Następne trzy lata, na które przypada początek pracy nad baletem Harnasie, przynoszą dwie niezmiernie wartościowe pozycje: 20 mazurków op. 50 na fortepian, jednoczących w sobie chopinowską formę mazurka z podhalańską melodyką i nowoczesną harmoniką (dało to w wyniku niespodziewane, wysoce artystyczne rezultaty), oraz obszerną kompozycję na głosy solowe, chór mieszany i orkiestrę pt. Stabat Mater. Jej łaciński tekst średniowieczny, przełożony na język polski, opiewa ból i smutek stojącej pod krzyżem Matki Boskiej. Jest to głęboko natchnione arcydzieło muzyczne, które mimo nowoczesności stylu i braku cytatów z muzyki ludowej posiada cechy stylu dawnej muzyki polskiej i ludowy charakter. Do drobniejszych utworów z tego czasu należą: 4 tańce polskie (Polonez, Krakowiak, Oberek i Mazurek), skomponowane na zamówienie angielskiego wydawnictwa, 5 pieśni do słów

9 9 irlandzkiego poety Jamesa Joyce a (wym. Dżejmsa Dżojsa) oraz nastrojowa Kołysanka op. 52, na skrzypce i fortepian. II Kwartet smyczkowy (3-częściowy) powstał prawdopodobnie nieco później. Niezależnie od intensywnej pracy twórczej Szymanowski często wyjeżdżał za granicę, zwłaszcza do Paryża, gdzie w r odbył się jego pierwszy koncert kompozytorski, ugruntowujący międzynarodową pozycję artysty. Odtąd niejednokrotnie wykonywano w Paryżu jego dzieła. Przebywając tutaj miał kompozytor okazję obserwować rozwój współczesnej muzyki europejskiej. Pod koniec 1926 r. kompozytor otrzymał dwie prestiżowe propozycje pracy - stanowisko dyrektora zaproponowały mu prawie jednocześnie konserwatoria w Kairze i Warszawie. Szymanowski wybrał znacznie mniej finansowo korzystną Warszawę, swoją decyzją narażając się w dodatku dużej części konserwatywnego środowiska muzycznego miasta. Wśród biografów kompozytora panuje powszechna i zgodna opinia, że była to najgorsza decyzja podjęta w jego życiu. Nie był odporny na krytykę, a jego gwałtowne reakcje stały się przyczyną konfliktów. Rok 1927 przyniósł poważne problemy zdrowotne. Kompozytor stał się bardzo znerwicowany. W tym czasie nastąpiła też dłuższa przerwa w pracy kompozytorskiej Szymanowskiego, spowodowana jego działalnością organizacyjnopedagogiczną. Karol Szymanowski został dyrektorem Konserwatorium Warszawskiego. Dalsze komplikacje zdrowotne stały się przyczyną dymisji ze stanowiska dyrektora konserwatorium. Lekarze zdiagnozowali ostrą formę gruźlicy - pod koniec sierpnia 1929 roku kompozytor zdecydował się na wielomiesięczne leczenie w szwajcarskim Davos. Kuracja sanatoryjna odniosła pozytywny skutek. Artur Taube i Karol Szymanowski. Sanatorium w Davos. Szwajcaria, luty W r. 1930, po przerwie spowodowanej chorobą, został pierwszym rektorem nowo utworzonej Wyższej Szkoły Muzycznej w Warszawie. W grudniu 1930 r. Uniwersytet Jagielloński nadaje mu godność doktora honoris causa. Nieco wcześniej, bo w październiku, kompozytor wynajął w Zakopanem - swoim ukochanym miejscu na ziemi - willę "Atma", która do roku 1936 pełniła w zasadzie funkcję jego domu.

10 10 Karol Szymanowski. Uroczystość nadania tytułu doktora honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków, 1930 Walka o unowocześnienie metod nauczania i wzbogacenie repertuaru pedagogicznego dziełami muzyki współczesnej, mająca na celu podniesienie poziomu kultury muzycznej i rozszerzenie horyzontów przyszłych absolwentów uczelni, zabrała wiele drogocennego czasu i sił kompozytora. W okresie tych kilku lat Szymanowski napisał zaledwie kilka utworów: Vocalise-Etude na głos i fortepian, 6 pieśni kurpiowskich w opracowaniu na chór mieszany, hymn Veni Creator, skomponowany na uroczystość otwarcia Wyższej Szkoły Muzycznej w Warszawie, oraz dwa fragmenty z Litanii do Marii Panny na sopran, chór żeński i orkiestrę. Dobiega również końca praca nad Harnasiami. Obok dwóch cyklów pieśni kurpiowskich (drugi cykl ukończony został w r i zawiera 13 pieśni na głos z fortepianem), które są opracowaniem autentycznych kurpiowskich melodii ludowych, balet Harnasie najbliżej związany jest z ludową muzyką. Znaczną większość spotykanych tu melodii zaczerpnął Szymanowski wprost z ludowej muzyki podhalańskiej: część została wprowadzona w postaci oryginalnej, część z pewnymi zmianami, pozostały materiał melodyczny jest artystyczną stylizacją. Podczas wieloletniego pobytu w Zakopanem Szymanowski zżył się z ludem podhalańskim, poznał tajniki jego folkloru i w rezultacie stworzył dzieło niezwykle zwarte, pełne temperamentu, w którym w sposób artystyczny ujął typowe cechy muzyki Podhala. Należy ono do najbardziej postępowych dzieł tych czasów i stało się doskonałym połączeniem ludowej prostoty z nowoczesnością języka muzycznego. Pierwsze estradowe wykonanie Harnasiów odbyło się w Warszawie w 1931 r. pod dyrekcją Grzegorza Fitelberga. Prapremiera sceniczna miała miejsce w Pradze w cztery lata później. Tymczasem stan zdrowia Szymanowskiego stopniowo pogarszał się. Podczas premiery IV Symfonii w Poznaniu 9 października 1932 roku kompozytor, występujący wówczas również w roli pianisty, mógł już tylko szeptać. Brak stałych dochodów, przy jednoczesnej konieczności stałej, finansowej pomocy dla matki i sióstr uczyniły materialną sytuację Szymanowskiego bardzo trudną.

11 11 W swej ostatecznej wersji balet Harnasie został wykonany w r w Wielkiej Operze Paryskiej, stając się jednym z najpoważniejszych sukcesów artystycznych Szymanowskiego. W lutym 1937 gardło całkowicie odmówiło posłuszeństwa - Szymanowski nie tylko nie mówił, ale praktycznie nie mógł jeść. Plany leczenia przerwała śmierć w sanatorium w Lozannie 29 marca 1937 roku. Przy umierającym kompozytorze czuwały sekretarka Leonia Gradstein i siostra Stanisława. Uroczysty pogrzeb odbył się na koszt państwa, trumnę przewieziono do Warszawy w wagonie obitym kirem. Po szeregu uroczystości ciało przewieziono do Krakowa, gdzie pochowano je w Krypcie Zasłużonych na Skałce. Pierwszym, który na jego trumnie złożył wieniec z kwiatów, był Ignacy Jan Paderewski. Willa "Atma" - Muzeum Karola Szymanowskiego. Zakopane. Do dzieł ostatnich lat życia Szymanowskiego należy napisana w r trzyczęściowa IV Symfonia, tzw. Symphonie concertante (wym. sęfoni konsertant), będąca połączeniem formy symfonii i koncertu fortepianowego. Partię fortepianu, traktowanego solowo lub wchodzącego w skład zespołu orkiestrowego, napisał Szymanowski z myślą o sobie jako wykonawcy. Podróże koncertowe po całej Europie, od Madrytu aż po Moskwę, w których występował wykonując partię fortepianową IV Symfonii, przyczyniły się do ugruntowania jego sławy i nieco poprawiły niepomyślną sytuację materialną, w jakiej znajdował się kompozytor w ostatnich latach życia. Drugim wybitnym dziełem tych lat był oparty na motywach podhalańskich Koncert skrzypcowy, poświęcony Pawłowi Kochańskiemu - pierwszemu wykonawcy tego koncertu w Filharmonii Warszawskiej. II Koncert skrzypcowy Szymanowskiego, jest podobnie jak pierwszy, utworem jednoczęściowym. Forma jego wykazuje pewne cechy ronda 26. Dominuje w nim nastrój pogody i prężnej siły z typową dla naszej muzyki ludowej nutą radości życia. Ostatnie utwory to skomponowane w 1934 r. 2 mazurki op. 62. Twórczość Karola Szymanowskiego zamyka więc, podobnie jak twórczość Chopina, mazurek. 26 rondo forma muzyczna której cechą podstawowa jest wprowadzenie stale powracającego refrenu

12 12 Świadectwem poglądów Karola Szymanowskiego na rolę, jaką powinno odegrać dzieło Chopina w kształtowaniu narodowego stylu muzyki polskiej, są jego słowa skierowane do przyszłych pokoleń: Twierdzimy śmiało, iż przy całym bezkrytycznym, religijnym prawie kulcie Chopina, bohatera narodowego, nie był on nigdy w całej pełni zrozumiany jako wielki polski artysta, wskutek czego jego bezcenne dzieło pozostało bezpłodne, pozostało wartością samą w sobie, na marginesie niejako dalszej polskiej twórczości muzycznej. Dzieło zaś wielkiego artysty nie przestaje być wiecznym źródłem żywej, twórczej siły wtedy jedynie, gdy zajmie w narodowej świadomości kulturalnej należne mu, najzupełniej określone i pozbawione wszelkiego sentymentalizmu miejsce. Bezsprzecznie najbardziej istotnym zagadnieniem dla przyszłej Młodej Polski w muzyce [...] jest [...] ponowne «odkrycie» Fryderyka Chopina, [...] uświadomienie sobie realne i praktyczne dróg ku niezawisłości polskiej muzyki wiodących, po których nikt po nim pójść nie chciał czy nie zdołał [...]. Dziś wiemy, że pierwszym kompozytorem, który w sposób twórczy nawiązał do tradycji Chopina i zdołał znaleźć drogę dla muzyki polskiej w gąszczu najrozmaitszych prądów i kierunków współczesnych, był Karol Szymanowski. Jego awangardowa 27 twórczość, nie ustępująca swą wartością dziełom najwybitniejszych twórców epoki, stała się z kolei drogowskazem dla całego nowego pokolenia kompozytorów polskich. Walkę o nową polską muzykę zapoczątkował Szymanowski, i mimo osamotnienia odniósł wspaniałe zwycięstwo. Dzięki niej nastąpił wkrótce bujny rozwój, stosującej najnowocześniejsze środki wyrazu, współczesnej muzyki polskiej. Opracowali: Bartosz Wiśniewski i Wiesław Nizio 27 awangardowa - nowoczesna